قاي حالىقتىڭ ادەبيەتىن، تاريحىن الساق تا، ءار حالىقتىڭ ءومىرى مەن الەۋمەتتىك-تاريحي جاعدايلارىمەن ادەبيەتىنىڭ تىعىز بايلانىستى داميتىندىعىن كورەمىز. قاي ەلدىڭ ادەبيەتى بولسىن، نەگىزىندە ورلەۋ باعىتىندا داميدى. بىراق ءاردايىم ولاي بولا بەرمەۋى دە مۇمكىن. كەيدە شارىقتاپ وسەتىن دە، كەيدە يدەيالىق-كوركەمدىك ساپاسى تومەندەپ كەتەتىن دە كەزدەرى بولماق. ايتسە دە، ادەبيەتتىك پروتسەسكە ءتان ءبىر جايت - سوڭعى ادەبيەتتىڭ، ونىڭ وكىلدەرىنىڭ وزىنەن بۇرىنعى نۇسقالارمەن، ءتىپتى اۋىز ادەبيەتىمەن جالعاستى، بايلانىستى دامىعاندىعى بايقالادى. بەلگىلى ءبىر تاريحي ءداۋىر، نە كەزەڭدەردە تاريح ساحناسىنا ءىرى تالانت، ۇلكەن تۇلعالار شىعادى دا، اينالاسىنداعى ءار الۋان ءومىر قۇبىلىستارىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءوز كەزىنىڭ قويعان تالاپ، تىلەكتەرىنە سايكەس تۋىندىلار بەرەدى. ولار وزىنەن بۇرىنعى مۇرالاردىڭ جاتىمدى، كەرەكتى دەگەن نارلەرىن الادى دا، كەمشىلىكتەرىن قايتالاماي، ءوز حالقىن العا سۇيرەۋ تۋى استىندا جۇمىستار ىستەپ، ونىڭ رۋحاني ازىعى ادەبيەت پەن يسكۋسستۆوسىن دامىتۋعا، ىلگەرىلەتۋگە كۇش سالادى.

قاي حالىقتىڭ ادەبيەتىن، تاريحىن الساق تا، ءار حالىقتىڭ ءومىرى مەن الەۋمەتتىك-تاريحي جاعدايلارىمەن ادەبيەتىنىڭ تىعىز بايلانىستى داميتىندىعىن كورەمىز. قاي ەلدىڭ ادەبيەتى بولسىن، نەگىزىندە ورلەۋ باعىتىندا داميدى. بىراق ءاردايىم ولاي بولا بەرمەۋى دە مۇمكىن. كەيدە شارىقتاپ وسەتىن دە، كەيدە يدەيالىق-كوركەمدىك ساپاسى تومەندەپ كەتەتىن دە كەزدەرى بولماق. ايتسە دە، ادەبيەتتىك پروتسەسكە ءتان ءبىر جايت - سوڭعى ادەبيەتتىڭ، ونىڭ وكىلدەرىنىڭ وزىنەن بۇرىنعى نۇسقالارمەن، ءتىپتى اۋىز ادەبيەتىمەن جالعاستى، بايلانىستى دامىعاندىعى بايقالادى. بەلگىلى ءبىر تاريحي ءداۋىر، نە كەزەڭدەردە تاريح ساحناسىنا ءىرى تالانت، ۇلكەن تۇلعالار شىعادى دا، اينالاسىنداعى ءار الۋان ءومىر قۇبىلىستارىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءوز كەزىنىڭ قويعان تالاپ، تىلەكتەرىنە سايكەس تۋىندىلار بەرەدى. ولار وزىنەن بۇرىنعى مۇرالاردىڭ جاتىمدى، كەرەكتى دەگەن نارلەرىن الادى دا، كەمشىلىكتەرىن قايتالاماي، ءوز حالقىن العا سۇيرەۋ تۋى استىندا جۇمىستار ىستەپ، ونىڭ رۋحاني ازىعى ادەبيەت پەن يسكۋسستۆوسىن دامىتۋعا، ىلگەرىلەتۋگە كۇش سالادى.

