Qay halyqtyng әdebiyetin, tarihyn alsaq ta, әr halyqtyng ómiri men әleumettik-tarihy jaghdaylarymen әdebiyetining tyghyz baylanysty damityndyghyn kóremiz. Qay elding әdebiyeti bolsyn, negizinde órleu baghytynda damidy. Biraq әrdayym olay bola bermeui de mýmkin. Keyde sharyqtap ósetin de, keyde iydeyalyq-kórkemdik sapasy tómendep ketetin de kezderi bolmaq. Áytse de, әdebiyettik proseske tәn bir jayt - songhy әdebiyettin, onyng ókilderining ózinen búrynghy núsqalarmen, tipti auyz әdebiyetimen jalghasty, baylanysty damyghandyghy bayqalady. Belgili bir tarihy dәuir, ne kezenderde tarih sahnasyna iri talant, ýlken túlghalar shyghady da, ainalasyndaghy әr aluan ómir qúbylystaryn dúrys týsinip, óz kezining qoyghan talap, tilekterine sәikes tuyndylar beredi. Olar ózinen búrynghy múralardyng jatymdy, kerekti degen nәrlerin alady da, kemshilikterin qaytalamay, óz halqyn algha sýireu tuy astynda júmystar istep, onyng ruhany azyghy әdebiyet pen iskusstvosyn damytugha, ilgeriletuge kýsh salady.

Qay halyqtyng әdebiyetin, tarihyn alsaq ta, әr halyqtyng ómiri men әleumettik-tarihy jaghdaylarymen әdebiyetining tyghyz baylanysty damityndyghyn kóremiz. Qay elding әdebiyeti bolsyn, negizinde órleu baghytynda damidy. Biraq әrdayym olay bola bermeui de mýmkin. Keyde sharyqtap ósetin de, keyde iydeyalyq-kórkemdik sapasy tómendep ketetin de kezderi bolmaq. Áytse de, әdebiyettik proseske tәn bir jayt - songhy әdebiyettin, onyng ókilderining ózinen búrynghy núsqalarmen, tipti auyz әdebiyetimen jalghasty, baylanysty damyghandyghy bayqalady. Belgili bir tarihy dәuir, ne kezenderde tarih sahnasyna iri talant, ýlken túlghalar shyghady da, ainalasyndaghy әr aluan ómir qúbylystaryn dúrys týsinip, óz kezining qoyghan talap, tilekterine sәikes tuyndylar beredi. Olar ózinen búrynghy múralardyng jatymdy, kerekti degen nәrlerin alady da, kemshilikterin qaytalamay, óz halqyn algha sýireu tuy astynda júmystar istep, onyng ruhany azyghy әdebiyet pen iskusstvosyn damytugha, ilgeriletuge kýsh salady.

Búl jaghdaylardy bizding qazaq әdebiyeti tarihynyng damu joldaryna janastyrsaq, HIH ghasyrdyng ekinshi jarymyndaghy әdebiyetimizding barlyq jetistik jaqtary Abay atymen baylanysty. Ózine deyingi qazaq әdebiyetin de, shyghys pen orys әdebiyetin de tereng týsinip, olardan ózining tvorchestvolyq ósu joldaryna kerektilerin ala biluleri jәne olardy tvorchestvolyq joldarmen iske asyrulary arqyly ol óz kezindegi qazaq әdebiyetin biyik belenge shyghardy.

Eger әrbir ósken әdebiyetke qoyylatyn sharttar dәuir kezenining talap-tilekterin óz shygharmalarynda qamtu, ony iske asyrugha belsene at salysu, halyqtyq, progressivtik iydeyany qoldau, әdebiyetting kórkemdik, sheberlik jaqtaryn damytu, sonymen birge әrbir últ әdebiyetining erjetui, marqang joldary ózining últtyq sipatyn saqtay otyryp, progressivti býkil adam balasy iydeyasyna ýn qosu desek, HIH ghasyr ekinshi jarymyndaghy әdebiyetimizding búl baghytta ýlken adym jasauy da eng aldymen úly Abaydyng ýlesine tiydi.

