سوڭعى جىلدارى قازاق عىلىمىنىڭ تاريح سالاسىندا بىرقاتار  كەلەڭسىزدىك كوزگە ۇرۋىمەن كەلەدى.

ولاردى ءبىز كاي سالادان بايقايمىز؟ ەڭ الدىمەن قازاستان تاريحى تاريحناماسىندا بىرقاتار اتتەگەن-اي بارشىلىق. قاعازعا تۇسكەن قازاقستان تاريحىنىڭ جالپى جاعدايى سىن كوتەرمەيدى. تاس داۋىرىنە بارماي-اق قويالىق،  كونە زامان تاريحىنىڭ وزىندە ايقىندالماعان تاقىرىپتاردىڭ ءالى دە كوپ ەكەنى كورىنەدى. ماسەلەن عۇن،اريلەر،ءتىپتى ءۇيسىن جانە قاڭلى تاقىرىبى، ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىنە اسەرى. سول تۇستاعى عۇن،ءۇيسىن،قاڭلى،الان تاريحى ءتول تايحىمىزدا ءالى كەڭىرەك ورىن تابۋى كەرەك. عۇن،ءۇيسىن، قاڭلى،الان تاريحى، ولاردىڭ  سىرت ساياساتتاعى  تاقىرىبتارى وتان تاريحىن ءالى بايىتارى ءسوزسىز. ءالى دە قازاق قالامىمەن قامتىلماعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى  ول - قازاق توپىراعىنداعى حازار قاعاناتىنىڭ  تاريحى. شەت ەل تاريحشىلارى بۇل تاقىرىپتاردىڭ سان تۇستارىن زەرتتەپ تە قويدى.

سوڭعى جىلدارى قازاق عىلىمىنىڭ تاريح سالاسىندا بىرقاتار  كەلەڭسىزدىك كوزگە ۇرۋىمەن كەلەدى.

ولاردى ءبىز كاي سالادان بايقايمىز؟ ەڭ الدىمەن قازاستان تاريحى تاريحناماسىندا بىرقاتار اتتەگەن-اي بارشىلىق. قاعازعا تۇسكەن قازاقستان تاريحىنىڭ جالپى جاعدايى سىن كوتەرمەيدى. تاس داۋىرىنە بارماي-اق قويالىق،  كونە زامان تاريحىنىڭ وزىندە ايقىندالماعان تاقىرىپتاردىڭ ءالى دە كوپ ەكەنى كورىنەدى. ماسەلەن عۇن،اريلەر،ءتىپتى ءۇيسىن جانە قاڭلى تاقىرىبى، ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىنە اسەرى. سول تۇستاعى عۇن،ءۇيسىن،قاڭلى،الان تاريحى ءتول تايحىمىزدا ءالى كەڭىرەك ورىن تابۋى كەرەك. عۇن،ءۇيسىن، قاڭلى،الان تاريحى، ولاردىڭ  سىرت ساياساتتاعى  تاقىرىبتارى وتان تاريحىن ءالى بايىتارى ءسوزسىز. ءالى دە قازاق قالامىمەن قامتىلماعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى  ول - قازاق توپىراعىنداعى حازار قاعاناتىنىڭ  تاريحى. شەت ەل تاريحشىلارى بۇل تاقىرىپتاردىڭ سان تۇستارىن زەرتتەپ تە قويدى.