بۇل جاعدايلاردى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ دامۋ جولدارىنا جاناستىرساق، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنداعى ادەبيەتىمىزدىڭ بارلىق جەتىستىك جاقتارى اباي اتىمەن بايلانىستى. وزىنە دەيىنگى قازاق ادەبيەتىن دە، شىعىس پەن ورىس ادەبيەتىن دە تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ولاردان ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق ءوسۋ جولدارىنا كەرەكتىلەرىن الا بىلۋلەرى جانە ولاردى تۆورچەستۆولىق جولدارمەن ىسكە اسىرۋلارى ارقىلى ول ءوز كەزىندەگى قازاق ادەبيەتىن بيىك بەلەڭگە شىعاردى.

ەگەر ءاربىر وسكەن ادەبيەتكە قويىلاتىن شارتتار ءداۋىر كەزەڭىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ءوز شىعارمالارىندا قامتۋ، ونى ىسكە اسىرۋعا بەلسەنە ات سالىسۋ، حالىقتىق، پروگرەسسيۆتىك يدەيانى قولداۋ، ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك، شەبەرلىك جاقتارىن دامىتۋ، سونىمەن بىرگە ءاربىر ۇلت ادەبيەتىنىڭ ەرجەتۋى، مارقايۋ جولدارى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاي وتىرىپ، پروگرەسسيۆتى بۇكىل ادام بالاسى يدەياسىنا ءۇن قوسۋ دەسەك، ءحىح عاسىر ەكىنشى جارىمىنداعى ادەبيەتىمىزدىڭ بۇل باعىتتا ۇلكەن ادىم جاساۋى دا ەڭ الدىمەن ۇلى ابايدىڭ ۇلەسىنە ءتيدى.

ابايدىڭ وزىنە دەيىنگى ادەبيەت وكىلدەرىنەن وزگەشەلىگى - ول تەك قازاق قانا ەمەس، شىعىس، ورىس، ەۆروپا مادەنيەتىمەن، ادەبيەتىمەن تانىسىپ، سوكرات، اريستوتەل، فرانتسۋز اعارتۋشىلارى، ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل ۇلى دەموكراتتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جاقسى ءبىلىپ، دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرىن وقىپ قانا قويعان جوق، ولاردىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك جاقتارىن ۇيرەنىپ، قازاقشاعا اۋدارىپ، ونى حالىق مۇلكى ەتتى. وسىلاردىڭ نەگىزىندە ول ادەبيەتىمىزدەگى كلاسسيگى، ءىرى ويشىل اقىنداردىڭ قاتارىنا قوسىلدى.

ەگەر ءبىز ابايعا وسى تۇرعىدان كەلسەك، ول - ءازىربايجاننىڭ ۇلى دراماتۋرگ، الەۋمەت قايراتكەرى، م.ف.احۋندوۆتان كەيىنگى، تەك قازاق قانا ەمەس، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنداعى بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارى بولىپ ماقتانارلىق ادام. ءارى ءوزىنىڭ زور تالانتى، ءارى وقىمىستى-مادەنيەتتىلىگى ارقاسىندا ول - قازاق پوەزياسىن مازمۇنى جاعىنان تەرەڭدەتۋشى، ءتۇرى جاعىنان جاڭارتۋشى نوۆاتور. ول قازاقتىڭ بۋىنعا نەگىزدەلگەن ولەڭ قۇرىلىسىن ىرعاعى، ۇيقاسى، شۋماعى جاعىنان جاڭارتىپ بايىتتى. كوپ ەلدىڭ ادەبيەتىن، كوپتەگەن ءىرى تالانتتاردان ابايدىڭ ونەگە العانى، ولاردان تۆورچەستۆولىق ۇيرەنگەنى بايقالادى. بىراق ول سولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويماي، ءوز ادەبيەتىنىڭ ۇلتتىق تىلىنە ساي ولەڭ ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، پوەزيامىزعا قانداي جاڭالىق ەنگىزسە دە، كىمنەن ۇيرەنىپ، كىمنەن ۇلگى السا دا قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگىن تانىتتى. ولار بۇرىن جوق، ابايدان كەيىن عانا دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ءتۇر بولسا دا، نەگىزى سيللابيكالىق ولەڭ قۇرىلىسى ەكەندىگىن ايتپاي-اق ۇعىنۋعا بولادى. ابايدىڭ ابايلىعى دا وسىندا.

