Álemdik sayasatqa yqpaldy armyan diasporasy Ankaragha «armyan genosiydin» moyyndata almay әlek. «Osman imperiyasy 1 mln. armyandy ayausyz qyryp-joydy» degen aiyptaudy moyyndaugha týrikter jaghy әzir asa qúlshynyp otyrghan joq. Biraq kelise otyryp, ortaq sheshimge keluge qarsy emes.

Álemdik sayasatqa yqpaldy armyan diasporasy Ankaragha «armyan genosiydin» moyyndata almay әlek. «Osman imperiyasy 1 mln. armyandy ayausyz qyryp-joydy» degen aiyptaudy moyyndaugha týrikter jaghy әzir asa qúlshynyp otyrghan joq. Biraq kelise otyryp, ortaq sheshimge keluge qarsy emes.

Sәuir tughannan-aq týrik pen armyan arasy shirygha týsedi. Onyng sebebi, sәuirde armyandar osydan 98 jyl búrynghy Osman imperiyasy kezinde qúrban bolghan qandastaryn eske alady. Týrkiya ýkimeti «armyandar genosiydin» moyyndaghan joq. Alayda, Jer sharynyng birneshe memleketi Osman imperiyasy kezindegi armyan genosiydin moyyndady. Mәselen, 1965 jyly alghash ret Urugvay qolgha alsa, arada 30 jyl ótkende ony Resey qoldady (1995). Odan keyin armyandargha qoldau kórsetkender - Kipr, Italiya, Vatikan, Fransiya, Germaniya, Gollandiya, Beligiya, Polisha, Litva, Slovakiya, Shvesiya, Shveysariya, Gresiya, Livan, Kanada, Venesuela, Argentina, Chili. Armyan genosiydin sonday-aq, Europalyq parlament pen Býkilәlemdik shirkeuler kenesi de moyyndap, AQSh-tyng 50 shtatynyng 42-si jyl sayyn 24 sәuirdi Armyan halqynyng genosid qúrbany bolghan kýni retinde eske aludy dәstýrge ainaldyrghan. Europanyng birneshe memleketinde armyan genosiydin joqqa shygharghandardy zang jýzinde jazagha tartugha sheshim qabyldanypty. Seysenbi kýni London qalasynda armyan genosiydining qúrbandaryn eske alu maqsatynda sheruge shyqqandar Dýniyejýzilik soghys qúrbandaryna arnalghan eskertkish basyna jinaldy. Reseylik sarapshylardyng biri Aleksandr Krylovtyng pikirinshe, Ankaranyng armyan genosiydin moyyndamauyna birneshe sebep bar. «Birinshiden, genosidti moyyndatudyng arqasynda armyandar men armyan diasporasy ejelgi jer dauyn qozghauy mýmkin. Búl Týrkiyanyng ishki sayasatyna, memleketting últtyq qauipsizdigine tóngen qauip. Ekinshiden, armyandar qauymy Týrkiya biyliginen Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde zardap shekken evrey halqyna germaniya tarapynan tólengen qarajat kóleminde qarjylyq ótemaqy talap etui mýmkin. Eger genosidting qúrbany boldy degenderding sany 1 mln. adamnan asatynyn eskersek, búl da orasan zor kólemdegi shyghyn bolmaq. Tipti, týrikter elin qarjylyq daghdarysqa úshyratuy da mýmkin. Ýshinshiden, Armaniya men armyan diasporasy ótemaqyny óndirip alu maqsatynda Týrkiya men onyng basqa elderde jýrgen azamattaryna tiyesili barlyq mýlikti tәrkileudi talap etui mýmkin. Búl da týrikter ýshin tiyimsiz. Óitkeni әlemdik sahnadaghy sayasy jәne qarjylyq bedeline núqsan keltiredi».
