Cәuirding 22-si kýni Týrki akademiyasynyng úiymdastyruymen «Týrki memleketterining latyn grafikasyna kóshu tәjiriybesi jәne әlipby reformasynyng qazaqstandyq joly»  taqyrybyna arnalghan  ghylymy seminar boldy habarlaydy Halyqaralyq Týrki akademiyasynyng baspasóz qyzmeti.

Seminarda latyn grafikasyn týrki tilderine engizu men taratudyng ghylymy negizdemelerin dәiekteu, sonday-aq latyn grafikasyn qazaq tiline engizu men paydalanudyng ózekti mәselelerin naqtylau jәne sheshu joldaryn úsynu qarastyryldy.

Seminarda aldymen sóz alghan qazirgi qazaq dybystanu ghylymynyng aqsaqaly,  A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Jýnisbek Álimhan (Qazaqstan/Almaty) «Qazaq últtyq latyn әlipbiyi» taqyrybyna ghylymy bayandama jasady. Fonolog-ghalym  bayandamasyna latyn grafikasyna negizdelgen jәne Týrki kenesi bekitken Ortaq týrki T-34 әlipbiyining negizinde jasaghan Qazaq әlipbiyining jobasyn úsynyp, onyng tól dybysty saqtau jәne jazu men dybystaudyng arasyn meylinshe jaqyndatqan emlelik-jazylymdyq núsqasyn jan-jaqty ashyp kórsetti.

Cәuirding 22-si kýni Týrki akademiyasynyng úiymdastyruymen «Týrki memleketterining latyn grafikasyna kóshu tәjiriybesi jәne әlipby reformasynyng qazaqstandyq joly»  taqyrybyna arnalghan  ghylymy seminar boldy habarlaydy Halyqaralyq Týrki akademiyasynyng baspasóz qyzmeti.

Seminarda latyn grafikasyn týrki tilderine engizu men taratudyng ghylymy negizdemelerin dәiekteu, sonday-aq latyn grafikasyn qazaq tiline engizu men paydalanudyng ózekti mәselelerin naqtylau jәne sheshu joldaryn úsynu qarastyryldy.

Seminarda aldymen sóz alghan qazirgi qazaq dybystanu ghylymynyng aqsaqaly,  A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Jýnisbek Álimhan (Qazaqstan/Almaty) «Qazaq últtyq latyn әlipbiyi» taqyrybyna ghylymy bayandama jasady. Fonolog-ghalym  bayandamasyna latyn grafikasyna negizdelgen jәne Týrki kenesi bekitken Ortaq týrki T-34 әlipbiyining negizinde jasaghan Qazaq әlipbiyining jobasyn úsynyp, onyng tól dybysty saqtau jәne jazu men dybystaudyng arasyn meylinshe jaqyndatqan emlelik-jazylymdyq núsqasyn jan-jaqty ashyp kórsetti.

J.Álimhan myrza әlipby jobasyna basty arqau esebinde jalpy týrkilik ortaqtasu esebinen tildik ortany nyghaytu mýmkindigi jәne «1 dybys - 1 tanba» prinsiypin betke ústaghandyghyn aitty.  Álipby jobasy negizinen eki bólikten: negizgi bóligi - qazaqtyng tól dybystaryn tanbalaytyn әlipby kestesi jәne sheteldik kirme sózderdi jazugha arnalghan qosalqy әripterdi qamtityn qosalqy bólikten túrady eken. Jana әlipby jobasynda jazylghan «Abay joly»  epopeyasynan ýzindi oqyghan qatysushylar kidirmesten jabyla oqyp,  jazu men oqudyng jenildigine kóz jetkizdi. J.Álimhan myrza «Álipby reformasy - qarip auystyrumen shektelu emes» dey kelip, búl salagha kirisetin azamattardyng qazaq tilining 28 dybysyn naqty tanyp-bilu qajettigin eskertti.