قازاق پوەزياسىنا ەنگىزگەن ابايدىڭ جاڭالىقتارىن بىرەۋلەر 16, ەندى بىرەۋلەر 19 دەپ ءجۇر. ولاردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى تەرىس، ول ءوز الدىنا. ولار - ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە. بىراق ءبىر شىندىق سول - ابايدىڭ جاڭا ولەڭدەرى ارقىلى ادەبيەتىمىزدىڭ بايۋى، بارلىق ولەڭ تۇرلەرىنىڭ دە پوەزيامىزدان مىعىم ورىن تەۋىپ، كەيىنگىلەرگە ۇلگى سانالۋى، وزىنەن كەيىنگى اقىنداردىڭ ول ۇلگىلەردى وزدەرىنە ونەگە ەتۋى، سونىڭ ناتيجەسىندە ادەبيەتىمىزدە جاڭا ادەبي مەكتەپتىڭ نەگىزى قالانۋى.

ءتىل جونىندە اقىننىڭ ەڭبەگى ۇلكەن. ءسوز ماعىناسىن بايىتۋ، سينتاكسيستىك قۇرىلىسى مەن مورفولوگيالىق جاقتارىن كەڭەيتىپ، ءتىلدىڭ كوركەمدىك جاقتارىن ورىستەتۋ، ت.ب. ايتسە دە وتە ءبىر ايرىقشا ەڭبەگى عاسىرلار بويى ۇستەمدىك ەتىپ كەلگەن قازاقتىڭ پوەتيك تىلدەرىندەگى يديوما ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاماي، باسقا تىلگە اۋدارۋعا جەڭىلدەتىپ، ونى ينتەرناتسيونالدىق بيىككە كوتەرۋى دەۋگە بولادى. مادەنيەتتى ەلدەردىڭ تىلىندە قولدانىلاتىن فيلوسوفيالىق، عىلىمدىق، ابستراكتالىق ۇعىمدارعا قازاقتىڭ ءوز تىلىنەن بالامالار تاۋىپ، قانداي تەرەڭ ويلاردى بولسىن، ءدال ايتىپ بەرۋگە قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىنشىلىگى بارلىعىن ءوز تۆورچەستۆوسىمەن دالەلدەپ بەردى. بۇل - اباي نوۆاتورلىقتارىنىڭ ەڭ مىقتى جاعى.

سونىمەن قاتار ابايدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ءوز حالقىن دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىمەن، فيلوسوفيالىق تەرەڭ ويلارىمەن تانىستىرۋ. سوكراتتىڭ ديالوگى، پلاتوننىڭ وي-پىكىرلەرى، اريستوتەل، كەيبىر فرانتسۋز، اعىلشىن فيلوسوفتارى جانە ديۆاني، فيردوۋسي، ناۆوي، نيزامي ءتارىزدى شىعىس ويشىلدارىنىڭ ومىرگە كوزقاراستارىمەن قازاق وقىرماندارى ءبىرىنشى رەت اباي شىعارمالارى ارقىلى تانىستى. ءسويتىپ ونىڭ تالانتتىلىعى، ۇلكەن مادەنيەتتىلىگى، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىن دۇرىس ءتۇسىنۋى، ءارى ۇلتتىق، ءارى حالىقتىق، ءارى جالپى ادام بالاسىلىق يدەيانى ۇندەۋى ونى ۇلى اقىن دارەجەسىنە جەتكىزىپ، يدەياسى جوعارى، كوركەمدىگى ۇزدىك مۇرا قالدىرىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىن سالۋ بيىگىنە كوتەردى.

پودپيس: ءومىرىاباي (يبراھيم) قۇنانباەۆ 1845 جىلى وسى كۇنگى سەمەي وبلىسى اباي اۋدانى شىڭعىس تاۋىندا تۋعان. ابايدىڭ ارعى اتاسى ىرعىزباي، بەرگى اتاسى وسكەنباي - ەكەۋى دە فەودال. ءوز اكەسى قۇنانباي - جاس كەزىندە «باتىر» جىگىتتىڭ ءبىرى سانالىپ، وسە كەلە ءسوز ۇستاپ، ەل باسقارعان ادام.