Europalyq Odaq býginde tarihy әdiletsizdikter men olqylyqtardyng ornyn toltyrugha talpynuda. Alayda Europa elderi ózderi jibergen qatygezdik pen kemshilikterdi ashyq moyyndaugha qúlyqsyz. Mәselen, 2011 jyly Irlandiyagha resmy saparmen barghan II Elizaveta ghasyrlar boyy irlandyqtardy ezgide ústaghan aghylshyn әskerlerining qanisherligi ýshin keshirim súrap, qynjylghan joq. Tek «eki elding de joghaltqany kóp boldy, jýrekke salghan jara men túraqsyzdyq eki eldi de tityqtatty» dep jaqauratqan. Esesine, myndaghan irlandyq mәrtebeli qonaqtan birauyz jyly sóz kýtken edi.
Qazirgi tanda armyan genosiydine qatysty әngimening kýsheyip kele jatu sebebi, sany az bolsa da, salmaghy kóp armyan diasporasy әlemdik sayasatta yqpaldy. Jer sharynyng týkpir-týkpirine tarap ketken armyandar әsirese, AQSh, Fransiya, Germaniya siyaqty basqa da damyghan memleketterde basymdyqqa iye. Solardyng bastamasymen, HH ghasyrdyng sonynda «Armyandar genosiydin júmsartyp moyyndau» turaly mәsele kóterilgen. Ol qújatta qazirgi Týrkiya emes, Osman imperiyasy kezinde armyandardy jappay qyryp-joyghan qatygezdikti moyyndatyp, Armeniya tarapynan Týrkiya orynday almaytyn talaptardy qoydyrmau qarastyrylghan. Biraq uaqyt óte kele, eki tarap ta múnday «júmsaq moyyndaudy» qabyldaugha dayyn emestigi anyqtaldy. Onyng ýstine, halyqaralyq dengeydegi araaghayyndardyng eki jaqty kelistiruge úmtylghan talpynysy, shamadan tys belsendiligi «artyq qylam dep, tyrtyq qylyptynyn» kerin keltirdi. Armyandargha qatysty mәseledegi týrik qoghamynda azamattardyng pikiri men ústanymy ekige jarylghan. Týrkiyanyng «Zaman» gazetine súhbat bergen týrik tarihshysy Taner Aksham genosid turaly halyqtyng kópshiligi beyhabar, biraq «armyan genosiydin» joqqa shygharugha bolmaydy» degen ústanym bildiripti: «tanymal qúqyq qorghaushy Rafael Lemkin 1915 jylghy qandy oqigha negizinde ainalymgha «genosiyd» úghymyn engizdi. Týrkiyada búl turaly biletinder az. Lemkin óz estelikterinde armyandardyng basynan ótken jaghdaydy әngimeleu ýshin «genosiyd» termiynin qoldanghanyn aitqan. Demek, «genosid boldy ma, joq pa?» degen mәseleni qauzau - qisynsyz». Taner Akshamnyng aituynsha, 1928 jyly Týrkiyanyng Bas shtaby Birinshi dýniyejýzilik soghys kezindegi adam shyghyny turaly esep jariyalaghan. Sondaghy derekterge sýiensek, soghys kezinde 800 myng armyan men 200 myng grek qaza tapqan: «Búlardyng arasynda 1918 jyly jarylystardan, ashtyq pen aurudan kóz júmghandar joq. Ajal qúshqandardyng jalpy sany 1 mln.