تاعى ءبىر ماڭىزدى تاقىرىپ - مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قازاق جەرىندە تاراۋى  دا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.  قازاق تاريحىندا مۇسىلماندىقتىڭ تاريحى، رۋحاني دامۋداعى  يسلامنىڭ ءرولى قاراستىرىلسا، قازاق حاندارى رۋحانيات جانە يسلامنىڭ ينتەگراتيۆتىك قۇرال رەتىندە كورىنىس تاپقان. سول سياقتى موڭعول ساحاراسىنان كوشىپ كەلگەن كەرەي، نايمان، جالايىر قالاي مۇسىلمان ءدىنى اياسىنا ەندى؟ بۇل تاريح تا ءتيىستى دەڭگەيدە كوتەرىلمەي كەلەدى. التىن وردا تاريحى، قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى بۇل دا يگەرىلمەي جاتقان بايتاق تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. ءبىز  جوشىنىڭ  تراگيكالىق ءومىرى مەن ءولىمى تۋرالى تاريحي بايان جاساعان جوقپىز. ورىس حان تاريحى، قازاق بيلەۋشى ديناستياسى تاريحى ەرتەدەن كوتەرىلگەن تاقىرىبى ەدى، بىراق اياقسىز قالدى. سول سياقتى قازاق حاندار ديناستياسىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ازداۋ جازىلعان. ماسەلەڭ، باتىس جانە شىعىس ەۋروپا ديناستيالارى تۋرالى كوپتەن كوپ ديناستيالىق تاريح ءتاۋىر اشىلعان، جۇزدەگەن روماندار جازىلعان دەسەم، بەكەر ايتپاسپىن.قازاق حاندارىنىڭ بيلەۋشى  ديناستياسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسى مەن  سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى تۋرالى تاريحناماسى اسا كەرەك. قازاق حاندارىنىڭ سىرتقى ساياساتى، ەكونوميكالىق جانە ساۋدا ساياساتى. سول سياقتى قازاق مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى تۋرالى  تاريحي ساراپتاما جوقتىڭ قاسى دەيمىز.قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ دامۋى، بيلەر  مەن ۋازىرلەردىڭ ءرولى،ءسوز ەركىندىگى جاعدايى، حان سايلاۋ ءداستۇرى، حاندى بيلىكتەن كەتىرۋ ءداستۇرى، تاعى دا باسقا سول سياقتى زەرتتەپ، تالداپ جازۋدى تالاپ ەتىپ تۇرعان تاقىرىپتار از ەمەس.

دەموگرافيالىق ماسەلەلەر جاقسى جازىلعان تاقىرىپتار، بىراق ءبىز سىرتقى ميگراتسيالار تۋرالى كوبىرەك جازىپ ىشكى ميگراتسيالاردى نازاردان تىس قالتىرىپپىز.قازاقستاندا جاڭا تۇرعىنداردىڭ گەوگرافياسى قالىپتاسىپ كەلەدى.كەيبىر ولكەلەردە ورىس جۇرتشىلىعى قالعان جوق، كەيبىر ولكەلەر قايتادان قازاقتانىپ كەلەدى .ال ەندى ءبىر ايماقتاردا قازاقتىڭ دا، ورىستىڭ دا سانى ازايىپ،  ەلدى-مەكەندەر قاڭىراپ بوس قالۋدا. قازىر قازاق قالا تۇرعىنى. ء بىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەرىن قاراستىرعاندا  رەسەي،قىتاي، ورتالىق ازيا ميگراتسيالىق ەكسپانسياسى كاۋىپىن اتايمىز، بىراق ينديا، پاكىستان، بەنگاليانىڭ اسا ۇلكەن دەموگرافيالىق پوتەنتسيالى بىزگە قوسىمشا قاۋىپ تۋدىرىپ كەلەدى. ونى ەسكەرمەيمىز.

قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋ تاريحى ءتاۋىر جازىلعان، بىراق ونىڭ سالدارى تۋرالى تاعى دا تالداۋ قاجەت ەتەدى. ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز قازاقستان رەسەيدىڭ وتارى بولعان جوق. رەسەي قازاق جەرىنە كەلىپ قالالار سالدى، تەك ميسسيونەرلىك تسيۆيليزاتورلىق ميسسياسىن ورىندادى دەپ جازىپ ءجۇر. سول سياقتى "قازاق كولوبراتسيونيزم" تاريحى: جاڭگىر حان، شاياحمەتوۆ، قوناەۆ سياقتى تۇلعالاردى قالاي باعالايمىز. وسى ماسەلەرگە دە جاڭاشا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك.

ءبىرىنشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردىڭ تاريحى قايتادان قاراساتىرىلسا دەپ ويلايمىز جانە.ءبىزدىڭ  «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاپ جۇرگەنىمىز - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءبىر كەزەڭى. وعان 1939 جىلى 1 قىركۇيەكتەن باستالعان سوعىس قيمىلدارى كىرمەيدى، تەك  1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمنان باستالىپ 1945 جىلدىڭ 8 مامىرعا دەيىنگى وقيعالار عانا كىرەدى.  سوندا 1945 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنە دەيىنگى وقيعالار  قايدا قالادى؟ ونىڭ ۇستىنە، رەسەي تاريحناماشىلارى «ۇلى وتان سوعىسى» تاريحىن جەكەشەلەندىرىپ الدى.  جەكەشەلەندىرسە، جەكەشەلەندىرىپ الا بەرسىن، ال ءبىز  ريببەنتروپ-مولوتوۆ پاكتسىن، قاتىن قىرعىننىڭ، سوعىستان كەيىنگى كسرو-نىڭ وزبىرلىعىن،پاسە، وبسە-ءنىڭ قونىر فاشيزم مەن قىزىل ءتوتاليتاريزمنىڭ ادامزات بالاسىنا قولدان جاساعان قاسىرەتىن   ەسەپتەن شىعارمايىق. ەگەر ءبىز «ۇلى وتان» سوعىسى تاريحى دەپ اتاي بەرسەك، وندا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قادىرىن ءتۇسىرىپ المايمىز با؟ سول سياقتى قازاقتار شىعىس تۇركىستاندا (1944 جىل), ەۆروپانىڭ پارتيزان جاساقتارىندا، يراندا(ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى جىلدارى), جاپونياعا قارسى وپەراتسياسىنا قاتىستى. مۇستافا شوقاي قيلى تاعدىرى وقۋلىقتاردا جازىلۋى كەرەك.

1916 جىلعى  ۇلتتىق-ازاتتىق قوزعالىسى، 1917-1920 جىلدىڭ دۇربەلەڭدەرى رەسەي ءۇشىن رەۆوليۋتسيالار مەن زاڭسىز مەملەكەتتىك توڭكەرىستەر بولسا، ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىستىڭ كەلەسى كەزەڭى جانە ونىڭ اياۋسىز ەزىلىپ-جانشىلۋى بولدى. ونان كەيىن 1921 جىل الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنتتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى. كەيىنىرەك بۇل كىشى گەنوتسيد ۇلكەن گەنوتسيدكە ۇلاسادى. ءبىزدىڭ تاريحنامامىزدا ۇلكەن گەنوتسيد-1929-1933  جىلدارداعى گەنوتسيد دەپ مويىندالدى،ال كىشى گەنوتسيد - 1921 جىل ءالى دە مويىندالماي كەلەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى سالدارىنان العاشقى بەسجىلدىقتار كەزەڭىندە سانى كۇرت كەمىگەن قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ ورنىنا ورىس جانە سلاۆيان  حالقى كوشىپ كەلە باستادى، ايدالعاندار مەن  اكىمشىلىك جازا العانداردىڭ ورىنىن كەلىمسەكتەر باستى.