1822 جىلعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «سيبير قازاقتارىنا ارناپ شىعارعان ۋستاۆى» بويىنشا، قازاق دالاسى وكرۋگكە ءبولىنىپ، وكرۋگتىك بۇيرىق ارقىلى بيلەۋ تارتىبىنەن كەيىن قۇنانباي قارقارالى وكرۋگىنە اعا سۇلتان بولىپ سايلانادى. قۇنانبايدىڭ اتىن شىعارۋعا بۇل جاعدايلاردىڭ ءمانى ۇلكەن بولدى. ويتكەنى ەل بيلەيتىن حان، اعا سۇلتاندار بۇرىن حان، تورە ناسىلدەرىنەن بولىپ كەلسە، جوعارعى زاڭ بويىنشا، ول مىندەتتى تورەدەن بولماي-اق، قارادان شىققان مىقتى فەودالدار دا ەل باسقارۋعا جاراي بەرۋ مۇمكىنشىلىگى قۇنانبايدى اعا سۇلتان ەتسە، بۇل جاي-جاپساردى جاقسى ۇعا بىلمەگەن كوپشىلىك قۇنانبايدى ەرەكشە باعالايدى. «قارادان تۋىپ حان، ايىردان تۋىپ نار بولدى» دەپ، ءوز كەزىندەگى فەودال تابىنىڭ اقىندارى قۇنانبايدى ماداقتاي جونەلەدى.

ءوز قولىنداعى اكىمشىلىك تىزگىنىن قۇنانباي ءوز كەرەگىنە تولىق پايدالانا ءبىلدى. بىراق ەل باسقارۋدا قۇنانباي جاڭا ءتارتىپ ورناتقان جوق، بۇرىنعى ءبىر رۋدى ەكىنشى رۋعا ايداپ سالۋ ءتارىزدى ەسكى ءادىستى ول دا قولدادى. ونىڭ بۇرىنعىلاردان ءبىر وزگەشەلىگى سول ءدىندى بەرىك ۇستاۋ ءۇشىن قارقارالىعا مەشىت، مەككەگە قاجىلار تۇسەتىن «تاكيە» اتتى ءۇي سالعىزدى. بۇل جاعدايلاردى دا ول ءوزىنىڭ ەل بيلەۋ ماقساتىنا تولىق پايدالانا ءبىلدى. دىنشىلدەردى ءوز قولىنا ۇستاپ، ەل باسقارۋدىڭ ءبىر جاعىن دىنگە، دىنشىلدەرگە تىرەدى.

قۇنانبايدىڭ تەك ءوز قارا باسى عانا ەمەس، ونىڭ دوستاسقان، قاستاسقان ادامدارىنىڭ قايسىسى بولسىن، وزىمەن دەڭگەل تۇسكەن، سول كەزدىڭ ءسوز باققان ادامدارى بولدى. تالاي داۋ، تالاي تارتىستاردىڭ جۋان ورتاسىندا بولۋى بولاشاق ۇلى اقىن، جاس ابايدىڭ شەشەندىك تىلگە جاتتىعۋلارىنا اسەر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ابايدىڭ ناعاشىسى - «شانشان قۋلارى» اتانعان، كۇلدىرگى، مىسقىل سىقاقپەن اتى شىققان قازاقتىڭ داڭقتى رۋلارىنىڭ ءبىرى. ۇلجاننىڭ (ابايدىڭ شەشەسى) اعاسى تونتايدىڭ قوجا-مولدالاردى سىقاقتاپ، ولەر الدىندا: «جازىلا-جازىلا قوجا-مولدالاردان دا ۇيات بولدى، ەندى ولمەسەك بولماس»، - دەگەن ءسوزى كۇنى بۇگىنگە شەيىن ەل اۋزىندا. بۇل سىقىلدى ءسوز تاپقىش، مىسقىلشىلدىق ۇلجاندا دا بولعان. اتاسى قۇنانبايدىڭ ءوزى جانە ونىڭ اينالاسىنىڭ ءبارى دە ءسوز ۇستاعان شەشەندەر بولىپ، اناسى جاعىنان «شانشار قۋلارىمەن» تامىرلاسىپ جاتۋى اباي ءتارىزدى ۇلكەن تالانتتىڭ ەڭ بولماعاندا ءتىلى ۇشتالۋىنا از دا بولسا اسەر ەتۋى ءسوزسىز. ابايداعى قازاقتىڭ ناقىل، تاقپاق، بيلەر سوزدەرىنىڭ ۇلگىسىمەن كەلەتىن شەشەندىك سوزدەرگە ۇستالىق، مىسقىل-سىقاققا اسقان شەبەرلىكتەردىڭ ءبىر تامىرىن وسى وسكەن ورتاسىنان ىزدەۋىمىز كەرەك.