-gha jetedi. Biz, týrikter, tarihta bolghan oqighany ashyq aitudy ýirenuimiz kerek. Eng bastysy, jangha týsken jarany týsinuge tyrysyp, janymyz ashuy tiyis. Armyandardyng basynan ótken qasiretti olardyng óz auzynan estuimiz qajet. Bizding ýkimetimiz búl problemany sheshuge mýddeli». Tarihshy dúrys aitady, resmy Ankara armyandar dauyn sheshuge bir emes, birneshe ret mýddelilik tanytty. AQSh-taghy BÚÚ mýsheleri jinalghan bir jiynda Týrkiya premieri Redjep Tayip Erdoghan qit etse, armyandar men hristiandargha qatysty problemalardyng kese-kóldeneng shyghatynyna qynjyldy: «Biz arhivterimizdi zerttey kele, 1 mln. qújatty taptyq. Búl jerde Armeniyanyng premier-ministri otyr. Men 2005 jyly Armeniyagha úsynys jasaghanmyn. «Qoldarynyzda genosidke qatysty qújat bolsa, kórsetinizder, ýshinshi taraptan tabylsa, tipti jaqsy» dep. Arheolog, tarihshy, sayasattanushy, qúqyq qorghaushylar arnayy zertteu júmystaryn jýrgizip, osynyng nәtiyjesinde biz, yaghni, sayasatkerler ortaq sheshimge keleyik. Birde bir tekseru ne zertteu jýrgizbey, týrikter tarapynan armyandargha qarsy genosid úiymdastyryldy degen aiyp taghu - jansaqtyq», - dedi. Týrik premieri armyandar men basqa da taraptardy birigip әreket etuge shaqyrdy: «Bizding dinimizde, mәdeniyetimizde jappay qyryp-joy joq, bolghan da emes. Ony qalypty jaghday retinde qabylday almaymyz. Qoldarynda bar derekterin shygharsyn, dәleldesin. Áytpese, Jer sharynyng týkpir-týkpirinde Týrkiyagha kýie jaghudy kózdegen әreketterden tyiylsyn. Dәlelder men dәiektersiz biz qúr aiyptaulardy qabyldamaymyz». Týrikter men armyandar arasyndaghy dostyq qarym-qatynasty retteuge kýsh salyp jýrgenin eskertken Erdoghan: «Men biylik basyna kelmey túrghanda eki elding әue joldary jabyq bolatyn. Armeniyadan Stambúlgha tikeley qatynaytyn reys ashtyq. Ekinshiden, Van qalasyndaghy bir auylda armyandardyng shirkeui qirap qalghan edi. Oghan kýrdeli jóndeu jasadyq. Qazir Týrkiyada Armeniyadan kelgen 40 mynnan astam adam bar. Olar Týrkiya azamaty emes, Jer sharynyng týkpir-týkpiri men Armeniyadan kóship kelgen armyandar. Eger Týrkiya qanisher el bolsa, 40 myng armyan bizding eldi bas saughalar ma edi? Eldegi armyan otandastarmen arada eshqanday kiykiljing ne týsinispeushilik joq. Biraq oghan qosymsha 40 myng armyan nege mening elime keldi? Onyng jauabyn ózderiniz berinizder». Erdoghan aitqan taghy bir uәj Tauly Karabahqa qatysty. «Minsk sammiytinde Tauly Karabahtaghy qandy oqighada armyandardyng әzirbayjandargha qarsy genosid úiymdastyrylghany aityldy. Endeshe nege әli kýnge ol jerden armyandar ketken joq?» dep ashulanghan ol tarihy mәselelerdi sheshude әdilettilik bolu kerektigin eskertti.

Álbette, úshaq qatynasy, mәdeny saladaghy yntymaqtastyq, Týrkiyadaghy armyandar diasporasyna jaghday jasau - Ankaranyng ishki mindeti. Biraq Armeniyamen aradaghy shekara ashylmayynsha, daular men keregharlyq shirygha týsetini anyq. Ekinshiden, memleketter basshylary bir-birinen keshirim súrap, súrapyl jyldarda qaza tapqan jazyqsyz jandardyng býgingi úrpaghy aldynda aryn tazartyp aluy tiyis. Al armyandar tarapynan jýzege asyryluy tiyis bir-aq nәrse - belsendilik. Yaghni, daudy sheshuge qúlshynghan Ankaranyng mýddeliliginen Erevan da qaghys qalmaghany abzal.
Nәziya JOYaMERGENQYZY

"Týrkistan" gazeti