Abaydyng ózine deyingi әdebiyet ókilderinen ózgesheligi - ol tek qazaq qana emes, shyghys, orys, evropa mәdeniyetimen, әdebiyetimen tanysyp, Sokrat, Aristoteli, fransuz aghartushylary, orystyng revolusiyashyl úly demokrattarynyng enbekterin jaqsy bilip, dýniyejýzi әdebiyetining eng jaqsy ýlgilerin oqyp qana qoyghan joq, olardyng iydeyalyq-kórkemdik jaqtaryn ýirenip, qazaqshagha audaryp, ony halyq mýlki etti. Osylardyng negizinde ol әdebiyetimizdegi klassiygi, iri oishyl aqyndardyng qataryna qosyldy.

Eger biz Abaygha osy túrghydan kelsek, ol - әzirbayjannyng úly dramaturg, әleumet qayratkeri, M.F.Ahundovtan keyingi, tek qazaq qana emes, HIH ghasyrdyng ekinshi jarymyndaghy býkil Orta Aziya halyqtary bolyp maqtanarlyq adam. Ári ózining zor talanty, әri oqymysty-mәdeniyettiligi arqasynda ol - qazaq poeziyasyn mazmúny jaghynan terendetushi, týri jaghynan janartushy novator. Ol qazaqtyng buyngha negizdelgen óleng qúrylysyn yrghaghy, úiqasy, shumaghy jaghynan janartyp bayytty. Kóp elding әdebiyetin, kóptegen iri talanttardan Abaydyng ónege alghany, olardan tvorchestvolyq ýirengeni bayqalady. Biraq ol solardyng eshqaysysynyng kólenkesinde qalyp qoymay, óz әdebiyetining últtyq tiline say óleng erekshelikterin saqtap, poeziyamyzgha qanday janalyq engizse de, kimnen ýirenip, kimnen ýlgi alsa da qazaq óleng qúrylysynyng óz ereksheligin tanytty. Olar búryn joq, Abaydan keyin ghana dýniyege kelgen jana týr bolsa da, negizi sillabikalyq óleng qúrylysy ekendigin aitpay-aq úghynugha bolady. Abaydyng Abaylyghy da osynda.

Qazaq poeziyasyna engizgen Abaydyng janalyqtaryn bireuler 16, endi bireuler 19 dep jýr. Olardyng qaysysy dúrys, qaysysy teris, ol óz aldyna. Olar - әli de zerttey týsudi qajet etetin mәsele. Biraq bir shyndyq sol - Abaydyng jana ólenderi arqyly әdebiyetimizding bangy, barlyq óleng týrlerining de poeziyamyzdan myghym oryn teuip, keyingilerge ýlgi sanaluy, ózinen keyingi aqyndardyng ol ýlgilerdi ózderine ónege etui, sonyng nәtiyjesinde әdebiyetimizde jana әdeby mektepting negizi qalanuy.

Til jóninde aqynnyng enbegi ýlken. Sóz maghynasyn bayytu, sintaksistik qúrylysy men morfologiyalyq jaqtaryn keneytip, tilding kórkemdik jaqtaryn óristetu, t.b. Áytse de óte bir airyqsha enbegi ghasyrlar boyy ýstemdik etip kelgen qazaqtyng poetik tilderindegi idioma erekshelikterin saqtamay, basqa tilge audarugha jenildetip, ony internasionaldyq biyikke kóterui deuge bolady. Mәdeniyetti elderding tilinde qoldanylatyn filosofiyalyq, ghylymdyq, abstraktalyq úghymdargha qazaqtyng óz tilinen balamalar tauyp, qanday tereng oilardy bolsyn, dәl aityp beruge qazaq tilining mýmkinshiligi barlyghyn óz tvorchestvosymen dәleldep berdi. Búl - Abay novatorlyqtarynyng eng myqty jaghy.

Sonymen qatar Abaydyng taghy bir ereksheligi - óz halqyn dýniyejýzi mәdeniyetining jaqsy ýlgilerimen, filosofiyalyq tereng oilarymen tanystyru. Sokrattyng dialogi, Platonnyng oi-pikirleri, Aristoteli, keybir fransuz, aghylshyn filosoftary jәne Divani, Firdousi, Navoi, Nizamy tәrizdi shyghys oishyldarynyng ómirge kózqarastarymen qazaq oqyrmandary birinshi ret Abay shygharmalary arqyly tanysty. Sóitip onyng talanttylyghy, ýlken mәdeniyettiligi, óz halqynyng bolashaghyn dúrys týsinui, әri últtyq, әri halyqtyq, әri jalpy adam balasylyq iydeyany ýndeui ony úly aqyn dәrejesine jetkizip, iydeyasy joghary, kórkemdigi ýzdik múra qaldyryp, әdebiyetimizding negizin salu biyigine kóterdi.