اباي اۋەلى ەل ىشىندەگى ءدىن مەكتەبىندە وقىپ، ون جاسىندا سەمەي قالاسىنداعى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە تۇسەدى. مۇنداعى وقۋدىڭ ءبارى دە ەسكىشە، ءدىن ساباعى ەدى. وندا اباي نەبارى ءۇش جىل مۇسىلمانشا جانە ءۇش اي ورىس مەكتەبىندە ورىسشا وقيدى. ءدىن مەكتەبىندە جۇرگىزىلەتىن بار ساباقتى جاقسى ۇلگەرىپ، قالعان ۋاقىتىن ءوز بەتىمەن كىتاپ وقۋعا جۇمسايدى. وقيتىن كىتاپتارى اراب، پارسى، تۇرىك ەلدەرىنىڭ داڭقتى اقىندارىنىڭ ەڭبەكتەرى بولادى. سولاردىڭ ىشىندە شىن ءسۇيىپ وقىعان اقىندارى - ناۆوي، ساادي، قوجا-حافيز، فيزۋلي. اباي ءوزىنىڭ تالانتتىلىعى مەن قابىلەتىنىڭ كۇشتىلىگىمەن ءۇش جىلدا ۇلكەن بىلىمگە يەسى بولعان.

سول جاس كەزىندە-اق اراب، پارسى، تۇرىك اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنە ەلىكتەپ، ءوزى دە ولەڭ شىعارا باستادى. «فيزۋلي، ءشامسي، سايحالي»، «ءجۇزى راۋشان» اتتى ولەڭدەرى وسى كەزدە جازىلادى.

جاسى 13-كە تولىپ، مۇسىلمانشا ءۇش جىل، ورىسشا ءۇش اي وقىعان سوڭ ابايعا «وقۋدىڭ ەسىگى جابىلادى». قۇنانباي ابايدى وقۋدان شىعارىپ الىپ، ەل باسقارۋ جۇمىسىنا قوسادى.

اباي پارسى، اراب، شاعاتاي ادەبيەتىن دە، ورىس ادەبيەتىن دە كوپ ءبىلۋى، تەرەڭ ۇعىنۋى، ءار ءتىلدىڭ تەك جالپى ماعىناسىن عانا ۇعىنۋشى ەمەس، سول ءتىلدىڭ ادەمىلىگىن دە ۇعا ءبىلۋى اقىننىڭ مەكتەپتى تاستاعان سوڭ دا ءوز بەتىمەن ۇزدىكسىز وقىعاندىعىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر بولىپ سانالادى.

ابايدىڭ جاس كەزىندەگى ولەڭدەرى جوقتىڭ قاسى. جوعارعى اتالعان «كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعان» اتتى ولەڭى مەن اراب، پارسى، تۇرىك اقىندارىنا ەلىكتەگەن ولەڭدەرىنىڭ الدىڭعىسى 1854-1855 جىلدارى، سوڭعىسى 1858-1859 جىلدارى جازىلعان.

1864 جىلى 19 جاسىندا «ءالىف-بي» ولەڭىن جازادى. مۇنان كەيىنگى ولەڭدەرىنىڭ جىلدارى 1870 جىلدان باستالادى. اباي ولەڭدەرىن قولجازبا تۇرىندە ساقتاعان مۇرسەيىتتە دە 1870-1876 جىلدىڭ اراسىندا جازعان اباي ولەڭدەرىنەن دەرەك جوق. ال 1884 جىلداردان بەرگى ولەڭدەرىنىڭ جىلدارى ۇزىلمەيدى. اسىرەسە كوپ جازعان جىلدارى -1886, 1889, 1895 جىلدار.

1886 جىلى 17 ولەڭ، 1889 جىلى 27 ولەڭ (ونىڭ سەگىزىن ورىسشادان اۋدارعان), 1895 جىلى 13 ولەڭ جازدى.

