الەمدىك ساياساتقا ىقپالدى ارميان دياسپوراسى انكاراعا «ارميان گەنوتسيدىن» مويىنداتا الماي الەك. «وسمان يمپەرياسى 1 ملن. ارمياندى اياۋسىز قىرىپ-جويدى» دەگەن ايىپتاۋدى مويىنداۋعا تۇرىكتەر جاعى ءازىر اسا قۇلشىنىپ وتىرعان جوق. بىراق كەلىسە وتىرىپ، ورتاق شەشىمگە كەلۋگە قارسى ەمەس.

الەمدىك ساياساتقا ىقپالدى ارميان دياسپوراسى انكاراعا «ارميان گەنوتسيدىن» مويىنداتا الماي الەك. «وسمان يمپەرياسى 1 ملن. ارمياندى اياۋسىز قىرىپ-جويدى» دەگەن ايىپتاۋدى مويىنداۋعا تۇرىكتەر جاعى ءازىر اسا قۇلشىنىپ وتىرعان جوق. بىراق كەلىسە وتىرىپ، ورتاق شەشىمگە كەلۋگە قارسى ەمەس.

ءساۋىر تۋعاننان-اق تۇرىك پەن ارميان اراسى شيرىعا تۇسەدى. ونىڭ سەبەبى، ساۋىردە ارمياندار وسىدان 98 جىل بۇرىنعى وسمان يمپەرياسى كەزىندە قۇربان بولعان قانداستارىن ەسكە الادى. تۇركيا ۇكىمەتى «ارمياندار گەنوتسيدىن» مويىنداعان جوق. الايدا، جەر شارىنىڭ بىرنەشە مەملەكەتى وسمان يمپەرياسى كەزىندەگى ارميان گەنوتسيدىن مويىندادى. ماسەلەن، 1965 جىلى العاش رەت ۋرۋگۆاي قولعا السا، ارادا 30 جىل وتكەندە ونى رەسەي قولدادى (1995). ودان كەيىن ارمياندارعا قولداۋ كورسەتكەندەر - كيپر، يتاليا، ۆاتيكان، فرانتسيا، گەرمانيا، گوللانديا، بەلگيا، پولشا، ليتۆا، سلوۆاكيا، شۆەتسيا، شۆەيتساريا، گرەتسيا، ليۆان، كانادا، ۆەنەسۋەلا، ارگەنتينا، چيلي. ارميان گەنوتسيدىن سونداي-اق، ەۋروپالىق پارلامەنت پەن بۇكىلالەمدىك شىركەۋلەر كەڭەسى دە مويىنداپ، اقش-تىڭ 50 شتاتىنىڭ 42-ءسى جىل سايىن 24 ءساۋىردى ارميان حالقىنىڭ گەنوتسيد قۇربانى بولعان كۇنى رەتىندە ەسكە الۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. ەۋروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتىندە ارميان گەنوتسيدىن جوققا شىعارعانداردى زاڭ جۇزىندە جازاعا تارتۋعا شەشىم قابىلدانىپتى. سەيسەنبى كۇنى لوندون قالاسىندا ارميان گەنوتسيدىنىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ ماقساتىندا شەرۋگە شىققاندار دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش باسىنا جينالدى. رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ ءبىرى الەكساندر كرىلوۆتىڭ پىكىرىنشە، انكارانىڭ ارميان گەنوتسيدىن مويىنداماۋىنا بىرنەشە سەبەپ بار. «بىرىنشىدەن، گەنوتسيدتى مويىنداتۋدىڭ ارقاسىندا ارمياندار مەن ارميان دياسپوراسى ەجەلگى جەر داۋىن قوزعاۋى مۇمكىن. بۇل تۇركيانىڭ ىشكى ساياساتىنا، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن قاۋىپ. ەكىنشىدەن، ارمياندار قاۋىمى تۇركيا بيلىگىنەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە زارداپ شەككەن ەۆرەي حالقىنا گەرمانيا تاراپىنان تولەنگەن قاراجات كولەمىندە قارجىلىق وتەماقى تالاپ ەتۋى مۇمكىن. ەگەر گەنوتسيدتىڭ قۇربانى بولدى دەگەندەردىڭ سانى 1 ملن. ادامنان اساتىنىن ەسكەرسەك، بۇل دا وراسان زور كولەمدەگى شىعىن بولماق. ءتىپتى، تۇرىكتەر ەلىن قارجىلىق داعدارىسقا ۇشىراتۋى دا مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، ارمانيا مەن ارميان دياسپوراسى وتەماقىنى ءوندىرىپ الۋ ماقساتىندا تۇركيا مەن ونىڭ باسقا ەلدەردە جۇرگەن ازاماتتارىنا تيەسىلى بارلىق مۇلىكتى تاركىلەۋدى تالاپ ەتۋى مۇمكىن. بۇل دا تۇرىكتەر ءۇشىن ءتيىمسىز. ويتكەنى الەمدىك ساحناداعى ساياسي جانە قارجىلىق بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى».