Podpisi: ÓmiriAbay (Ibrahiym) Qúnanbaev 1845 jyly osy kýngi Semey oblysy Abay audany Shynghys tauynda tughan. Abaydyng arghy atasy Yrghyzbay, bergi atasy Óskenbay - ekeui de feodal. Óz әkesi Qúnanbay - jas kezinde «batyr» jigitting biri sanalyp, óse kele sóz ústap, el basqarghan adam.

1822 jylghy patsha ýkimetining «Sibiri qazaqtaryna arnap shygharghan ustavy» boyynsha, qazaq dalasy okrugke bólinip, okrugtik búiryq arqyly biyleu tәrtibinen keyin Qúnanbay Qarqaraly okrugine agha súltan bolyp saylanady. Qúnanbaydyng atyn shygharugha búl jaghdaylardyng mәni ýlken boldy. Óitkeni el biyleytin han, agha súltandar búryn han, tóre nәsilderinen bolyp kelse, jogharghy zang boyynsha, ol mindetti tóreden bolmay-aq, qaradan shyqqan myqty feodaldar da el basqarugha jaray beru mýmkinshiligi Qúnanbaydy agha súltan etse, búl jay-japsardy jaqsy úgha bilmegen kópshilik Qúnanbaydy erekshe baghalaydy. «Qaradan tuyp han, aiyrdan tuyp nar boldy» dep, óz kezindegi feodal tabynyng aqyndary Qúnanbaydy madaqtay jóneledi.

Óz qolyndaghy әkimshilik tizginin Qúnanbay óz keregine tolyq paydalana bildi. Biraq el basqaruda Qúnanbay jana tәrtip ornatqan joq, búrynghy bir rudy ekinshi rugha aidap salu tәrizdi eski әdisti ol da qoldady. Onyng búrynghylardan bir ózgesheligi sol dindi berik ústau ýshin Qarqaralygha meshit, Mekkege qajylar týsetin «Tәkiye» atty ýy salghyzdy. Búl jaghdaylardy da ol ózining el biyleu maqsatyna tolyq paydalana bildi. Dinshilderdi óz qolyna ústap, el basqarudyng bir jaghyn dinge, dinshilderge tiredi.

Qúnanbaydyng tek óz qara basy ghana emes, onyng dostasqan, qastasqan adamdarynyng qaysysy bolsyn, ózimen dengel týsken, sol kezding sóz baqqan adamdary boldy. Talay dau, talay tartystardyng juan ortasynda boluy bolashaq úly aqyn, jas Abaydyng sheshendik tilge jattyghularyna әser etpeui mýmkin emes edi. Abaydyng naghashysy - «Shanshan qulary» atanghan, kýldirgi, mysqyl syqaqpen aty shyqqan qazaqtyng danqty rularynyng biri. Úljannyng (Abaydyng sheshesi) aghasy Tontaydyng qoja-moldalardy syqaqtap, óler aldynda: «Jazyla-jazyla qoja-moldalardan da úyat boldy, endi ólmesek bolmas», - degen sózi kýni býginge sheyin el auzynda. Búl syqyldy sóz tapqysh, mysqylshyldyq Úljanda da bolghan. Atasy Qúnanbaydyng ózi jәne onyng ainalasynyng bәri de sóz ústaghan sheshender bolyp, anasy jaghynan «Shanshar qularymen» tamyrlasyp jatuy Abay tәrizdi ýlken talanttyng eng bolmaghanda tili úshtaluyna az da bolsa әser etui sózsiz. Abaydaghy qazaqtyng naqyl, taqpaq, biyler sózderining ýlgisimen keletin sheshendik sózderge ústalyq, mysqyl-syqaqqa asqan sheberlikterding bir tamyryn osy ósken ortasynan izdeuimiz kerek.