Kelesi kezekte sóz alghan әlipby jobalarynyng avtorlary - L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti janyndaghy «Jasandy zerde» ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory, tehnika ghylymdarynyng doktory, professor Altynbek Shәripbay (jobasy - www.alphabet.kz saytynda) men Qazaq tehnologiya jәne biznes uniyversiytetining preziydenti, tehnika ghylymdarynyng doktory, professor Baybekov Seytqasym Niyazbekúly eki bólek joba úsynghanmen, ekeui de  birynghay aghylshyn A-26 qarpine negizdelgen әlipby kestesin tanystyryp shyqty. Tehnika salasynyng búl ghalym-mamandary basty prinsip retinde jana әlipbiyding mindetti týrde aghylshyn qarpine iyek artuyn әlemdik tehnologiyagha eshbir qiyndyqsyz enu mýmkindigi ekendigin basty dәiek retinde keltirdi.          Qazirgi aqparattyq tehnologiya zamanynda jylma-jyl auysyp jatqan tehnika buyndaryna aghylshyn qaripterinen basqa birde bir әlipby tótep bere almaytyndyghyn bayanday kele joba avtorlary, eger de aghylshyn qarpine qosalqy bir ghana basqa tanba qosylsa, onda odan eshbir tiyimdilik bolmaytyndyghyn, odan da sol kirilshede qala beru kerektigin aitty.  Alayda, tehnikalyq mýmkindigi zor bola túryp, atalmysh jobalardyng biri «1 dybys -1 tanba» túrghysyn qanaghattandyra almasa, ekinshisi lingvistikada qalyptasqan qatang dybysqa tәn tanbany úyang dybysqa telip, ghylymy grafologiyagha qayshylyghy men erejelerding molayuyna mәjbýr etetin tústaryn bayqatty.

Jobalardy tanystyru sonynda sóz alghan Bilim jәne ghylym ministrligi janynda qúrylghan Qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiruding ghylymy jәne oqu-әdisnamalyq negizderin úiymdastyru jónindegi júmys tobynyng qúzyrly ókili retinde Qazaqstan Respublikasy Bilim jәne ghylym ministrligi Ghylym komiyteti tóraghasynyng orynbasary Tóleshov A.Q. myrza, atalmysh otyrystyng manyzy zor ekendigin atap ótti. Sonyng arqasynda basty prinsipterding aiqyndalyp,  ýsh jobanyng da joqqa shygharmaytyn manyzdy jaghy bar ekenin, alayda, bizding qoghamgha osylardyng ishindegi eng ozat ýlgisin tandau kerektigin eskertti.  Ghylym komiyteti tóraghasynyng orynbasary Bilim jәne ghylym ministrligining Álipby reformasynyng ghylymy sipatyna tikeley jauapty ekenin aita kele, mamyr aiynda bolatyn filologtar qúryltayyna osylardy biriktiretin mazmúndaghy bir joba úsynu qajettigine nazar audardy.

Sharanyng ortaq latyn әlipbiyin týrki tilderine engizu men paydalanudyng ózekti mәselelerin naqtylau jәne sheshu joldaryn qarastyru boyynsha seminargha qatysqan ghalymdar men mamandar óz oilaryn ortagha salyp, pikir talastyrdy. Atap aitqanda, Parlament Senatynyng deputattary, belgili ghalymdar - Ádil Qúrmanjanúly Ahmetov men Gharifolla Esim jobalargha qatysty  óz uәjderin bildirdi.

Latyn grafikasyna kóshudegi Ázirbayjan tәjiriybesin ortagha salghan Ázirbayjan Ghylym Akademiyasy Sәulet jәne óner institutynyng diyrektory, ónertanu doktory, professor Salamzade Ertegiyn Abdul Vagab ogly «Bizder latynshagha kóshkende dәl múnday tereng saraptaudy bastan keshken joqpyz. Sizderding ayaq alystarynyz kisi qyzygharlyqtay eken» - dedi. Onyng aituynsha, 1991 jyly tamyz aiynda apyl-ghúpyl kóshkenmen, mekemeler ishki is qaghazdaryn kirilshemen jazudy dogharmay kelip, ÁR preziydenti G.Áliyevting latyn grafikasyna týpkilikti kóshu jónindegi jarlyghynan song ghana atalmysh jobanyng tiyanaqty qolgha alynghanyn, sóitip býginde búl mәsele alandaytynday jaghdayda emestigin bayan etti.

Astanadaghy Yunus Emire atyndaghy Týrik mәdeniyet ortalyghynyng jetekshisi Ibrahim Yyldyrym seminardyng manyzyn atay otyryp, búl mәselege jan-jaqty saladaghy ghalymdardyng qyzu kirisip ketkenine әri onyng jalpytýrkilik qúndylyq esebinde talqylaugha týrki ghalymdarynyng qatysyp otyrghanyna rizalyghyn jetkizdi.

Seminar moderatory, Týrki akademiyasynyng preziydenti Shәkir Ibraev ghylymy seminardyng biraz nәrsening betin ashyp bergenin, alayda tildi tehnikagha birjaqty iykemdeuden aulaq boludy, kerisinshe tehnikanyng tilimizge beyimdeuding әlemdegi jarqyn ýlgisin ala bilu qajettigin aityp, otyrysty qorytty.

