Қай халықтың әдебиетін, тарихын алсақ та, әр халықтың өмірі мен әлеуметтік-тарихи жағдайларымен әдебиетінің тығыз байланысты дамитындығын көреміз. Қай елдің әдебиеті болсын, негізінде өрлеу бағытында дамиды. Бірақ әрдайым олай бола бермеуі де мүмкін. Кейде шарықтап өсетін де, кейде идеялық-көркемдік сапасы төмендеп кететін де кездері болмақ. Әйтсе де, әдебиеттік процеске тән бір жайт - соңғы әдебиеттің, оның өкілдерінің өзінен бұрынғы нұсқалармен, тіпті ауыз әдебиетімен жалғасты, байланысты дамығандығы байқалады. Белгілі бір тарихи дәуір, не кезеңдерде тарих сахнасына ірі талант, үлкен тұлғалар шығады да, айналасындағы әр алуан өмір құбылыстарын дұрыс түсініп, өз кезінің қойған талап, тілектеріне сәйкес туындылар береді. Олар өзінен бұрынғы мұралардың жатымды, керекті деген нәрлерін алады да, кемшіліктерін қайталамай, өз халқын алға сүйреу туы астында жұмыстар істеп, оның рухани азығы әдебиет пен искусствосын дамытуға, ілгерілетуге күш салады.

Қай халықтың әдебиетін, тарихын алсақ та, әр халықтың өмірі мен әлеуметтік-тарихи жағдайларымен әдебиетінің тығыз байланысты дамитындығын көреміз. Қай елдің әдебиеті болсын, негізінде өрлеу бағытында дамиды. Бірақ әрдайым олай бола бермеуі де мүмкін. Кейде шарықтап өсетін де, кейде идеялық-көркемдік сапасы төмендеп кететін де кездері болмақ. Әйтсе де, әдебиеттік процеске тән бір жайт - соңғы әдебиеттің, оның өкілдерінің өзінен бұрынғы нұсқалармен, тіпті ауыз әдебиетімен жалғасты, байланысты дамығандығы байқалады. Белгілі бір тарихи дәуір, не кезеңдерде тарих сахнасына ірі талант, үлкен тұлғалар шығады да, айналасындағы әр алуан өмір құбылыстарын дұрыс түсініп, өз кезінің қойған талап, тілектеріне сәйкес туындылар береді. Олар өзінен бұрынғы мұралардың жатымды, керекті деген нәрлерін алады да, кемшіліктерін қайталамай, өз халқын алға сүйреу туы астында жұмыстар істеп, оның рухани азығы әдебиет пен искусствосын дамытуға, ілгерілетуге күш салады.

Бұл жағдайларды біздің қазақ әдебиеті тарихының даму жолдарына жанастырсақ, ХІХ ғасырдың екінші жарымындағы әдебиетіміздің барлық жетістік жақтары Абай атымен байланысты. Өзіне дейінгі қазақ әдебиетін де, шығыс пен орыс әдебиетін де терең түсініп, олардан өзінің творчестволық өсу жолдарына керектілерін ала білулері және оларды творчестволық жолдармен іске асырулары арқылы ол өз кезіндегі қазақ әдебиетін биік белеңге шығарды.

Егер әрбір өскен әдебиетке қойылатын шарттар дәуір кезеңінің талап-тілектерін өз шығармаларында қамту, оны іске асыруға белсене ат салысу, халықтық, прогрессивтік идеяны қолдау, әдебиеттің көркемдік, шеберлік жақтарын дамыту, сонымен бірге әрбір ұлт әдебиетінің ержетуі, марқаю жолдары өзінің ұлттық сипатын сақтай отырып, прогрессивті бүкіл адам баласы идеясына үн қосу десек, ХІХ ғасыр екінші жарымындағы әдебиетіміздің бұл бағытта үлкен адым жасауы да ең алдымен ұлы Абайдың үлесіне тиді.