Abay әueli el ishindegi din mektebinde oqyp, on jasynda Semey qalasyndaghy Ahmet Riza medresesine týsedi. Múndaghy oqudyng bәri de eskishe, din sabaghy edi. Onda Abay nebәri ýsh jyl músylmansha jәne ýsh ay orys mektebinde oryssha oqidy. Din mektebinde jýrgiziletin bar sabaqty jaqsy ýlgerip, qalghan uaqytyn óz betimen kitap oqugha júmsaydy. Oqityn kitaptary arab, parsy, týrik elderining danqty aqyndarynyng enbekteri bolady. Solardyng ishinde shyn sýiip oqyghan aqyndary - Navoi, Saadi, Qoja-Hafiyz, Fizuli. Abay ózining talanttylyghy men qabiletining kýshtiligimen ýsh jylda ýlken bilimge iyesi bolghan.

Sol jas kezinde-aq arab, parsy, týrik aqyndarynyng ólenderine eliktep, ózi de óleng shyghara bastady. «Fizuli, Shәmsi, Sayhaliy», «Jýzi raushan» atty ólenderi osy kezde jazylady.

Jasy 13-ke tolyp, músylmansha ýsh jyl, oryssha ýsh ay oqyghan song Abaygha «oqudyng esigi jabylady». Qúnanbay Abaydy oqudan shygharyp alyp, el basqaru júmysyna qosady.

Abay parsy, arab, shaghatay әdebiyetin de, orys әdebiyetin de kóp bilui, tereng úghynuy, әr tilding tek jalpy maghynasyn ghana úghynushy emes, sol tilding әdemiligin de úgha bilui aqynnyng mektepti tastaghan song da óz betimen ýzdiksiz oqyghandyghyn dәleldeytin faktiler bolyp sanalady.

Abaydyng jas kezindegi ólenderi joqtyng qasy. Jogharghy atalghan «Kim eken dep kelip em týie qughan» atty óleni men arab, parsy, týrik aqyndaryna eliktegen ólenderining aldynghysy 1854-1855 jyldary, songhysy 1858-1859 jyldary jazylghan.

1864 jyly 19 jasynda «Álif-bi» ólenin jazady. Múnan keyingi ólenderining jyldary 1870 jyldan bastalady. Abay ólenderin qoljazba týrinde saqtaghan Mýrseyitte de 1870-1876 jyldyng arasynda jazghan Abay ólenderinen derek joq. Al 1884 jyldardan bergi ólenderining jyldary ýzilmeydi. Ásirese kóp jazghan jyldary -1886, 1889, 1895 jyldar.

1886 jyly 17 ólen, 1889 jyly 27 óleng (onyng segizin orysshadan audarghan), 1895 jyly 13 óleng jazdy.

Abay alghashqy kezde óz ólenderin dosy, zamandasy Kókbay aqynnyng atymen jariyalap, 1886 jyldardan ghana bastap óz atymen shygharghan. Sóitip, ólendi ózining mamandyghy etui osy jyldardan bastalady. Abay ómirin zertteushilerding bәri de múny moyyndaydy. Abaydyng kóp ómirining el basqaru isine júmsalynyp, sóz ústap, biylik isterin atqaruy Abaydyng ólenderining jyldary ýzilip qala beruining negizgi bir sebebi osynda ekenin anghartady.

Abaydyng ghylymgha, óleng jazugha belsene kirisui 40 jasynan beri qaray. Oghan sheyin bilim izdeuden qol ýzbegenmen, ólendi jýrdim-bardym ghana jazyp kelse, 40 jasynan bastap tvorchestvogha týgeldey beriledi.

Óz ainalasyndaghy ru tartysynan, eskilikten, nadandyqtan jerine bastaghan dana aqyn óz elin el etudi oilaydy da, osynyng jolyn izdeydi. Aqyn solardyng barlyghyna qalammen kýres ashu degen qorytyndygha keledi. Aldyna zor maqsat qoyghan aqyn úly orys halqynyng bay mәdeniyetin mengeruge belsene kirisip, orys tili, orys әdebiyetimen shúghyldanady.