ەلىمىزدىڭ جاڭا زامان تاريحى 1985-1991 جىلداردان باستالدى. كسرو مەملەكەتى قۇلاپ، كرەملدىڭ قۇزىرىنداعى رەسپۋبليكالار ەگەمەندىك الىپ وتارشىلدىقتان كوزى اشىلدى. وتارشىلدىقتان قۇتىلعان ەلدىڭ ءبىرى - قازاقستان  قىرۋار قيىن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك مودەرنيزاتسيا جاساعانىمەن ءالى ۇلتتىق مودەرنيزاتسياعا اياق باسپاي وتىر. ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا مىنانداي كەزەڭدەردەن تۇرادى: وتارسىزداندىرۋ (وتارشىلدىقتىڭ سىرت كورىنىستەرىن جويۋ، ەلدى-مەكەندەرگە قازاق توپونيميكاسىن قايتارۋ، ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە وتكىزۋ، ۇلت تىلىندە مەكتەپ بالالار باقشاسىن دامىتۋ),  رەلاكساتسيا (وتارشىلدىق سانادان ايىقتىرۋ), ليۋستراتسيا (كادر ساياساتىندا  باتىل قيمىلدارعا بارۋ، كوممۋنيسشىل جانە وتارشىل ساياساتتى كوكسەيتىندەردەن قۇتىلۋ). ەگەردە الدىڭعى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ساياسات  باعىتى  شالا بولسا دا جۇزەگە اسسا، ءۇشىنشى باعىت  مۇلدە  ناتيجەسىز بولدى، ال ءتورتىنشى باعدارعا بيلىك كىرىسپەدى.

ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى پريوريتەتى ۇلتتىق يدەيا قولعا الىنبادى. كەزىندە ءبىز ۇلتتىق يدەيا رەتىندە قازاق ءۇشىن ۇلتتىق ءتىل، يسلام ءدىنى (ابۋ حانيفا ماسحابى، قازاق داستۇرىنە سايكەس ينتەرپرەتاتسيا) جانە ەل ەگەمەندىگى دەپ ەدىك. ءبىزدىڭ ەلدىڭ يسلام باسقارماسىنىڭ: ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن - ءبىر مەملەكەت كونتسەپتى كوڭىلگە  قونىمدى. سول سياقتى قازاق ءتىلى ەلدى ينتەگراتسيالىق فاكتور دەۋى ۇتىمدى ۇسىنىس.

تاريحتى قۇلدىراتۋ يدەولوگيالىق جەلىسىزدىككە اكەلەدى. سول جۇمىس ءبىرازدان ىستەلىپ كەلەدى. قايتا قۇرۋدان بەرى تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا كوپ اقشا جۇمسالدى. كوپتەگەن قۇجاتتار الىس جانە جاقىن شەت ەلدەردەن اكەلىندى. بىراق تاريحناما كەرى تارتتى.تاريح وقۋلىقتارىن قازاقشا بىلمەيىندەر جازا باستادى ء(بىز مىسالى س.ۆ.كاننىڭ،ي.ۆ.ەروفەەۆانىڭ،ە.ە.ماسانوۆتىڭ ت.ب.كىتاپتارىن اتايمىز). اياعى تاريحتى ديسكرەديتاتسيا جاساپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىلمايتىن، نەمەسە قازاقستاننىڭ تەك جاڭا زامان تاريحىن عانا وقىتاتىن حالگە جەتىپ وتىرمىز.

سوڭعى جيىرما جىلدا يت تە قۇس تا تاريحتان كانديدات، دوكتور بولدى. وسى رەتتە تاريحشىلاردىڭ قانداي ساپالىق كەمشىلىكتەرىن اتايمىز: تاريحشىلاردىڭ ءبىرازى قازاقشا بىلمەيدى، بىرقانشا تاريحشىلار ەسكى تريحناما ستەريوتيپتەرىنىڭ شىلاۋىندا، ءبىزدىڭ تاريحشىلار اعىلشىن ءتىلىن بىلمەيدى، ياعني دۇنيەتانىمىن شەكتەپ كەلەدى. سوندىقتان عىلىمي قاتىناستار شەكتەلەدى. ينتەرنەت زامانىندا كىتاپتار ebook ۆەرسياسىندا كەشە باسپاعا بەرىلسە، بۇگىن شىعارىلادى دا سول كۇنى كەشكە ءوز وقىرمانىن تابادى.ال ول كىتاپتىڭ ورىسشاعا اۋدارىلۋىنا قانشا ۋاقىت كەرەك. ءتيىستى اۆتوردى، ءتيىستى كىتاپتى ماقالا ۆەرسيسىندا باقىلاپ وتىرىپ كوپ ۇزاتپاي وقۋ - قازاق عىلىمىنىڭ ماقساتى.