Абайдың өзіне дейінгі әдебиет өкілдерінен өзгешелігі - ол тек қазақ қана емес, шығыс, орыс, европа мәдениетімен, әдебиетімен танысып, Сократ, Аристотель, француз ағартушылары, орыстың революцияшыл ұлы демократтарының еңбектерін жақсы біліп, дүниежүзі әдебиетінің ең жақсы үлгілерін оқып қана қойған жоқ, олардың идеялық-көркемдік жақтарын үйреніп, қазақшаға аударып, оны халық мүлкі етті. Осылардың негізінде ол әдебиетіміздегі классигі, ірі ойшыл ақындардың қатарына қосылды.

Егер біз Абайға осы тұрғыдан келсек, ол - әзірбайжанның ұлы драматург, әлеумет қайраткері, М.Ф.Ахундовтан кейінгі, тек қазақ қана емес, ХІХ ғасырдың екінші жарымындағы бүкіл Орта Азия халықтары болып мақтанарлық адам. Әрі өзінің зор таланты, әрі оқымысты-мәдениеттілігі арқасында ол - қазақ поэзиясын мазмұны жағынан тереңдетуші, түрі жағынан жаңартушы новатор. Ол қазақтың буынға негізделген өлең құрылысын ырғағы, ұйқасы, шумағы жағынан жаңартып байытты. Көп елдің әдебиетін, көптеген ірі таланттардан Абайдың өнеге алғаны, олардан творчестволық үйренгені байқалады. Бірақ ол солардың ешқайсысының көлеңкесінде қалып қоймай, өз әдебиетінің ұлттық тіліне сай өлең ерекшеліктерін сақтап, поэзиямызға қандай жаңалық енгізсе де, кімнен үйреніп, кімнен үлгі алса да қазақ өлең құрылысының өз ерекшелігін танытты. Олар бұрын жоқ, Абайдан кейін ғана дүниеге келген жаңа түр болса да, негізі силлабикалық өлең құрылысы екендігін айтпай-ақ ұғынуға болады. Абайдың Абайлығы да осында.

Қазақ поэзиясына енгізген Абайдың жаңалықтарын біреулер 16, енді біреулер 19 деп жүр. Олардың қайсысы дұрыс, қайсысы теріс, ол өз алдына. Олар - әлі де зерттей түсуді қажет ететін мәселе. Бірақ бір шындық сол - Абайдың жаңа өлеңдері арқылы әдебиетіміздің баюы, барлық өлең түрлерінің де поэзиямыздан мығым орын теуіп, кейінгілерге үлгі саналуы, өзінен кейінгі ақындардың ол үлгілерді өздеріне өнеге етуі, соның нәтижесінде әдебиетімізде жаңа әдеби мектептің негізі қалануы.

Тіл жөнінде ақынның еңбегі үлкен. Сөз мағынасын байыту, синтаксистік құрылысы мен морфологиялық жақтарын кеңейтіп, тілдің көркемдік жақтарын өрістету, т.б. Әйтсе де өте бір айрықша еңбегі ғасырлар бойы үстемдік етіп келген қазақтың поэтик тілдеріндегі идиома ерекшеліктерін сақтамай, басқа тілге аударуға жеңілдетіп, оны интернационалдық биікке көтеруі деуге болады. Мәдениетті елдердің тілінде қолданылатын философиялық, ғылымдық, абстракталық ұғымдарға қазақтың өз тілінен баламалар тауып, қандай терең ойларды болсын, дәл айтып беруге қазақ тілінің мүмкіншілігі барлығын өз творчествосымен дәлелдеп берді. Бұл - Абай новаторлықтарының ең мықты жағы.

