جاڭا ءالىپبي: قاي جول ءتيىمدى؟
ءCاۋىردىڭ 22-ءسى كۇنى تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تاجىريبەسى جانە ءالىپبي رەفورماسىنىڭ قازاقستاندىق جولى» تاقىرىبىنا ارنالعان عىلىمي سەمينار بولدى حابارلايدى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.
سەميناردا لاتىن گرافيكاسىن تۇركى تىلدەرىنە ەنگىزۋ مەن تاراتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەمەلەرىن دايەكتەۋ، سونداي-اق لاتىن گرافيكاسىن قازاق تىلىنە ەنگىزۋ مەن پايدالانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ناقتىلاۋ جانە شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ قاراستىرىلدى.
سەميناردا الدىمەن ءسوز العان قازىرگى قازاق دىبىستانۋ عىلىمىنىڭ اقساقالى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جۇنىسبەك ءالىمحان (قازاقستان/الماتى) «قازاق ۇلتتىق لاتىن ءالىپبيى» تاقىرىبىنا عىلىمي بايانداما جاسادى. فونولوگ-عالىم بايانداماسىنا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جانە تۇركى كەڭەسى بەكىتكەن ورتاق تۇركى ت-34 ءالىپبيىنىڭ نەگىزىندە جاساعان قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسىن ۇسىنىپ، ونىڭ ءتول دىبىستى ساقتاۋ جانە جازۋ مەن دىبىستاۋدىڭ اراسىن مەيلىنشە جاقىنداتقان ەملەلىك-جازىلىمدىق نۇسقاسىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى.
ءCاۋىردىڭ 22-ءسى كۇنى تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ تاجىريبەسى جانە ءالىپبي رەفورماسىنىڭ قازاقستاندىق جولى» تاقىرىبىنا ارنالعان عىلىمي سەمينار بولدى حابارلايدى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.
سەميناردا لاتىن گرافيكاسىن تۇركى تىلدەرىنە ەنگىزۋ مەن تاراتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەمەلەرىن دايەكتەۋ، سونداي-اق لاتىن گرافيكاسىن قازاق تىلىنە ەنگىزۋ مەن پايدالانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ناقتىلاۋ جانە شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ قاراستىرىلدى.
سەميناردا الدىمەن ءسوز العان قازىرگى قازاق دىبىستانۋ عىلىمىنىڭ اقساقالى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جۇنىسبەك ءالىمحان (قازاقستان/الماتى) «قازاق ۇلتتىق لاتىن ءالىپبيى» تاقىرىبىنا عىلىمي بايانداما جاسادى. فونولوگ-عالىم بايانداماسىنا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جانە تۇركى كەڭەسى بەكىتكەن ورتاق تۇركى ت-34 ءالىپبيىنىڭ نەگىزىندە جاساعان قازاق ءالىپبيىنىڭ جوباسىن ۇسىنىپ، ونىڭ ءتول دىبىستى ساقتاۋ جانە جازۋ مەن دىبىستاۋدىڭ اراسىن مەيلىنشە جاقىنداتقان ەملەلىك-جازىلىمدىق نۇسقاسىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى.
ج.ءالىمحان مىرزا ءالىپبي جوباسىنا باستى ارقاۋ ەسەبىندە جالپى تۇركىلىك ورتاقتاسۋ ەسەبىنەن تىلدىك ورتانى نىعايتۋ مۇمكىندىگى جانە «1 دىبىس - 1 تاڭبا» ءپرينتسيپىن بەتكە ۇستاعاندىعىن ايتتى. ءالىپبي جوباسى نەگىزىنەن ەكى بولىكتەن: نەگىزگى بولىگى - قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالايتىن ءالىپبي كەستەسى جانە شەتەلدىك كىرمە سوزدەردى جازۋعا ارنالعان قوسالقى ارىپتەردى قامتيتىن قوسالقى بولىكتەن تۇرادى ەكەن. جاڭا ءالىپبي جوباسىندا جازىلعان «اباي جولى» ەپوپەياسىنان ءۇزىندى وقىعان قاتىسۋشىلار كىدىرمەستەن جابىلا وقىپ، جازۋ مەن وقۋدىڭ جەڭىلدىگىنە كوز جەتكىزدى. ج.ءالىمحان مىرزا «ءالىپبي رەفورماسى - قارىپ اۋىستىرۋمەن شەكتەلۋ ەمەس» دەي كەلىپ، بۇل سالاعا كىرىسەتىن ازاماتتاردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ 28 دىبىسىن ناقتى تانىپ-ءبىلۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى.