Abaydyng orys mәdeniyetine qúlshyna kirisuining eki týrli sebebi boldy. Birinshiden, Abay qazaq elin shyghys sholastikasynyng yqpalynan mýlde shygharyp, tura orys mәdeniyetin alu, sondyqtan qazaq dalasynda oryssha mektep ashu, molda, qojalargha patsha ýkimeti tarapynan berilgen keybir pravolardy qaytyp alyp, olardy tizgindep ústau, olardyng pravosyn uezd, bolystargha beru jóninde óz pikirin ghylymy týrde dәleldegen Shoqan Uәlihanov pen onan keyingi ózining zamandasy Altynsarinnyng baghytyn Abay dúrys dep úqty. Ekinshiden, búl kezde úly orys halqynyng әdebiyeti dýniyejýzi mәdeniyetining altyn qazynasynyng qataryna qosylyp qana qoyghan joq, Evropagha ózining revolusiyashyl әserin tiygizdi. Batystyng keri әdebiyetin basyp ozdy. HIH ghasyrdaghy orystyng keybir jazushylary jamylghan evropalyq shapanyn sheship tastap, orys әdebiyeti mazmúnyna týri say, ózining últtyq qalpynda dýniyelik sahnagha shyqty.

Óz kezining ýlken mәdeniyetti jәne talantty aqyny Abaydyng ony bilmeui, kórmeui mýmkin emes edi. Abay kóre de, týsine de bildi. Onyng ýstine Abay Semeyge aidalyp kelgen orystyng halyqshyl demokrattary: Mihayles, Dolgopolov, Grostarmen tanysyp, ózining sol baghytyn búrynghydan góri de úshtay týsedi. Orys mәdeniyetine terendep, Chernyshevskiy, Belinskiy, Dobrolubov, Saltykov, Tolstoy, Pushkiyn, Lermontov shygharmalary, Aristoteli, Sokrat, Platon, Gogoli  enbekterimen tanysady. Orystyng demokrattary men úly klassik jazushylarynyng danalyq enbekterimen tanysuy, batys filosoftarynyng enbekterin oquy jәne óz kezindegi sharuashylyq-әleumet ómirindegi bolyp jatqan әrtýrli ózgeristerdi sezinu, úghynu jiyntyghy kelip, Abaydyng ómirge kózqarasyna, oi-sanasyna ýlken ózgeris kirgizedi. Abaydyng ózi aitqan «Shyghysym - batys, batysym shyghys boldy» deytin sózining tereng syry, mine, osynda.

Qazaqtyng әleumettik ómirindegi eski feodaldyq kózqarasqa, kertartpa, nadandyq, jalqaulyqtargha qarsy kýres ashyp, búl jóninde kóp óleng jazghan jyldary osy 1886 jyldardan bastalady. «Ghylym tappay maqtanba», «Jasymda ghylym bar dep eskermedim», «Internatta oqyp jýr» tәrizdi oqu, óner, adamgershilikke ýndegen «Qalyng elim, qazaghym», «Baylar jýr jighan malyn qorghalatyp», «Adasqannyng aldy jón» syqyldy әleumet ómirining әrtýrli jaqtaryna arnalghan ólenderi de osy jyldary shygharylghan. 1886 jyldardan bastap búrynghy el әngimesinen aulaqtap, óz enbegin týgeldey el iygiligi ýshin júmsaugha bel bughanyna Abaydyng óz sózi aighaq.

«Búl jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, әiteuir birtalay ómirimizdi ótkizdik, aitystyq, júlystyq, tartystyq - әureshilikti kóre-kóre keldik, endi jer ortasy jasqa keldik, qajydyq, jalyqtyq, istep jýrgen isimizding bәri bayansyz, baylausyzyn kórdik, bәri - qorshylyq. Al qalghan ómirimizdi qaytyp, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almay, ózim de qayranmyn... Aqyry oiladym, osy oiyma kelgen nәrselerdi qaghazgha jaza bereyin, aq qaghaz ben qara siyany ermek qylayyn, kimde-kim ishinen kerekti sóz tapsa, alsyn, ya oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyghan bel bayladym. Endi búdan basqa esh júmysym joq».