Сонымен қатар Абайдың тағы бір ерекшелігі - өз халқын дүниежүзі мәдениетінің жақсы үлгілерімен, философиялық терең ойларымен таныстыру. Сократтың диалогі, Платонның ой-пікірлері, Аристотель, кейбір француз, ағылшын философтары және Дивани, Фирдоуси, Навои, Низами тәрізді шығыс ойшылдарының өмірге көзқарастарымен қазақ оқырмандары бірінші рет Абай шығармалары арқылы танысты. Сөйтіп оның таланттылығы, үлкен мәдениеттілігі, өз халқының болашағын дұрыс түсінуі, әрі ұлттық, әрі халықтық, әрі жалпы адам баласылық идеяны үндеуі оны ұлы ақын дәрежесіне жеткізіп, идеясы жоғары, көркемдігі үздік мұра қалдырып, әдебиетіміздің негізін салу биігіне көтерді.

Подпись: ӨміріАбай (Ибраһим) Құнанбаев 1845 жылы осы күнгі Семей облысы Абай ауданы Шыңғыс тауында туған. Абайдың арғы атасы Ырғызбай, бергі атасы Өскенбай - екеуі де феодал. Өз әкесі Құнанбай - жас кезінде «батыр» жігіттің бірі саналып, өсе келе сөз ұстап, ел басқарған адам.

1822 жылғы патша үкіметінің «Сибирь қазақтарына арнап шығарған уставы» бойынша, қазақ даласы округке бөлініп, округтік бұйрық арқылы билеу тәртібінен кейін Құнанбай Қарқаралы округіне аға сұлтан болып сайланады. Құнанбайдың атын шығаруға бұл жағдайлардың мәні үлкен болды. Өйткені ел билейтін хан, аға сұлтандар бұрын хан, төре нәсілдерінен болып келсе, жоғарғы заң бойынша, ол міндетті төреден болмай-ақ, қарадан шыққан мықты феодалдар да ел басқаруға жарай беру мүмкіншілігі Құнанбайды аға сұлтан етсе, бұл жай-жапсарды жақсы ұға білмеген көпшілік Құнанбайды ерекше бағалайды. «Қарадан туып хан, айырдан туып нар болды» деп, өз кезіндегі феодал табының ақындары Құнанбайды мадақтай жөнеледі.

Өз қолындағы әкімшілік тізгінін Құнанбай өз керегіне толық пайдалана білді. Бірақ ел басқаруда Құнанбай жаңа тәртіп орнатқан жоқ, бұрынғы бір руды екінші руға айдап салу тәрізді ескі әдісті ол да қолдады. Оның бұрынғылардан бір өзгешелігі сол дінді берік ұстау үшін Қарқаралыға мешіт, Меккеге қажылар түсетін «Тәкие» атты үй салғызды. Бұл жағдайларды да ол өзінің ел билеу мақсатына толық пайдалана білді. Діншілдерді өз қолына ұстап, ел басқарудың бір жағын дінге, діншілдерге тіреді.

Құнанбайдың тек өз қара басы ғана емес, оның достасқан, қастасқан адамдарының қайсысы болсын, өзімен деңгел түскен, сол кездің сөз баққан адамдары болды. Талай дау, талай тартыстардың жуан ортасында болуы болашақ ұлы ақын, жас Абайдың шешендік тілге жаттығуларына әсер етпеуі мүмкін емес еді. Абайдың нағашысы - «Шаншан қулары» атанған, күлдіргі, мысқыл сықақпен аты шыққан қазақтың даңқты руларының бірі. Ұлжанның (Абайдың шешесі) ағасы Тонтайдың қожа-молдаларды сықақтап, өлер алдында: «Жазыла-жазыла қожа-молдалардан да ұят болды, енді өлмесек болмас», - деген сөзі күні бүгінге шейін ел аузында. Бұл сықылды сөз тапқыш, мысқылшылдық Ұлжанда да болған. Атасы Құнанбайдың өзі және оның айналасының бәрі де сөз ұстаған шешендер болып, анасы жағынан «Шаншар қуларымен» тамырласып жатуы Абай тәрізді үлкен таланттың ең болмағанда тілі ұшталуына аз да болса әсер етуі сөзсіз. Абайдағы қазақтың нақыл, тақпақ, билер сөздерінің үлгісімен келетін шешендік сөздерге ұсталық, мысқыл-сықаққа асқан шеберліктердің бір тамырын осы өскен ортасынан іздеуіміз керек.