كەلەسى كەزەكتە ءسوز العان ءالىپبي جوبالارىنىڭ اۆتورلارى - ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «جاساندى زەردە» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور التىنبەك ءشارىپباي (جوباسى - www.alphabet.kz سايتىندا) مەن قازاق تەحنولوگيا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بايبەكوۆ سەيتقاسىم نيازبەكۇلى ەكى بولەك جوبا ۇسىنعانمەن، ەكەۋى دە بىرىڭعاي اعىلشىن ا-26 قارپىنە نەگىزدەلگەن ءالىپبي كەستەسىن تانىستىرىپ شىقتى. تەحنيكا سالاسىنىڭ بۇل عالىم-ماماندارى باستى پرينتسيپ رەتىندە جاڭا ءالىپبيدىڭ مىندەتتى تۇردە اعىلشىن قارپىنە يەك ارتۋىن الەمدىك تەحنولوگياعا ەشبىر قيىندىقسىز ەنۋ مۇمكىندىگى ەكەندىگىن باستى دايەك رەتىندە كەلتىردى. قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيا زامانىندا جىلما-جىل اۋىسىپ جاتقان تەحنيكا بۋىندارىنا اعىلشىن قارىپتەرىنەن باسقا بىردە ءبىر ءالىپبي توتەپ بەرە المايتىندىعىن بايانداي كەلە جوبا اۆتورلارى، ەگەر دە اعىلشىن قارپىنە قوسالقى ءبىر عانا باسقا تاڭبا قوسىلسا، وندا ودان ەشبىر تيىمدىلىك بولمايتىندىعىن، ودان دا سول كيريلشەدە قالا بەرۋ كەرەكتىگىن ايتتى. الايدا، تەحنيكالىق مۇمكىندىگى زور بولا تۇرىپ، اتالمىش جوبالاردىڭ ءبىرى «1 دىبىس -1 تاڭبا» تۇرعىسىن قاناعاتتاندىرا الماسا، ەكىنشىسى لينگۆيستيكادا قالىپتاسقان قاتاڭ دىبىسقا ءتان تاڭبانى ۇياڭ دىبىسقا تەلىپ، عىلىمي گرافولوگياعا قايشىلىعى مەن ەرەجەلەردىڭ مولايۋىنا ءماجبۇر ەتەتىن تۇستارىن بايقاتتى.
جوبالاردى تانىستىرۋ سوڭىندا ءسوز العان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىندا قۇرىلعان قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدىڭ عىلىمي جانە وقۋ-ادىسنامالىق نەگىزدەرىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ قۇزىرلى وكىلى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تولەشوۆ ا.ق. مىرزا، اتالمىش وتىرىستىڭ ماڭىزى زور ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. سونىڭ ارقاسىندا باستى پرينتسيپتەردىڭ ايقىندالىپ، ءۇش جوبانىڭ دا جوققا شىعارمايتىن ماڭىزدى جاعى بار ەكەنىن، الايدا، ءبىزدىڭ قوعامعا وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ وزات ۇلگىسىن تاڭداۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. عىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءالىپبي رەفورماسىنىڭ عىلىمي سيپاتىنا تىكەلەي جاۋاپتى ەكەنىن ايتا كەلە، مامىر ايىندا بولاتىن فيلولوگتار قۇرىلتايىنا وسىلاردى بىرىكتىرەتىن مازمۇنداعى ءبىر جوبا ۇسىنۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋداردى.