اباي العاشقى كەزدە ءوز ولەڭدەرىن دوسى، زامانداسى كوكباي اقىننىڭ اتىمەن جاريالاپ، 1886 جىلداردان عانا باستاپ ءوز اتىمەن شىعارعان. ءسويتىپ، ولەڭدى ءوزىنىڭ ماماندىعى ەتۋى وسى جىلداردان باستالادى. اباي ءومىرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى دە مۇنى مويىندايدى. ابايدىڭ كوپ ءومىرىنىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە جۇمسالىنىپ، ءسوز ۇستاپ، بيلىك ىستەرىن اتقارۋى ابايدىڭ ولەڭدەرىنىڭ جىلدارى ءۇزىلىپ قالا بەرۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى وسىندا ەكەنىن اڭعارتادى.

ابايدىڭ عىلىمعا، ولەڭ جازۋعا بەلسەنە كىرىسۋى 40 جاسىنان بەرى قاراي. وعان شەيىن ءبىلىم ىزدەۋدەن قول ۇزبەگەنمەن، ولەڭدى ءجۇردىم-باردىم عانا جازىپ كەلسە، 40 جاسىنان باستاپ تۆورچەستۆوعا تۇگەلدەي بەرىلەدى.

ءوز اينالاسىنداعى رۋ تارتىسىنان، ەسكىلىكتەن، ناداندىقتان جەرىنە باستاعان دانا اقىن ءوز ەلىن ەل ەتۋدى ويلايدى دا، وسىنىڭ جولىن ىزدەيدى. اقىن سولاردىڭ بارلىعىنا قالاممەن كۇرەس اشۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. الدىنا زور ماقسات قويعان اقىن ۇلى ورىس حالقىنىڭ باي مادەنيەتىن مەڭگەرۋگە بەلسەنە كىرىسىپ، ورىس ءتىلى، ورىس ادەبيەتىمەن شۇعىلدانادى.

ابايدىڭ ورىس مادەنيەتىنە قۇلشىنا كىرىسۋىنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولدى. بىرىنشىدەن، اباي قازاق ەلىن شىعىس سحولاستيكاسىنىڭ ىقپالىنان مۇلدە شىعارىپ، تۋرا ورىس مادەنيەتىن الۋ، سوندىقتان قازاق دالاسىندا ورىسشا مەكتەپ اشۋ، مولدا، قوجالارعا پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان بەرىلگەن كەيبىر پراۆولاردى قايتىپ الىپ، ولاردى تىزگىندەپ ۇستاۋ، ولاردىڭ پراۆوسىن ۋەزد، بولىستارعا بەرۋ جونىندە ءوز پىكىرىن عىلىمي تۇردە دالەلدەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ونان كەيىنگى ءوزىنىڭ زامانداسى التىنساريننىڭ باعىتىن اباي دۇرىس دەپ ۇقتى. ەكىنشىدەن، بۇل كەزدە ۇلى ورىس حالقىنىڭ ادەبيەتى دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنىڭ التىن قازىناسىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ قانا قويعان جوق، ەۆروپاعا ءوزىنىڭ رەۆوليۋتسياشىل اسەرىن تيگىزدى. باتىستىڭ كەرى ادەبيەتىن باسىپ وزدى. ءحىح عاسىرداعى ورىستىڭ كەيبىر جازۋشىلارى جامىلعان ەۆروپالىق شاپانىن شەشىپ تاستاپ، ورىس ادەبيەتى مازمۇنىنا ءتۇرى ساي، ءوزىنىڭ ۇلتتىق قالپىندا دۇنيەلىك ساحناعا شىقتى.

ءوز كەزىنىڭ ۇلكەن مادەنيەتتى جانە تالانتتى اقىنى ابايدىڭ ونى بىلمەۋى، كورمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. اباي كورە دە، تۇسىنە دە ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە اباي سەمەيگە ايدالىپ كەلگەن ورىستىڭ حالىقشىل دەموكراتتارى: ميحايلەس، دولگوپولوۆ، گروستارمەن تانىسىپ، ءوزىنىڭ سول باعىتىن بۇرىنعىدان گورى دە ۇشتاي تۇسەدى. ورىس مادەنيەتىنە تەرەڭدەپ، چەرنىشەۆسكي، بەلينسكي، دوبروليۋبوۆ، سالتىكوۆ، تولستوي، پۋشكين، لەرمونتوۆ شىعارمالارى، اريستوتەل، سوكرات، پلاتون، گوگول  ەڭبەكتەرىمەن تانىسادى. ورىستىڭ دەموكراتتارى مەن ۇلى كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ دانالىق ەڭبەكتەرىمەن تانىسۋى، باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋى جانە ءوز كەزىندەگى شارۋاشىلىق-الەۋمەت ومىرىندەگى بولىپ جاتقان ءارتۇرلى وزگەرىستەردى سەزىنۋ، ۇعىنۋ جيىنتىعى كەلىپ، ابايدىڭ ومىرگە كوزقاراسىنا، وي-ساناسىنا ۇلكەن وزگەرىس كىرگىزەدى. ابايدىڭ ءوزى ايتقان «شىعىسىم - باتىس، باتىسىم شىعىس بولدى» دەيتىن ءسوزىنىڭ تەرەڭ سىرى، مىنە، وسىندا.

قازاقتىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى ەسكى فەودالدىق كوزقاراسقا، كەرتارتپا، ناداندىق، جالقاۋلىقتارعا قارسى كۇرەس اشىپ، بۇل جونىندە كوپ ولەڭ جازعان جىلدارى وسى 1886 جىلداردان باستالادى. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ءتارىزدى وقۋ، ونەر، ادامگەرشىلىككە ۇندەگەن «قالىڭ ەلىم، قازاعىم»، «بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ»، «اداسقاننىڭ الدى ءجون» سىقىلدى الەۋمەت ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى جاقتارىنا ارنالعان ولەڭدەرى دە وسى جىلدارى شىعارىلعان. 1886 جىلداردان باستاپ بۇرىنعى ەل اڭگىمەسىنەن اۋلاقتاپ، ءوز ەڭبەگىن تۇگەلدەي ەل يگىلىگى ءۇشىن جۇمساۋعا بەل بۋعانىنا ابايدىڭ ءوز ءسوزى ايعاق.

«بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك، ايتىستىق، جۇلىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك، ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك، قاجىدىق، جالىقتىق، ىستەپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ ءبارى بايانسىز، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى - قورشىلىق. ال قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي، ءوزىم دە قايرانمىن... اقىرى ويلادىم، وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، السىن، يا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە، اقىرى وسىعان بەل بايلادىم. ەندى بۇدان باسقا ەش جۇمىسىم جوق».

بۇنىڭ نەگىزگى ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولدى. ءبىرىنشى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ جەرىن ابدەن وتارلاپ الىپ، ءوز دەگەنىن جاساپ، بۇرىنعى رۋ تارتىسىن شتات سايلاۋلارىمەن ۇرلەپ جاندىرىپ، ەل بىرلىگىن مۇلدە ءىرىتۋ ساياساتى بولسا، ەكىنشى، ەسكى فەودالدىق قۇرىلىستى ىعىستىرا كىرە باستاعان كاپيتاليزم ەلەمەنتى، ونىمەن بايلانىستى ەنە باستاعان ءارتۇرلى جاڭالىقتار، قىسقاسى، وسىلار ءتارىزدى قايشىلىق قارىم-قاتىستار ەدى. اباي، ءسوز جوق، جاڭالىقتى قولدادى. جاڭا بايلاردىڭ حالىقتى قاناۋىنا قارسى شىقسا دا، ونى مىقتاپ شەنەسە دە، قازاقتىڭ ورىس حالقىمەن ارالاسۋى، ول ارقىلى قازاق دالاسىنا جايىلا باستاعان مادەنيەتتىڭ، پروگرەستىك يدەيانىڭ قىرداعى جەتەكشىسى بولدى. ءوز كەزىندەگى شورتانباي، اۋباكىر اقىندار ءتارىزدى سارىۋايىمعا تۇسپەي، بولاشاقتى الدىنان كۇتىپ، حالقىن وقۋعا، ونەرگە، عىلىمعا شاقىردى. شىن مانىندە حالىق قامقورشىسى بولدى.

ىبىراي (اباي) جاس جولبارىس جۇرەكتەنگەن،

دۇشپانعا ارىستانداي بىلەكتەنگەن.

ءوزىنىڭ زامانىندا بوزبالاسى،

پەرىنىڭ جىگىتىندەي ىرىكتەنگەن.

ەي، سارا، قاي كىسىڭ بار وعان جەتەر،

ونەرىن كورگەن جاننىڭ ەسى كەتەر.