Абай әуелі ел ішіндегі дін мектебінде оқып, он жасында Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесіне түседі. Мұндағы оқудың бәрі де ескіше, дін сабағы еді. Онда Абай небәрі үш жыл мұсылманша және үш ай орыс мектебінде орысша оқиды. Дін мектебінде жүргізілетін бар сабақты жақсы үлгеріп, қалған уақытын өз бетімен кітап оқуға жұмсайды. Оқитын кітаптары араб, парсы, түрік елдерінің даңқты ақындарының еңбектері болады. Солардың ішінде шын сүйіп оқыған ақындары - Навои, Саади, Қожа-Хафиз, Физули. Абай өзінің таланттылығы мен қабілетінің күштілігімен үш жылда үлкен білімге иесі болған.

Сол жас кезінде-ақ араб, парсы, түрік ақындарының өлеңдеріне еліктеп, өзі де өлең шығара бастады. «Физули, Шәмси, Сайхали», «Жүзі раушан» атты өлеңдері осы кезде жазылады.

Жасы 13-ке толып, мұсылманша үш жыл, орысша үш ай оқыған соң Абайға «оқудың есігі жабылады». Құнанбай Абайды оқудан шығарып алып, ел басқару жұмысына қосады.

Абай парсы, араб, шағатай әдебиетін де, орыс әдебиетін де көп білуі, терең ұғынуы, әр тілдің тек жалпы мағынасын ғана ұғынушы емес, сол тілдің әдемілігін де ұға білуі ақынның мектепті тастаған соң да өз бетімен үздіксіз оқығандығын дәлелдейтін фактілер болып саналады.

Абайдың жас кезіндегі өлеңдері жоқтың қасы. Жоғарғы аталған «Кім екен деп келіп ем түйе қуған» атты өлеңі мен араб, парсы, түрік ақындарына еліктеген өлеңдерінің алдыңғысы 1854-1855 жылдары, соңғысы 1858-1859 жылдары жазылған.

1864 жылы 19 жасында «Әліф-би» өлеңін жазады. Мұнан кейінгі өлеңдерінің жылдары 1870 жылдан басталады. Абай өлеңдерін қолжазба түрінде сақтаған Мүрсейітте де 1870-1876 жылдың арасында жазған Абай өлеңдерінен дерек жоқ. Ал 1884 жылдардан бергі өлеңдерінің жылдары үзілмейді. Әсіресе көп жазған жылдары -1886, 1889, 1895 жылдар.

1886 жылы 17 өлең, 1889 жылы 27 өлең (оның сегізін орысшадан аударған), 1895 жылы 13 өлең жазды.

Абай алғашқы кезде өз өлеңдерін досы, замандасы Көкбай ақынның атымен жариялап, 1886 жылдардан ғана бастап өз атымен шығарған. Сөйтіп, өлеңді өзінің мамандығы етуі осы жылдардан басталады. Абай өмірін зерттеушілердің бәрі де мұны мойындайды. Абайдың көп өмірінің ел басқару ісіне жұмсалынып, сөз ұстап, билік істерін атқаруы Абайдың өлеңдерінің жылдары үзіліп қала беруінің негізгі бір себебі осында екенін аңғартады.

Абайдың ғылымға, өлең жазуға белсене кірісуі 40 жасынан бері қарай. Оған шейін білім іздеуден қол үзбегенмен, өлеңді жүрдім-бардым ғана жазып келсе, 40 жасынан бастап творчествоға түгелдей беріледі.

Өз айналасындағы ру тартысынан, ескіліктен, надандықтан жеріне бастаған дана ақын өз елін ел етуді ойлайды да, осының жолын іздейді. Ақын солардың барлығына қаламмен күрес ашу деген қорытындыға келеді. Алдына зор мақсат қойған ақын ұлы орыс халқының бай мәдениетін меңгеруге белсене кірісіп, орыс тілі, орыс әдебиетімен шұғылданады.