شارانىڭ ورتاق لاتىن ءالىپبيىن تۇركى تىلدەرىنە ەنگىزۋ مەن پايدالانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ناقتىلاۋ جانە شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋ بويىنشا سەمينارعا قاتىسقان عالىمدار مەن ماماندار ءوز ويلارىن ورتاعا سالىپ، پىكىر تالاستىردى. اتاپ ايتقاندا، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتتارى، بەلگىلى عالىمدار - ءادىل قۇرمانجانۇلى احمەتوۆ مەن عاريفوللا ەسىم جوبالارعا قاتىستى ءوز ۋاجدەرىن ءبىلدىردى.
لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەگى ءازىربايجان تاجىريبەسىن ورتاعا سالعان ءازىربايجان عىلىم اكادەمياسى ساۋلەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ونەرتانۋ دوكتورى، پروفەسسور سالامزادە ەرتەگين ابدۋل ۆاگاب وگلى «بىزدەر لاتىنشاعا كوشكەندە ءدال مۇنداي تەرەڭ ساراپتاۋدى باستان كەشكەن جوقپىز. سىزدەردىڭ اياق الىستارىڭىز كىسى قىزىعارلىقتاي ەكەن» - دەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، 1991 جىلى تامىز ايىندا اپىل-عۇپىل كوشكەنمەن، مەكەمەلەر ىشكى ءىس قاعازدارىن كيريلشەمەن جازۋدى دوعارماي كەلىپ، ءار پرەزيدەنتى گ.اليەۆتىڭ لاتىن گرافيكاسىنا تۇپكىلىكتى كوشۋ جونىندەگى جارلىعىنان سوڭ عانا اتالمىش جوبانىڭ تياناقتى قولعا الىنعانىن، ءسويتىپ بۇگىندە بۇل ماسەلە الاڭدايتىنداي جاعدايدا ەمەستىگىن بايان ەتتى.
استاناداعى يۋنۋس ەمىرە اتىنداعى تۇرىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى يبراحيم يىلدىرىم سەميناردىڭ ماڭىزىن اتاي وتىرىپ، بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى سالاداعى عالىمداردىڭ قىزۋ كىرىسىپ كەتكەنىنە ءارى ونىڭ جالپىتۇركىلىك قۇندىلىق ەسەبىندە تالقىلاۋعا تۇركى عالىمدارىنىڭ قاتىسىپ وتىرعانىنا ريزالىعىن جەتكىزدى.
سەمينار مودەراتورى، تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى شاكىر يبراەۆ عىلىمي سەميناردىڭ ءبىراز نارسەنىڭ بەتىن اشىپ بەرگەنىن، الايدا ءتىلدى تەحنيكاعا بىرجاقتى يكەمدەۋدەن اۋلاق بولۋدى، كەرىسىنشە تەحنيكانىڭ تىلىمىزگە بەيىمدەۋدىڭ الەمدەگى جارقىن ۇلگىسىن الا ءبىلۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، وتىرىستى قورىتتى.
|
تالقىعا تۇسكەن جوبالاردىڭ ماتىندىك كورىنىسى: «اباي جولى» ەپوپەياسىنان «قايتقاندا» اتتى ءۇزىندى
|
|
ت-34 فورماتى بويىنشا ءالىپبي
ءا.جۇنىسبەك نۇسقاسى
QAYTQANDA
Üş kündik joldıŋ bügingi, soŋğı künine bala ءşاkirt barın saldı.
Qorıqtan kün şığa atqa mineyik dep asıqqan-dı. Bunı qaladan alıp qaytqalı barğan ağayını Baytastı da taŋ atar-atpasta ӧzi oyatıp turğızıp edi.
Künuzın attan da tüspey, ӧzge jürginşilerden oq boyı alda otırğan. Key-keyde ӧzine tanıs Kӧküyirim men Bwratiygen, Taqırbulaq siyyaqtı qonıs-qudıqtardıŋ tus-tusına kelgende bala okşaw şığıp, astındağı jaraw qula bestisin ağızıp-ağızıp ta aladı.