بۇگىن ءبىز ورىس ءتىلدى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز، ال كەرەگى اعىلشىن ءتىلدى الەم. تەك سوندا عانا ءبىز دۇنيەجۇزىلىك پروگرەستىڭ سوڭىنا ىلەسە الامىز. مەملەكەت مودەلىن تاڭداۋ ۇلكەن سىن.ءتاۋىر مودەل - مالازيا ۆاريانتى. بىراق ولار وزدەرىنىڭ قاتىڭقى ساياساتىمەن سەپاراتيزمدى باستان كەشتى. كورەي ۆاريانتى كورەي حالقىن جاپپاي شوقىندىرۋعا اكەلدى. ءامىرات ۆاريانتى ءدىني قاراما-قارسىلىق (ماسەلەڭ شيتتەر مەن سۋننيتتەر اراسىندا) پەن جانە اراب ءتىلىنىڭ قاعاجۋ كورۋىنە ۇشىرادى. كوررۋپتسيا مەن ميليتاريزم شىعىس ەلدەرىنىڭ پروبلەماسىنا اينالدى. بۇل جايت بىزگە اراب  جانە وڭتۇستىك ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ كەرەكتىگىن تاعى دا ەسىمىزگە سالادى.

وكىنىشكە قاراي بيلىك تاراپىنان تەك پاللياتيۆتىك كونتسەپتەر بەرىلىپ كەلەدى. قازاقستاندىق ۇلت، نەمەسە لاتىن قارىپىنە ءوتۋ يدەياسن ۇسىنۋ پەرسپەكتيۆاسى جوق نەمەسە پەرسپەكتيۆاسى قاتەرلى يدەيالاردى تىقپاشتاۋ - جوعارىدا ادەكۆاتتى وي تۋزەتىن كادرلار ازداۋ ەكەنى كورسەتەدى.  ەرمۋحاممەد ەرتىسباەۆتىڭ يدەولوگيا تاراپىنا كەتۋى ءبىزدىڭ كوڭىلدەن شىقسا، ەسەسىنە  قازاقتىڭ ىشىندەگى رۋسوفيل نۇرلان ەرىمبەتوۆتىڭ كوتەرىلۋى ويىمىزدى سان-ساققا جۇگىرتەدى.

بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەجۇزىلىك تاريح - كوكەيتەستى جانە وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك سۋبەكتكە اينالدى، كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزەدى. قازاقستاننىڭ  ەكونونوميكالىق، گەوساياسي، ساۋدا مۇددەلەرى جەر شارىنىڭ ءبىراز ولكەلەرىندە بايقالادى.  سوندىقتان ءبىز دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ بولمىسى تۋرالى تەرەڭ ءبىلۋىمىز كەرەك. قارسى بارلاۋدى دا بارىنشا كۇشەيتۋىمىز كەرەك. سول سياقتى اتالعان ەلدەردە ەكونوميكالىق ورنىعۋدان باسقا بىرقاتار قاۋىپتەر بار ەكەنىن ايتقان ءجون. ايتالىق ەكسترەميستىك يسلامشىل توپتاردىڭ ءورىس الۋى،  وڭتۇستىك ازيانىڭ تاريحى مەن ءتىل، ءدىلى ، دەموگرافياسى، ەكونوميكاسى، ىشكى ساياساتى، كوررۋپتسيا دەڭگەيى ت.س.س. جاعدايلار ء بىزدى قىزىقتىرىپ ءجۇرۋى قاجەت.

Abai.kz