ادامنىڭ جالعىز باستى ءبىلىمپازى،

ونى دا جاماندايسىڭ، نايمان، بەكەر، - دەپ ءوزىنىڭ زامانداس اقىنى ءبىرجان ونى وسىلاي دارىپتەدى.

ەل اراسىنداعى داۋ-شار، ءارتۇرلى رۋ تارتىسى ءتارىزدى اڭگىمەلەردەن اۋلاقتاپ، ورىس مادەنيەتىن زەرتتەپ، ونى ءوز حالقىنىڭ پايداسىنا اسىرۋعا كۇش سالۋى، تۆورچەستۆوعا بەرىلۋ، حالىقتىق ءىرى-ءىرى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، ءوزى ايتقانداي، «اكەسىنىڭ ۇلى بولماي، ادامنىڭ ۇلى بولۋى» جۇرت الدىندا ونىڭ بەدەلىن، داڭقىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە تۇسەدى. ەلى ءۇشىن ونىڭ ەتكەن كۇردەلى ىستەرى ابايدى جالعىز قازاق ابايى ەمەس، قاناتتاس، ىرگەلەس جانە باسقا ەلدەردىڭ دە ابايى ەتەدى. ءارتۇرلى سەبەپتەردەن روسسيادان ايدالىپ كەلگەن سول كەزدەگى حالىقشىلدار، وقىمىستى، جازۋشىلار - ءبارى دە ابايدى وزىندىك ساناپ، دوستاسىپ كەتتى. ءبارىنىڭ دە ات ماڭدايىن تىرەيتىن جەرى اباي بولدى. بۇعان دالەل رەتىندە دولگوپولوۆتىڭ ارىزى مەن تۇراشتىڭ ەسكەرتكىشىن كەلتىرۋگە بولادى.

سەمەيدىڭ سوعىس گۋبەرناتورى مىرزانىڭ عۇزىرىنا

(نيفونت دولگوپولوۆتان)

ءوتىنىش

«جۇرەك اۋرۋى جانە بەزگەك ناۋقاسىمەن مەنىڭ دەنساۋلىعىم وتە تومەندەپ كەتتى. ونى جوندەۋ ءۇشىن جازعى ايلاردا قالانى تاستاپ، قىرعا شىعىپ قىمىز ىشسەم، تازا اۋانى پايدالانسام دەيمىن. سول سەبەپتى وتە كىشىلىك ەتىپ، ءسىزدىڭ عۇزىرىڭىزدان شىڭعىستاۋ بولىسى قۇنانباي وسەنباەۆتىڭ اۋىلىنا بارۋعا 15 اۆگۋستقا شەيىن ۇلىقسات ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن»1.

سەمەي، 4 يۋل، 1885 جىل

(ن.دولگوپولوۆ)

سونىمەن قاتار، باسقا كورشىلەس ەلدەردىڭ دە پاتشاعا نارازى كەيبىر ادامدارى، ءوز ەلدەرىنىڭ باي-فەودالدارىنا قارسى بولعاندار دا ابايدى پانالايدى. «جىل سايىن ۇركىتتەن قاشقان، كوبىنەسە كاۆكازداعى داعىستاننىڭ، تۇرىكتىڭ ايدالعان ادامدارى بىردەن، ەكىدەن كەلىپ، كەيى قىستاپ، كەيى ءبىر-ەكى اي جاتىپ تىنىعىپ، ءبىر-ءبىر ات ءمىنىپ كەتەدى. وسىنداي ات ءمىنىپ كەتكەن قاشقىنداردىڭ مەنىڭ كوزىم كورگەندەگىسى 15 شامالى»، - دەپ جازدى ءوزىنىڭ بالاسى تۇراش2. بۇلار ءتارىزدى فاكتىلەر اباي ومىرىندە كوپ. باسقالارىن ايتپاعاندا، وسى ەكەۋىنىڭ ءوزى-اق اباي تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ دە جاقسىلارىنا ورتاق اباي بولعاندىعىن تولىق دالەلدەيدى.

1سەمەيدىڭ وبلىستىق ءارحيۆى، ءىس №242.

2اباي قۇنانبايۇلى. شىعار.، ءىى توم، قكاب، الماتى، 1940, 202-بەت.

(جالعاسى بار)

kazakhadebieti.kz سايتى