Arttağılar - Baytas pen jorğa Jumabay:
- Mına balanıŋ awılğa asığwın-ay!
- Sorlı bala qıstay iş qusta bolıp qalğan-aw,- desedi. Bala ءşاkirt uzap ketkende bular da eriksiz jele şoqıraqtap şawıp otırıp qwıp jetedi. Jorğa Jümabaydıŋ taqımında qara şoqparı bar. Baytastıŋ da ayağınıŋ basına ilgen uzın qayıŋ soyılı bar-dı. Taqırbulaq tusına kelgende Baytastar balanı jeke şabwdan tejep:
- Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembaydıŋ jırasın bilesiŋ ğoy!.. Urı jatadı...- dedi.
- Seni men bizdi manadan kӧrip otır! «Qoqıraqtap jalğız şabatın neme eken, tüsirip, atın ءاpkel ӧziniŋ!»- deydi de, seni tӧbeden birak nuqıp, mına ءbاyge bestiŋdi aladı da kete baradı،- dedi Jumabay da.
- E, sender şe? Sender berip jiberesiŋder me?
- Oybay, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq...
- Olar samsağan sarı qol. Bul Esembayda udayı jaw jatadı. Tek bizdi ӧzimizdiŋ eldiŋ adamı dep aman qaldırmasa, jer jaman,- dep Jumabay şoşıta sӧylegisi keledi.
ا-25 فورماتى بويىنشا ءالىپبي
ا.ءشارىپباي (1-نۇسقاسى)
QAJTQANDA
Uec kuendik xoldyh buegingi, sohfy kuenine bala caekirt baryn saldy.
Qoryqtan kuen cyfa atqa minejik dep asyqqan-dy. Buny qaladan alyp qajtqaly barfan afajyny Bajtasty da tah atar-atpasta oezi ojatyp turfyzyp edi.
Kuenuzyn attan tuespej, oezge xuergincilerden oq bojy alda otyrfan. Kej-kejde oezine tanys Koekuejirim men Bwratijgen, Taqyrbulaq sijaqty qonys-qudyqtardyh tus-tusyna kelgende bala oqcaw cyfyp, astynda xaraw qula bestisin afyzyp-afyzyp ta alady.
Arttafylar - Bajtas pen xorfa Xumabaj:
- Myna balanyh awylfa asyfwyn-aj!
- Sorly balanyh qystaj ic qusta bolyp qalfan-aw, - desedi. Bala caekirt uzap ketkende bular da eriksiz cele coqyraqtap cawyp otyryp qwyp xetedi. Xorfa Xumabajdyh taqymynda qara coqpary bar. Bajtastyh da ajafynyh basyna ilgen uzyn qajyh sojyly bar-dy. Taqyrbulaq tusyna kelgende Bajtastar balany xeke cabwdan texep:
- Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembajdyh xyrasyn bilesih foj!.. Ury xatady...-dedi.
- Seni men bizdi manadan koerip otyr! "Qoqyryqtap xalfyz cabatyn neme eken, tuesirip atyn aepkel oezinih!" -dejdi de, seni toebeden biraq nuqyp, myna baejge bestihdi alady da kete barady, - dedi Xumabaj da.
- E, sender ce? Sender berip xiberesihder me?
- Ojbaj, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq...
- Olar samsafan sary qol. Bul Esembajda udajy xaw xatady. Tek bizdi oezimizdih eldih adamy dep aman qaldyrmasa, xer xaman, -dep Xumabaj cocyta soejlegisi keledi.
ا-25 فورماتى بويىنشا ءالىپبي
ا.ءشارىپباي (2-نۇسقاسى)
QAJTQANDA
Vc kvndik xoldyh bvgingi, sohfy kvnine bala caekirt baryn saldy.
Qoryqtan kvn cyfa atqa minejik dep asyqqan-dy. Buny qaladan alyp qajtqaly barfan afajyny Bajtasty da tah atar-atpasta oezi ojatyp turfyzyp edi.
