Býgingi jurnalistikanyng au-jayy bizge belgili. Tele­arna, gazet-jurnaldarda, sayttarda tilge jasalyp jatqan «qastandyq» eki bastan. Búl tek bizding ghana aitatyn sharuamyz emes. Bizding aitqan sózimizge de qúlaq asar degen niyetpen «Jas qazaqtyn» konferensiyasyna professor Kәken Qamziyn, aqyn, jurnalister Myrzan Kenjebay men Toqtarәli Tanjaryqty shaqyryp, osy mәselening tónireginde oy talqylap kórgen edik.

Býgingi jurnalistikanyng au-jayy bizge belgili. Tele­arna, gazet-jurnaldarda, sayttarda tilge jasalyp jatqan «qastandyq» eki bastan. Búl tek bizding ghana aitatyn sharuamyz emes. Bizding aitqan sózimizge de qúlaq asar degen niyetpen «Jas qazaqtyn» konferensiyasyna professor Kәken Qamziyn, aqyn, jurnalister Myrzan Kenjebay men Toqtarәli Tanjaryqty shaqyryp, osy mәselening tónireginde oy talqylap kórgen edik.

Jas qazaq: Tilding janashyrlary jurnalister bolghanymen, tildi shúbarlap, lastap jýrgender de solar. Osy bir olqylyqtyng basty sebebi ne eken? Búdan shyghudyng qanday da bir joly bolu kerek qoy.
Myrzan Kenjebay: Múnyng bәrin tek jurnalisterge jaba beruge bolmaydy. Biyliktegi azamattardyng da tilge degen nemqúraydylyghynan osynday jaghdaygha dushar bolyp otyrmyz. Biz kóbinese sebeppen emes, saldarymen kýresemiz. Osy otyrghanda da saldarymen kýresip otyrmyz. Devid Kristaldyng «Til ajaly» degen enbegin oqyp otyrsam, «bir halyqty joyyp jiberu týk emes, oghan qos tildilikti engizu kerek. Óitkeni ýstem memleketting tili halyq sany az últtyng tilin joyyp jiberedi» deydi. Tipti ony kezinde Eskendir Zúlqarnayyngha ústazy Aristoteli de aitqan eken. Kýni keshe Kenes ýkimeti ornarda ómir sýrgen Áubәkir Kerderiniz «tili ekeuding - dini ekeu» dedi. Orys tilinde sóileytinderding sanalarynyng týpkirinde qalayda «orys kýshtirek, orys myqtyraq, mәdeniyetileu» degen ózin qorsynu, ózgeni zorsynu jatady. Búl ózge últty jamandau emes. Biz barlyq últ teng dәrejede degen sózdi aitqymyz keledi. Osy sózdi Qazaqstannyng kez kelgen jerine úran etip ilip qonggha bolar edi. Ol az degendey, qazir ýshinshi til engenin bilesizder. Taghy «terminge tiyispenizder» degen úran bar, sonymen jartylay qazaq, jartylay orys, jartylay aghylshyn bolyp, taghy terminderge tiyispey qazaq tilimen «kýresip jatyrmyz».  Búl bizding elde әdeyi jasalyp otyr ma? Bilmeymin, bir týsiniksiz nәrse boldy. Búl - bir.
Ekinshi sebep, tegi basty sebepterding biri - qoghamymyzdaghy kitap oqymaytyn jastar, kitap oqymaghan jurnalister. Olar ne isteydi? Olar keledi de, orys tilinen audarady. Osy sebepten bizding tilimizding kórkemdigi, shúraylylyghy, kesteliligi, súlulyghy, keng maghynalylyghy jayyna qaldy. Jurnalistikadaghy tilimiz tek audarma tilge ainalyp bara jatyr. Osynday tikeley audarma jasaghandyqtan, grammatikalyq normalar da búzylyp, tipti ýlken «janalyqtargha» deyin ashyp jatyr jurnalister.Mysaly, Maqsat Mәlik degen jurnalist «28-panfilovshylar» deydi bir habarynda. Jiyrma segiz degen olardyng reti emes, sany ghoy. Onyng ishinde jiyrma ekisi qazaq әueli. Sol telearnadaghy Maqsat Tolyqbay degen jigit: «Balyqtar kislorod jetispegendikten qyrylyp jatyr» - dedi. Sonda ol on bir jyl mektep qabyrghasynda oqyp, tórt jyl uniysersiytet tabaldyryghyn tozdyrghanda, kislordynyz ottegi ekenin bilmegeni me?