Абайдың орыс мәдениетіне құлшына кірісуінің екі түрлі себебі болды. Біріншіден, Абай қазақ елін шығыс схоластикасының ықпалынан мүлде шығарып, тура орыс мәдениетін алу, сондықтан қазақ даласында орысша мектеп ашу, молда, қожаларға патша үкіметі тарапынан берілген кейбір праволарды қайтып алып, оларды тізгіндеп ұстау, олардың правосын уезд, болыстарға беру жөнінде өз пікірін ғылыми түрде дәлелдеген Шоқан Уәлиханов пен онан кейінгі өзінің замандасы Алтынсаринның бағытын Абай дұрыс деп ұқты. Екіншіден, бұл кезде ұлы орыс халқының әдебиеті дүниежүзі мәдениетінің алтын қазынасының қатарына қосылып қана қойған жоқ, Европаға өзінің революцияшыл әсерін тигізді. Батыстың кері әдебиетін басып озды. ХІХ ғасырдағы орыстың кейбір жазушылары жамылған европалық шапанын шешіп тастап, орыс әдебиеті мазмұнына түрі сай, өзінің ұлттық қалпында дүниелік сахнаға шықты.

Өз кезінің үлкен мәдениетті және талантты ақыны Абайдың оны білмеуі, көрмеуі мүмкін емес еді. Абай көре де, түсіне де білді. Оның үстіне Абай Семейге айдалып келген орыстың халықшыл демократтары: Михайлэс, Долгополов, Гростармен танысып, өзінің сол бағытын бұрынғыдан гөрі де ұштай түседі. Орыс мәдениетіне тереңдеп, Чернышевский, Белинский, Добролюбов, Салтыков, Толстой, Пушкин, Лермонтов шығармалары, Аристотель, Сократ, Платон, Гоголь  еңбектерімен танысады. Орыстың демократтары мен ұлы классик жазушыларының даналық еңбектерімен танысуы, батыс философтарының еңбектерін оқуы және өз кезіндегі шаруашылық-әлеумет өміріндегі болып жатқан әртүрлі өзгерістерді сезіну, ұғыну жиынтығы келіп, Абайдың өмірге көзқарасына, ой-санасына үлкен өзгеріс кіргізеді. Абайдың өзі айтқан «Шығысым - батыс, батысым шығыс болды» дейтін сөзінің терең сыры, міне, осында.

Қазақтың әлеуметтік өміріндегі ескі феодалдық көзқарасқа, кертартпа, надандық, жалқаулықтарға қарсы күрес ашып, бұл жөнінде көп өлең жазған жылдары осы 1886 жылдардан басталады. «Ғылым таппай мақтанба», «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Интернатта оқып жүр» тәрізді оқу, өнер, адамгершілікке үндеген «Қалың елім, қазағым», «Байлар жүр жиған малын қорғалатып», «Адасқанның алды жөн» сықылды әлеумет өмірінің әртүрлі жақтарына арналған өлеңдері де осы жылдары шығарылған. 1886 жылдардан бастап бұрынғы ел әңгімесінен аулақтап, өз еңбегін түгелдей ел игілігі үшін жұмсауға бел буғанына Абайдың өз сөзі айғақ.

«Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік, айтыстық, жұлыстық, тартыстық - әурешілікті көре-көре келдік, енді жер ортасы жасқа келдік, қажыдық, жалықтық, істеп жүрген ісіміздің бәрі баянсыз, байлаусызын көрдік, бәрі - қоршылық. Ал қалған өмірімізді қайтып, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай, өзім де қайранмын... Ақыры ойладым, осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған бел байладым. Енді бұдан басқа еш жұмысым жоқ».