T-34 formaty boyynsha әlipbiy

Á.Jýnisbek núsqasy

QAYTQANDA

Üş kündik joldıŋ bügingi, soŋğı künine bala şәkirt barın saldı.

Qorıqtan kün şığa atqa mineyik dep asıqqan-dı. Bunı qaladan alıp qaytqalı barğan ağayını Baytastı da taŋ atar-atpasta ӧzi oyatıp turğızıp edi.

Künuzın attan da tüspey, ӧzge jürginşilerden oq boyı alda otırğan. Key-keyde ӧzine tanıs Kӧküyirim men Bwratiygen, Taqırbulaq siyyaqtı qonıs-qudıqtardıŋ tus-tusına kelgende bala okşaw şığıp, astındağı jaraw qula bestisin ağızıp-ağızıp ta aladı.

Arttağılar - Baytas pen jorğa Jumabay:

- Mına balanıŋ awılğa asığwın-ay!

- Sorlı bala qıstay iş qusta bolıp qalğan-aw,- desedi. Bala şәkirt uzap ketkende bular da eriksiz jele şoqıraqtap şawıp otırıp qwıp jetedi. Jorğa Jümabaydıŋ taqımında qara şoqparı bar. Baytastıŋ da ayağınıŋ basına ilgen uzın qayıŋ soyılı bar-dı. Taqırbulaq tusına kelgende Baytastar balanı jeke şabwdan tejep:

- Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembaydıŋ jırasın bilesiŋ ğoy!.. Urı jatadı...- dedi.

- Seni men bizdi manadan kӧrip otır! «Qoqıraqtap jalğız şabatın neme eken, tüsirip, atın әpkel ӧziniŋ!»- deydi de, seni tӧbeden birak nuqıp, mına bәyge bestiŋdi aladı da kete baradı,- dedi Jumabay da.

- E, sender şe? Sender berip jiberesiŋder me?

- Oybay, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq...

- Olar samsağan sarı qol. Bul Esembayda udayı jaw jatadı. Tek bizdi ӧzimizdiŋ eldiŋ adamı dep aman qaldırmasa, jer jaman,- dep Jumabay şoşıta sӧylegisi keledi.

A-25 formaty boyynsha әlipbiy

A.Shәripbay (1-núsqasy)

QAJTQANDA

Uec kuendik xoldyh buegingi, sohfy kuenine bala caekirt baryn saldy.

Qoryqtan kuen cyfa atqa minejik dep asyqqan-dy.  Buny qaladan alyp qajtqaly barfan afajyny Bajtasty da tah atar-atpasta oezi ojatyp turfyzyp edi.

Kuenuzyn attan tuespej, oezge xuergincilerden oq bojy alda otyrfan. Kej-kejde oezine tanys Koekuejirim men Bwratijgen, Taqyrbulaq sijaqty qonys-qudyqtardyh tus-tusyna kelgende bala oqcaw cyfyp, astynda xaraw qula bestisin afyzyp-afyzyp ta alady.

Arttafylar - Bajtas pen xorfa Xumabaj:

- Myna balanyh awylfa asyfwyn-aj!

- Sorly balanyh qystaj ic qusta bolyp qalfan-aw, - desedi. Bala caekirt uzap ketkende bular da eriksiz cele coqyraqtap cawyp otyryp qwyp xetedi. Xorfa Xumabajdyh taqymynda qara coqpary bar. Bajtastyh da ajafynyh basyna ilgen uzyn qajyh sojyly bar-dy. Taqyrbulaq tusyna kelgende Bajtastar balany xeke cabwdan texep:

- Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembajdyh xyrasyn bilesih foj!.. Ury xatady...-dedi.

- Seni men bizdi manadan koerip otyr! "Qoqyryqtap xalfyz cabatyn neme eken, tuesirip atyn aepkel oezinih!" -dejdi de, seni toebeden biraq nuqyp, myna baejge bestihdi alady da kete barady, - dedi Xumabaj da.

- E, sender ce? Sender berip xiberesihder me?

- Ojbaj, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq...

- Olar samsafan sary qol. Bul Esembajda udajy xaw xatady. Tek bizdi oezimizdih eldih adamy dep aman qaldyrmasa, xer xaman, -dep Xumabaj cocyta soejlegisi keledi.