Búl endi televiziya. Múnda júmys kóbine jedel jýrgiziletin bolghandyqtan, qateler ketken shyghar dep ózimizdi aqtaghymyz keledi. Al gazet she? «Halyq sózi» gazetining songhy betinde (№23) mynanday sóilem jýr:
«Qorshaghandargha erekshe qabiletimizdi tanytu ýshin óte qiyn sharualardy moynymyzgha alugha kelisesiz be?». Búl - birinshiden, ne aityp túrghany belgisiz sóilem. Ekinshiden, «qorshaghan­darymyzgha» degen sóz orystyng «okrujangshiye» degen sózi. Osynday nemqúraydylyqtar tilding shúbarlanuyna әbden әserin tiygizip keledi.
Toqtarәli Tanjaryq: Jurnalistikadaghy til - kýrdeli mәselelerding biri. Arghy sebebin anyqtamay, bergi betin qalqyp alu - tiyimsiz sharua. Qazir biz mylqau últqa ainalyp baramyz. Eng týpki ózegi otbasylyq tәrbiyede jatyr. Tilimiz meylinshe shúbarlanghannan bólek, birimizben birimiz әngimelespeytin, súhbattaspaytyn boldyq. Ákesi men úly, sheshesi men qyzy syr bólispeytin, qatynasy enbektik bólinisten arygha úzamaytyn qoghamda ómir sýrip jatyrmyz. Ásirese, qalaly jerlerde azanda ketken әke-sheshesin bala-shaghasy qas qarayghanda ghana kóredi. Shay ýstindegi atýsti әngimening ózegi jýrdim-bardym sharuadan arygha artylmaydy. Al balabaqsha, mektep, uniyversiytet qabyrghalaryndaghy qarym-qatynas tili shekteuli. Sebebi búrynghyday ústaz ben balanyng emen-jarqyn әngimesi órbimeydi, testtik til jýiesining auanynan arygha úzamaydy. Eki qayyrym әngimeden arygha bara bermeytin, naqty әri qysqa jauaptylyq tildik qordy meylinshe azaytyp otyr. Qazir jurfakta oqityndar týgil, filologiya fakulitetterining ózinde kitap oqymaytyn studentter óte kóp. Olar ne ýshin filolog bolugha úmtylady deysiz ghoy? Ondaghy maqsattary bireu: «Ádebiyet eng onay pәn». Sonyng saldarynan әdebiyetti tórt jyl oqyghanymen, ishine týiir týspegen ash ózekti ústazdar qalyptasuda. Negizi, mektepte balanyng tilin jetildiretin әdebiyet pәnining múghalimderi bolsa kerek-ti. Qazirgi múghalimder býgingi әdebiyetten maqúrym, qazaqstandyq әdeby ainalymnan beyhabar. Múhtar, Ghabiyt, Sәbitterding shygharmalaryn ataghannan arygha úzamaydy. Qazaqstanda «Qazaq әdebiyeti» degen gazetting barynan beyhabar. Biraq sol klassikterding ózin oqymaghanyn jasyryp qaytemiz? Biz bәrin bir shybyqpen aidaghaly otyrghan joqpyz. Keyingi jas ústazdargha qatysty oy órbitip otyrmyz. Olardyng aldyn kórgen balalardan qanday til ústartqan student keledi uniyversiytetke? Sol jaghyn jiti oilanu kerek. Filologiyagha, jurnalistikagha mekteptegi negizi jaqsy studentterdi qabyldaghan jón. Búl - últtyng bolashaghy, tilding erteni ýshin qajetti qadam ekenin úmytpau kerek.
Jas qazaq: Qazir tipti bizde tildik sana joq siyaqty. Janaghy ózderiniz aityp otyrghan qatelikterding qalyptasqany sonshalyqty, eshbir jurnalist ony qate dep oilamaytyn dengeyge týsti. Olar ýshin búl qalypty nәrse. Meninshe, osynday bir tildik erejeler jurnalistika fakulitetinde jurgende bolashaq mamannyng sanasyna qúiyluy kerek emes pe?