ەۋروپالىق وداق بۇگىندە تاريحي ادىلەتسىزدىكتەر مەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا تالپىنۋدا. الايدا ەۋروپا ەلدەرى وزدەرى جىبەرگەن قاتىگەزدىك پەن كەمشىلىكتەردى اشىق مويىنداۋعا قۇلىقسىز. ماسەلەن، 2011 جىلى يرلاندياعا رەسمي ساپارمەن بارعان ءىى ەليزاۆەتا عاسىرلار بويى يرلاندىقتاردى ەزگىدە ۇستاعان اعىلشىن اسكەرلەرىنىڭ قانىشەرلىگى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، قىنجىلعان جوق. تەك «ەكى ەلدىڭ دە جوعالتقانى كوپ بولدى، جۇرەككە سالعان جارا مەن تۇراقسىزدىق ەكى ەلدى دە تيتىقتاتتى» دەپ جاقاۋراتقان. ەسەسىنە، مىڭداعان يرلاندىق مارتەبەلى قوناقتان ءبىراۋىز جىلى ءسوز كۇتكەن ەدى.
قازىرگى تاڭدا ارميان گەنوتسيدىنە قاتىستى اڭگىمەنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتۋ سەبەبى، سانى از بولسا دا، سالماعى كوپ ارميان دياسپوراسى الەمدىك ساياساتتا ىقپالدى. جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ كەتكەن ارمياندار اسىرەسە، اقش، فرانتسيا، گەرمانيا سياقتى باسقا دا دامىعان مەملەكەتتەردە باسىمدىققا يە. سولاردىڭ باستاماسىمەن، حح عاسىردىڭ سوڭىندا «ارمياندار گەنوتسيدىن جۇمسارتىپ مويىنداۋ» تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن. ول قۇجاتتا قازىرگى تۇركيا ەمەس، وسمان يمپەرياسى كەزىندە ارميانداردى جاپپاي قىرىپ-جويعان قاتىگەزدىكتى مويىنداتىپ، ارمەنيا تاراپىنان تۇركيا ورىنداي المايتىن تالاپتاردى قويدىرماۋ قاراستىرىلعان. بىراق ۋاقىت وتە كەلە، ەكى تاراپ تا مۇنداي «جۇمساق مويىنداۋدى» قابىلداۋعا دايىن ەمەستىگى انىقتالدى. ونىڭ ۇستىنە، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ارااعايىنداردىڭ ەكى جاقتى كەلىستىرۋگە ۇمتىلعان تالپىنىسى، شامادان تىس بەلسەندىلىگى «ارتىق قىلام دەپ، تىرتىق قىلىپتىنىڭ» كەرىن كەلتىردى. ارمياندارعا قاتىستى ماسەلەدەگى تۇرىك قوعامىندا ازاماتتاردىڭ پىكىرى مەن ۇستانىمى ەكىگە جارىلعان. تۇركيانىڭ «Zaman» گازەتىنە سۇحبات بەرگەن تۇرىك تاريحشىسى تانەر اكشام گەنوتسيد تۋرالى حالىقتىڭ كوپشىلىگى بەيحابار، بىراق «ارميان گەنوتسيدىن» جوققا شىعارۋعا بولمايدى» دەگەن ۇستانىم ءبىلدىرىپتى: «تانىمال قۇقىق قورعاۋشى رافاەل لەمكين 1915 جىلعى قاندى وقيعا نەگىزىندە اينالىمعا «گەنوتسيد» ۇعىمىن ەنگىزدى. تۇركيادا بۇل تۋرالى بىلەتىندەر از. لەمكين ءوز ەستەلىكتەرىندە ارميانداردىڭ باسىنان وتكەن جاعدايدى اڭگىمەلەۋ ءۇشىن «گەنوتسيد» تەرمينىن قولدانعانىن ايتقان. دەمەك، «گەنوتسيد بولدى ما، جوق پا؟» دەگەن ماسەلەنى قاۋزاۋ - قيسىنسىز». تانەر اكشامنىڭ ايتۋىنشا، 1928 جىلى تۇركيانىڭ باس شتابى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى ادام شىعىنى تۋرالى ەسەپ جاريالاعان. سونداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوعىس كەزىندە 800 مىڭ ارميان مەن 200 مىڭ گرەك قازا تاپقان: «بۇلاردىڭ اراسىندا 1918 جىلى جارىلىستاردان، اشتىق پەن اۋرۋدان كوز جۇمعاندار جوق. اجال قۇشقانداردىڭ جالپى سانى 1 ملن.