A-25 formaty boyynsha әlipbiy

A.Shәripbay (2-núsqasy)

QAJTQANDA

Vc kvndik xoldyh bvgingi, sohfy kvnine bala caekirt baryn saldy.

Qoryqtan kvn cyfa atqa minejik dep asyqqan-dy.  Buny qaladan alyp qajtqaly barfan afajyny Bajtasty da tah atar-atpasta oezi ojatyp turfyzyp edi.

Kvnuzyn attan tvspej, oezge xvrgincilerden oq bojy alda otyrfan. Kej-kejde oezine tanys Koekvjirim men Bwratijgen, Taqyrbulaq sijaqty qonys-qudyqtardyh tus-tusyna kelgende bala oqcaw cyfyp, astynda xaraw qula bestisin afyzyp-afyzyp ta alady.

Arttafylar - Bajtas pen xorfa Xumabaj:

- Myna balanyh awylfa asyfwyn-aj!

- Sorly balanyh qystaj ic qusta bolyp qalfan-aw, - desedi. Bala caekirt uzap ketkende bular da eriksiz cele coqyraqtap cawyp otyryp qwyp xetedi. Xorfa Xumabajdyh taqymynda qara coqpary bar. Bajtastyh da ajafynyh basyna ilgen uzyn qajyh sojyly bar-dy. Taqyrbulaq tusyna kelgende Bajtastar balany xeke cabwdan texep:

- Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembajdyh xyrasyn bilesih foj!.. Ury xatady...-dedi.

- Seni men bizdi manadan koerip otyr! "Qoqyryqtap xalfyz cabatyn neme eken, tvsirip atyn aepkel oezinih!" -dejdi de, seni toebeden biraq nuqyp, myna baejge bestihdi alady da kete barady, - dedi Xumabaj da.

- E, sender ce? Sender berip xiberesihder me?

- Ojbaj, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq...

- Olar samsafan sary qol. Bul Esembajda udajy xaw xatady. Tek bizdi oezimizdih eldih adamy dep aman qaldyrmasa, xer xaman, - dep Xumabaj cocyta soejlegisi keledi.

A-25 formaty boyynsha әlipbiy

S.Baybekov núsqasy

KAITKANDA

W'sh qw'ndy'q  joldynh bw'gy'ngy', sonhghy qw'ny'ne bala sha'qy'rt baryn saldy.

Koryktan qw'n shygha atka my'neiy'q dep asykkan-dy.  Bwny kaladan alyp kaitkaly barghan aghaiyny Baitasty da tanh atar-atpasta o'zy' oiatyp twrghyzyp edy'.

Qw'nwzyn attan tw'spei, o'zge jw'rgy'nshy'lerden ok boiy alda otyrghan. Qei-qeide o'zy'ne tanys Qo'qw'iy'ry'm men Buratigen, Takyrbwlak siakty konys-kwdwktardynh tws-twsyna qelgende bala okshau shyghyp, astynda jarau kwla besty'sy'n aghyzyp-aghyzyp ta alady.

Arttaghylar - Baitas pen jorgha Jumabai:

- Myna balanynh auylgha asyghuyn-ai!

- Sorly balanynh kystai y'sh kwsta bolyp kalghan-au, - desedy'. Bala sha'qy'rt wzap qetqende bwlar da ery'qsy'z jele shokyraktap shauyp otyryp kuyp jetedy'. Jorgha Jwmabaidynh takymynda kara shokpary bar. Baitastynh da aiaghynynh basyna y'lgen wzyn kaiynh soiyly bar-dy. Takyrbwlak twsyna qelgende Baitastar balany jeqe shabudan tejep:

- Endy' by'zden wzap qetpe! Anau Esembaidynh jyrasyn by'lesy'nh ghoi!.. Wry jatady...-dedy'.

- Seny' men by'zdy' manadan qo'rip otyr! "Kokyryktap jalghyz shabatyn neme eqen, tw'sy'ry'p atyn a'pqel o'zy'ny'nh!" -deidy' de, seny' to'beden by'raq nwkyp, myna ba'ige besty'nhdy' alady da qete barady, - dedy' Jumabai da.

- E, sender she? Sender bery'p jy'beresy'nhder me?

- Oibai, by'zde ne kawkar bar? By'z eqeu-ak...

- Olar samsaghan sary kol. Bul Esembaida wdaiy jau jatady. Teq by'zdy' o'zy'my'zdy'nh eldy'nh adamy dep aman kaldyrmasa, jer jaman, -dep Jumabai shoshyta so'ilegy'sy' qeledy'.

Abai.kz