Toqtarәli Tanjaryq: Tildi tazartu aksiyasy bolsa deymin. Mysaly, bizding baspasózding betinde nemese telejurna­listika salasynda qanday aghattyqtar, kemshilikter bar, sony saraptap, belgili bir sóz tirkesterin, tildik erekshelikterimizge say kelmeytin oramdardy qoldanystan shygharugha kýsh salghan jón. Onyng joly - qarapayym. Árbir basylym men telearnada tildi biletin myqty aqsaqaldargha oryn bólip, maqalalar men shygharylymdardy sol kisilerding qadaghalauynan ótkizu kerek. Búghan sonshalyqty kóp qarjy ketpeydi. Korrektorlardyng qasynan arnayy shtat ashugha da bolady. Jәne qate qoldanystaghy sózder men tirkesterdi belgilep, redaktorlar jurnalisterge ýnemi eskertip otyru kerek. Bir ret, eki ret qaytalanar, sosyn jurnaliste oilanady. Qazir biz HH ghasyrdyng basyndaghy qazaqtardy týsinbeytin kýige jettik. Tipti Tәuelsizdikke deyingi maqalalardy oqyp otyryp, keybir oralymdardy jatsynatyn dengeyge týstik. Sebebi, internettik resurstar, resmy aqparattardyng tasqyny, shekteuli tildik orta soghan iytermelep otyr. Sol ýshin tildi tazartu men bayytudy qolgha alu abzal. «Qazaq tilining týsindirme sózdigi» әrbir jurnalisting eng kóp qoldanatyn kitabyna ainalsa, sodan bileri men bilmeytinin izdep, әr sózding týpki mәnine ýnile otyryp, qoldanudy daghdygha ainaldyrsa, býgingi әngime de bolmaushy edi.
Kәken Qamziyn: Til degenimiz - qorshaghan ortany tanudyng qúraly. Býgingi kýni gazetting tili, televiziyanyng tili, internetting tili, blogerlerding tili bop taramdalyp ketti. Biraq búlardyng bәri negizi әdeby kanondargha, tildik normalargha baghynady. Bәrining bastau búlaghy bir. Jurnalist bolamyn degen әrbir jas uniyversiytet qabyrghasyna dayyn bolyp kelu kerek. Olargha septik jalghaudyng ne ekenin, kósemshe men esimshenizding aiyrmashylyghyn aitu, diktant jazdyru - joghary oqu ornynyng ýlesinde emes. Bizding mindetimiz - jurnalistikanyng sheberligin, osy siyaqty basqa pәnderdi oqytu. Jurnalistika fakuliteti sauat ashu mektebi emes, ol - joghary oqu orny. Osyghan joghary sanamen keluleri kerek. Qazir qarap otyrsanyz, osynday qarabayyr nәrselerdi oqytumen ótip jatyr. Stiliding qalyptasuy, týzelui adamnyng oquyna, izdenisine, darynyna baylanysty. Syrttan bireu: «bylay jaz, olay jaz» degennen eshkimning stiyli qalyptaspaydy. Bayaghyda biz oqugha týserde talapkerlerding mandayynan shertip jýrip, tek qabileti barlardy ghana alatyn. Al qazir olay emes qoy. Aqshang bolsa, oqy beresin. Al osynday alghysharttardyng dúrys oryndalmauy nege әkelip soqqanyn ózderiniz kórip otyrsyzdar.
Qazir jurnalistika «glamurnyy mamandyqqa» ainalyp ketti me, júrttyng bәri bizding fakulitetke týskish boldy. Olardyng ishinde qyzdar dep әdeyi bóle-jara ataghym kelip otyr. Bayaghyda elu úldyng arasynda eki ýsh qyz bolatyn. Qazir elimizdegi demografiyalyq jaghday solay ma, barlyq jerde qyzdar kóp..
Reseyde mynaday bir ýrdis bar. Bir kýnde memleket qyzmetker­lerden jappay diktant alady. Osy arqyly kimning qay dengeyde orys tilin biletinin tekseredi. Bizge de osy kerek siyaqty. Deputattar bar, Preziydent apparaty, Ýkimet mýsheleri bar, osylardyng qazaq tilin qay dengeyde biletinin anyqtaugha bolar edi.  Sol diktanttyng negizinde qarasa, Lomonosov uniyversiytetining jurnalistika fakulitetine týskenderding jetpis payyzy orys tilinen «eki» alghan eken. Eger osy ýrdis bizge kelse, biz de biraz dýniyening basyn ashar edik.