Бұның негізгі екі түрлі себебі болды. Бірінші, патша үкіметінің қазақтың жерін әбден отарлап алып, өз дегенін жасап, бұрынғы ру тартысын штат сайлауларымен үрлеп жандырып, ел бірлігін мүлде іріту саясаты болса, екінші, ескі феодалдық құрылысты ығыстыра кіре бастаған капитализм элементі, онымен байланысты ене бастаған әртүрлі жаңалықтар, қысқасы, осылар тәрізді қайшылық қарым-қатыстар еді. Абай, сөз жоқ, жаңалықты қолдады. Жаңа байлардың халықты қанауына қарсы шықса да, оны мықтап шенесе де, қазақтың орыс халқымен араласуы, ол арқылы қазақ даласына жайыла бастаған мәдениеттің, прогрестік идеяның қырдағы жетекшісі болды. Өз кезіндегі Шортанбай, Әубәкір ақындар тәрізді сарыуайымға түспей, болашақты алдынан күтіп, халқын оқуға, өнерге, ғылымға шақырды. Шын мәнінде халық қамқоршысы болды.

Ыбырай (Абай) жас жолбарыс жүректенген,

Дұшпанға арыстандай білектенген.

Өзінің заманында бозбаласы,

Перінің жігітіндей іріктенген.

Ей, Сара, қай кісің бар оған жетер,

Өнерін көрген жанның есі кетер.

Адамның жалғыз басты білімпазы,

Оны да жамандайсың, Найман, бекер, - деп өзінің замандас ақыны Біржан оны осылай дәріптеді.

Ел арасындағы дау-шар, әртүрлі ру тартысы тәрізді әңгімелерден аулақтап, орыс мәдениетін зерттеп, оны өз халқының пайдасына асыруға күш салуы, творчествоға берілу, халықтық ірі-ірі мәселелерді көтеріп, өзі айтқандай, «Әкесінің ұлы болмай, адамның ұлы болуы» жұрт алдында оның беделін, даңқын бұрынғыдан да күшейте түседі. Елі үшін оның еткен күрделі істері Абайды жалғыз қазақ Абайы емес, қанаттас, іргелес және басқа елдердің де Абайы етеді. Әртүрлі себептерден Россиядан айдалып келген сол кездегі халықшылдар, оқымысты, жазушылар - бәрі де Абайды өзіндік санап, достасып кетті. Бәрінің де ат маңдайын тірейтін жері Абай болды. Бұған дәлел ретінде Долгополовтың арызы мен Тұраштың ескерткішін келтіруге болады.

Семейдің соғыс губернаторы мырзаның ғұзырына

(Нифонт Долгополовтан)

Өтініш

«Жүрек ауруы және безгек науқасымен менің денсаулығым өте төмендеп кетті. Оны жөндеу үшін жазғы айларда қаланы тастап, қырға шығып қымыз ішсем, таза ауаны пайдалансам деймін. Сол себепті өте кішілік етіп, сіздің ғұзырыңыздан Шыңғыстау болысы Құнанбай Өсенбаевтың ауылына баруға 15 августқа шейін ұлықсат етуіңізді сұраймын»1.

Семей, 4 июль, 1885 жыл

(Н.Долгополов)

Сонымен қатар, басқа көршілес елдердің де патшаға наразы кейбір адамдары, өз елдерінің бай-феодалдарына қарсы болғандар да Абайды паналайды. «Жыл сайын Үркіттен қашқан, көбінесе Кавказдағы Дағыстанның, Түріктің айдалған адамдары бірден, екіден келіп, кейі қыстап, кейі бір-екі ай жатып тынығып, бір-бір ат мініп кетеді. Осындай ат мініп кеткен қашқындардың менің көзім көргендегісі 15 шамалы», - деп жазды өзінің баласы Тұраш2. Бұлар тәрізді фактілер Абай өмірінде көп. Басқаларын айтпағанда, осы екеуінің өзі-ақ Абай тек қазақтың ғана емес, басқа елдердің де жақсыларына ортақ Абай болғандығын толық дәлелдейді.

1Семейдің облыстық архиві, іс №242.

2Абай Құнанбайұлы. Шығар., ІІ том, ҚКӘБ, Алматы, 1940, 202-бет.

(Жалғасы бар)

kazakhadebieti.kz сайты