Kvnuzyn attan tvspej, oezge xvrgincilerden oq bojy alda otyrfan. Kej-kejde oezine tanys Koekvjirim men Bwratijgen, Taqyrbulaq sijaqty qonys-qudyqtardyh tus-tusyna kelgende bala oqcaw cyfyp, astynda xaraw qula bestisin afyzyp-afyzyp ta alady.
Arttafylar - Bajtas pen xorfa Xumabaj:
- Myna balanyh awylfa asyfwyn-aj!
- Sorly balanyh qystaj ic qusta bolyp qalfan-aw, - desedi. Bala caekirt uzap ketkende bular da eriksiz cele coqyraqtap cawyp otyryp qwyp xetedi. Xorfa Xumabajdyh taqymynda qara coqpary bar. Bajtastyh da ajafynyh basyna ilgen uzyn qajyh sojyly bar-dy. Taqyrbulaq tusyna kelgende Bajtastar balany xeke cabwdan texep:
- Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembajdyh xyrasyn bilesih foj!.. Ury xatady...-dedi.
- Seni men bizdi manadan koerip otyr! "Qoqyryqtap xalfyz cabatyn neme eken, tvsirip atyn aepkel oezinih!" -dejdi de, seni toebeden biraq nuqyp, myna baejge bestihdi alady da kete barady, - dedi Xumabaj da.
- E, sender ce? Sender berip xiberesihder me?
- Ojbaj, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq...
- Olar samsafan sary qol. Bul Esembajda udajy xaw xatady. Tek bizdi oezimizdih eldih adamy dep aman qaldyrmasa, xer xaman, - dep Xumabaj cocyta soejlegisi keledi.
ا-25 فورماتى بويىنشا ءالىپبي
س.بايبەكوۆ نۇسقاسى
KAITKANDA
W'sh qw'ndy'q joldynh bw'gy'ngy', sonhghy qw'ny'ne bala sha'qy'rt baryn saldy.
Koryktan qw'n shygha atka my'neiy'q dep asykkan-dy. Bwny kaladan alyp kaitkaly barghan aghaiyny Baitasty da tanh atar-atpasta o'zy' oiatyp twrghyzyp edy'.
Qw'nwzyn attan tw'spei, o'zge jw'rgy'nshy'lerden ok boiy alda otyrghan. Qei-qeide o'zy'ne tanys Qo'qw'iy'ry'm men Buratigen, Takyrbwlak siakty konys-kwdwktardynh tws-twsyna qelgende bala okshau shyghyp, astynda jarau kwla besty'sy'n aghyzyp-aghyzyp ta alady.
Arttaghylar - Baitas pen jorgha Jumabai:
- Myna balanynh auylgha asyghuyn-ai!
- Sorly balanynh kystai y'sh kwsta bolyp kalghan-au, - desedy'. Bala sha'qy'rt wzap qetqende bwlar da ery'qsy'z jele shokyraktap shauyp otyryp kuyp jetedy'. Jorgha Jwmabaidynh takymynda kara shokpary bar. Baitastynh da aiaghynynh basyna y'lgen wzyn kaiynh soiyly bar-dy. Takyrbwlak twsyna qelgende Baitastar balany jeqe shabudan tejep:
- Endy' by'zden wzap qetpe! Anau Esembaidynh jyrasyn by'lesy'nh ghoi!.. Wry jatady...-dedy'.
- Seny' men by'zdy' manadan qo'rip otyr! "Kokyryktap jalghyz shabatyn neme eqen, tw'sy'ry'p atyn a'pqel o'zy'ny'nh!" -deidy' de, seny' to'beden by'raq nwkyp, myna ba'ige besty'nhdy' alady da qete barady, - dedy' Jumabai da.
- E, sender she? Sender bery'p jy'beresy'nhder me?
- Oibai, by'zde ne kawkar bar? By'z eqeu-ak...
- Olar samsaghan sary kol. Bul Esembaida wdaiy jau jatady. Teq by'zdy' o'zy'my'zdy'nh eldy'nh adamy dep aman kaldyrmasa, jer jaman, -dep Jumabai shoshyta so'ilegy'sy' qeledy'.
Abai.kz