Endi jogharyda aitqan alghyshart­tardyng birine mektep kiredi. Qazir bizde mektepter әlsiz. Kenes ýkimetining jaman jaghy shash etekten, biraq jaqsy tústaryn da aituymyz kerek. Ol kezde múghalimderding bәri intellektual edi. Men óz basym matematikadan olimpiadalargha qatysyp, oryn alyp jýrdim. Keyin qazaq әdebiyeti pәninen bir múghalim keldi. «Shyghysym batys bolyp ketti» degendey, endi әdebiyetke bar ansarym audy.  Osynday óz mamandyghyn sýietin adamdar az qazir.
Búghan qazirgi elimizdegi testileu jýiesi de keri әserin tiygizude. Test analiz jasaugha ýiretpeydi. Ol tek kózben ghana jattap alyp, oilanbaugha daghdylandyrady. Biz Balon prosesi dep jatyrmyz. Ózge elder oghan últymyzgha paydaly ma dep qaraydy. Paydaly bolsa ghana alady. Al biz batys bolugha qatty asyghamyz.
Myrzan Kenjebay: «Biylghy jyly, byltyrghy jyly» deydi. Biyl degeniniz - birikken sóz, onyng ishinde kirikken sóz, búl+jyl degen. Endi osy jerde jyl dep taghy qosudyng qanday qajettiligi bar? Múnyng ózi qazaqtyng sózin bilmegendikten bolghan qate.
Kәken Qamziyn: «Qazaq әdebiyeti» gazetining ótken sanynda «Avgeyding at qorasyna» qayta oralayyq degen tamasha maqala shyqty. Búl bayaghyda «Sosialistik Qazaqstannyn» betine shyqqan Ghabenning «Avgeyding at qorasynan bastayyq» degen maqalasynyng jalghasy siyaqty. Osynday til turaly jaqsy maqala jazyp otyryp avtordyng ózi bir qatelik jiberedi. Qazaqta nәtiyje, saldar degen sózder bar. Jaqsylyq bolsa nәtiyjesinde, jaman jaghday bolsa saldary dep aitady. Býgingi kýni biz osy eki arany aiyrmaytyn boldyq. «Áriyne, BAQ elimiz egemendik alghan al­­ghash­qy jyldary qarjy, kadr jetis­peu­shi­lik­ten tuyndaghan biraz qiynshylyqtargha úshy­rap, sonyng nәtiyjesinde kópshiligi ja­bylyp, týrli ózgeristerge týsip, tәjiriybeli ma­mandardan aiyrylyp, basylym­dar­daghy til qoldanysy sapasyzdyqqa úshy­ra­ghany belgili jayt» degen sóilemdegi «nәtiyjesinde» degen sózding ornyna «saldarynan» degen sózdi qoldanuy kerek edi. Búl da orystyng «v rezulitate» degen sózining kalikasy. Kerek bolsa, әrbir jurnalisting stolynda sinonimder sózdigi de boluy kerek.
Toqtarәli Tanjaryq: Sol siyaqty «ózgeriske úshyrady» degen tirkesti tek jaman maghynasynda qoldanu kerek qoy. Qazir sony kerisinshe, jaqsy maghynagha da qoldanyp jýr.
Jas qazaq: Qazir osynday qatelikter aitudan kende emes. Biraq bizding bayqaghanymyz, sol qatelikterding qalyptasqany sonshalyqty, ony eshkim qate dep oilamaytyn boldy. Ásirese jastar. Al eskertudi aityp jýrgenderding eng jasy Myrzan agha boluy mýmkin.
Myrzan Kenjebay: Qaynar Oljay búryn bizdi telearnagha redaktor-stilist retinde shaqyryp edi. Ár dýisenbi sayyn jurnalisterding jazghandaryn qarap, týzetetinin týzetip otyratynbyz. Qazir onday joq. Onyng ýstine, kim kóringen jýrgizushi bolyp ketkende, til búzylmay qaytedi?
Toqtarәli Tanjaryq: Ánshi Móldir Áuelbekova bir baghdarlamada «aqiyq» degen sózdi fonetikalyq zandylyghyna sýienbey aityp otyr. Qatang dybystyng aldynda dauysty dybys kelgende qatang úyandanatyn edi. Al qazir sol zandylyqtyng eshqaysysyn saqtamaytyn boldyq. Jogharyda aitqanymyzday, múnyng eng basty tetigi otbasylyq tәrbiyening saqtalmauynda jatqan sekildi. Búl - Kәken agha aitqan alghysharttardyng әuelgisi. Ýide ýirenbegen tildi ol kósheden, internetten ýirenedi. «Bara jatyry q, otyryq, neistevatsyn» degen sózderdi bala kýninen estigender solay qalyptasady. Sol til qazir jurnalistikagha kelip jatyr.