Búnyng negizgi eki týrli sebebi boldy. Birinshi, patsha ýkimetining qazaqtyng jerin әbden otarlap alyp, óz degenin jasap, búrynghy ru tartysyn shtat saylaularymen ýrlep jandyryp, el birligin mýlde iritu sayasaty bolsa, ekinshi, eski feodaldyq qúrylysty yghystyra kire bastaghan kapitalizm elementi, onymen baylanysty ene bastaghan әrtýrli janalyqtar, qysqasy, osylar tәrizdi qayshylyq qarym-qatystar edi. Abay, sóz joq, janalyqty qoldady. Jana baylardyng halyqty qanauyna qarsy shyqsa da, ony myqtap shenese de, qazaqtyng orys halqymen aralasuy, ol arqyly qazaq dalasyna jayyla bastaghan mәdeniyettin, progrestik iydeyanyng qyrdaghy jetekshisi boldy. Óz kezindegi Shortanbay, Áubәkir aqyndar tәrizdi saryuayymgha týspey, bolashaqty aldynan kýtip, halqyn oqugha, ónerge, ghylymgha shaqyrdy. Shyn mәninde halyq qamqorshysy boldy.

Ybyray (Abay) jas jolbarys jýrektengen,

Dúshpangha arystanday bilektengen.

Ózining zamanynda bozbalasy,

Perining jigitindey iriktengen.

Ey, Sara, qay kising bar oghan jeter,

Ónerin kórgen jannyng esi keter.

Adamnyng jalghyz basty bilimpazy,

Ony da jamandaysyn, Nayman, beker, - dep ózining zamandas aqyny Birjan ony osylay dәriptedi.

El arasyndaghy dau-shar, әrtýrli ru tartysy tәrizdi әngimelerden aulaqtap, orys mәdeniyetin zerttep, ony óz halqynyng paydasyna asyrugha kýsh saluy, tvorchestvogha berilu, halyqtyq iri-iri mәselelerdi kóterip, ózi aitqanday, «Ákesining úly bolmay, adamnyng úly boluy» júrt aldynda onyng bedelin, danqyn búrynghydan da kýsheyte týsedi. Eli ýshin onyng etken kýrdeli isteri Abaydy jalghyz qazaq Abayy emes, qanattas, irgeles jәne basqa elderding de Abayy etedi. Ártýrli sebepterden Rossiyadan aidalyp kelgen sol kezdegi halyqshyldar, oqymysty, jazushylar - bәri de Abaydy ózindik sanap, dostasyp ketti. Bәrining de at mandayyn tireytin jeri Abay boldy. Búghan dәlel retinde Dolgopolovtyng aryzy men Túrashtyng eskertkishin keltiruge bolady.

Semeyding soghys gubernatory myrzanyng ghúzyryna

(Nifont Dolgopolovtan)

Ótinish

«Jýrek auruy jәne bezgek nauqasymen mening densaulyghym óte tómendep ketti. Ony jóndeu ýshin jazghy ailarda qalany tastap, qyrgha shyghyp qymyz ishsem, taza auany paydalansam deymin. Sol sebepti óte kishilik etip, sizding ghúzyrynyzdan Shynghystau bolysy Qúnanbay Ósenbaevtyng auylyna barugha 15 avgustqa sheyin úlyqsat etuinizdi súraymyn»1.

Semey, 4 iili, 1885 jyl

(N.Dolgopolov)

Sonymen qatar, basqa kórshiles elderding de patshagha narazy keybir adamdary, óz elderining bay-feodaldaryna qarsy bolghandar da Abaydy panalaydy. «Jyl sayyn Ýrkitten qashqan, kóbinese Kavkazdaghy Daghystannyn, Týrikting aidalghan adamdary birden, ekiden kelip, keyi qystap, keyi bir-eki ay jatyp tynyghyp, bir-bir at minip ketedi. Osynday at minip ketken qashqyndardyng mening kózim kórgendegisi 15 shamaly», - dep jazdy ózining balasy Túrash2. Búlar tәrizdi faktiler Abay ómirinde kóp. Basqalaryn aitpaghanda, osy ekeuining ózi-aq Abay tek qazaqtyng ghana emes, basqa elderding de jaqsylaryna ortaq Abay bolghandyghyn tolyq dәleldeydi.

1Semeyding oblystyq arhiyvi, is №242.

2Abay Qúnanbayúly. Shyghar., II tom, QKÁB, Almaty, 1940, 202-bet.

(Jalghasy bar)

kazakhadebieti.kz sayty