Blogerler ne jazyp jatqandaryn ózderi bilmeydi. Áriyne, jazugha qúqylary bar. Biraq eskertu jasasan, jata kep renjiydi.
Naqty aqparat, naqty oqigha, naqty uaqyt, naqty mekenjay. Qazaq aqparaty búryn-sondy múnday «naqtylyqqa» jýginbegen shyghar. IYә, aqparattyng naqty bolghany jón-aq, biraq bir saryndy, birinen-biri aumaytyn aqparattar legi tildik baylyqty qajet etpeydi. Al sonyng ózin myng qúbyltamyn dep, býldirip, búzyp jatqandar kóp. Qazir ne kóp? Aqparat kózi kóp. Telearnany sanamaghannyng ózinde, gazet-jurnal, internet basylymdar jeterlik. Onyng bәrine zer salyp, ne jazyp, ne qoyghanyn elekten ótkizip otyrghan eshkim joq. Oiyna kelgenin jazyp, óresi jetken jerge deyin әr salany qamtyp jatyr. Efirdegi «danyshpandardyn» danqy aspandap túr. Tilin búrap sóiley me, qazaq sózining dybystalu erekshelikterin qolynan kelgenshe ózgerte me - erik ózderinde. Áyteuir, ekrangha shyqsa boldy, elge tanylsa boldy, júrttyng pikirimen sanasu oilaryna kirip te shyqpaydy. Qazaq telearnalarynyng sory - әnshi men biyshining jyltyr jýzin jarnamalaugha әuestigi. Tanymaldyghyn búldaghany bylay túrsyn, dúrys jazylghan mәtinning ózin qiiyn qashyryp oqidy. Áytkenmen, búrynghy «Mezgildi» qayta qauyshtyrghanday әser etken Erbolat Aydabosyn, «31» arnanyng janalyqtaryn jandandyrghan Bolat Mýrsәlim, derekti filimderge sýbeli sózimen qan jýgirtken Núrlan Qabday «Habardyn» manyna toptasqan Órken Kenjebek, Múrat Esjan sekildi jigitter barshylyq. Qazirshe solardyng ózi ainalasyna ýlgi bolarlyqtay. Biraq olardyng sóz qoldanysy men uәj-pikirine qarap, oy týzeytinder az siyaqty...
Myrzan Kenjebay: Televiziyanyng til qalyptastyrudaghy әseri óte kýshti. Jarnamanyng qate sózderin estip alyp, solardy qazir qoldanysqa engizip jiberdik. «Janúya» degen sózdi kim shygharghanyn bilmeymin. Tipti shal-kempirler «janúya» dep aitatyn boldy. 
Búdan da basqa soraqylyqtar jetedi. Sondyqtan televiziyanyng jurnalisterine qatang talap qong kerek. Tildi búzdyng ba, júmystan shyq.
Kәken Qamziyn: Kez kelgen maman uniyversiytet qabyrghasynan tórt ayaghyn teng basyp shyqpaydy. Jas maman óndiriste ysyluy kerek. Bas redaktorlardyng mektebin kórui kerek. Qazir tipti bas redaktorlar jurnaliysining maqalasyn oqymaytyn siyaqty. Onyng ýstine, internet payda bolghaly beri kense jurnalisteri payda boldy. Otyryp alyp jaza beredi. Onda til qaydan damidy? Jurnalisterdi is sapargha kóp shygharu kerek.
Toqtarәli Tanjaryq: Taghy aitpaugha bolmaytyn jayt. Gazetting ainalasynda jýrgendikten, baspasóz bayany kóp keledi. Bәri orys tilinde. Qazaqshasyn súrasanyz, bizde joq deydi. Al olardyng esebine qarasan, memlekettik tilge bayaghyda ótip qoydyq deydi. Sonda olar memlekettik tilge qashan ótken? Bәri ótirik.

P.S. Kez kelgen nәrsege bir jaqty qaraugha bolmaydy eken. Býgingi talqylaudan  týigenimiz - tayaqtyng basy bәrimizge tiyedi. Otbasy, mektep, uniyversiytet, qogham, biylik bolyp, «bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharu» osyndayda kerek siyaqty...

Dayyndaghan
Baghashar TÚRSYNBAYÚLY

"Jas qazaq" gazeti