-عا جەتەدى. ءبىز، تۇرىكتەر، تاريحتا بولعان وقيعانى اشىق ايتۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ەڭ باستىسى، جانعا تۇسكەن جارانى تۇسىنۋگە تىرىسىپ، جانىمىز اشۋى ءتيىس. ارميانداردىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەتتى ولاردىڭ ءوز اۋزىنان ەستۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز بۇل پروبلەمانى شەشۋگە مۇددەلى». تاريحشى دۇرىس ايتادى، رەسمي انكارا ارمياندار داۋىن شەشۋگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت مۇددەلىلىك تانىتتى. اقش-تاعى بۇۇ مۇشەلەرى جينالعان ءبىر جيىندا تۇركيا پرەمەرى رەدجەپ تايپ ەردوعان قيت ەتسە، ارمياندار مەن حريستياندارعا قاتىستى پروبلەمالاردىڭ كەسە-كولدەنەڭ شىعاتىنىنا قىنجىلدى: «ءبىز ارحيۆتەرىمىزدى زەرتتەي كەلە، 1 ملن. قۇجاتتى تاپتىق. بۇل جەردە ارمەنيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى وتىر. مەن 2005 جىلى ارمەنياعا ۇسىنىس جاساعانمىن. «قولدارىڭىزدا گەنوتسيدكە قاتىستى قۇجات بولسا، كورسەتىڭىزدەر، ءۇشىنشى تاراپتان تابىلسا، ءتىپتى جاقسى» دەپ. ارحەولوگ، تاريحشى، ساياساتتانۋشى، قۇقىق قورعاۋشىلار ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز، ياعني، ساياساتكەرلەر ورتاق شەشىمگە كەلەيىك. بىردە ءبىر تەكسەرۋ نە زەرتتەۋ جۇرگىزبەي، تۇرىكتەر تاراپىنان ارمياندارعا قارسى گەنوتسيد ۇيىمداستىرىلدى دەگەن ايىپ تاعۋ - جاڭساقتىق»، - دەدى. تۇرىك پرەمەرى ارمياندار مەن باسقا دا تاراپتاردى بىرىگىپ ارەكەت ەتۋگە شاقىردى: «ءبىزدىڭ دىنىمىزدە، مادەنيەتىمىزدە جاپپاي قىرىپ-جويۋ جوق، بولعان دا ەمەس. ونى قالىپتى جاعداي رەتىندە قابىلداي المايمىز. قولدارىندا بار دەرەكتەرىن شىعارسىن، دالەلدەسىن. ايتپەسە، جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇركياعا كۇيە جاعۋدى كوزدەگەن ارەكەتتەردەن تىيىلسىن. دالەلدەر مەن دايەكتەرسىز ءبىز قۇر ايىپتاۋلاردى قابىلدامايمىز». تۇرىكتەر مەن ارمياندار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى رەتتەۋگە كۇش سالىپ جۇرگەنىن ەسكەرتكەن ەردوعان: «مەن بيلىك باسىنا كەلمەي تۇرعاندا ەكى ەلدىڭ اۋە جولدارى جابىق بولاتىن. ارمەنيادان ستامبۇلعا تىكەلەي قاتىنايتىن رەيس اشتىق. ەكىنشىدەن، ۆان قالاسىنداعى ءبىر اۋىلدا ارميانداردىڭ شىركەۋى قيراپ قالعان ەدى. وعان كۇردەلى جوندەۋ جاسادىق. قازىر تۇركيادا ارمەنيادان كەلگەن 40 مىڭنان استام ادام بار. ولار تۇركيا ازاماتى ەمەس، جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرى مەن ارمەنيادان كوشىپ كەلگەن ارمياندار. ەگەر تۇركيا قانىشەر ەل بولسا، 40 مىڭ ارميان ءبىزدىڭ ەلدى باس ساۋعالار ما ەدى؟ ەلدەگى ارميان وتانداستارمەن ارادا ەشقانداي كيكىلجىڭ نە تۇسىنىسپەۋشىلىك جوق. بىراق وعان قوسىمشا 40 مىڭ ارميان نەگە مەنىڭ ەلىمە كەلدى؟ ونىڭ جاۋابىن وزدەرىڭىز بەرىڭىزدەر». ەردوعان ايتقان تاعى ءبىر ءۋاج تاۋلى كاراباحقا قاتىستى. «مينسك سامميتىندە تاۋلى كاراباحتاعى قاندى وقيعادا ارميانداردىڭ ازىربايجاندارعا قارسى گەنوتسيد ۇيىمداستىرىلعانى ايتىلدى. ەندەشە نەگە ءالى كۇنگە ول جەردەن ارمياندار كەتكەن جوق؟» دەپ اشۋلانعان ول تاريحي ماسەلەلەردى شەشۋدە ادىلەتتىلىك بولۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى.

البەتتە، ۇشاق قاتىناسى، مادەني سالاداعى ىنتىماقتاستىق، تۇركياداعى ارمياندار دياسپوراسىنا جاعداي جاساۋ - انكارانىڭ ىشكى مىندەتى. بىراق ارمەنيامەن اراداعى شەكارا اشىلمايىنشا، داۋلار مەن كەرەعارلىق شيرىعا تۇسەتىنى انىق. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتەر باسشىلارى ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراپ، سۇراپىل جىلداردا قازا تاپقان جازىقسىز جانداردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى الدىندا ارىن تازارتىپ الۋى ءتيىس. ال ارمياندار تاراپىنان جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ءبىر-اق نارسە - بەلسەندىلىك. ياعني، داۋدى شەشۋگە قۇلشىنعان انكارانىڭ مۇددەلىلىگىنەن ەرەۆان دا قاعىس قالماعانى ابزال.
ءنازيا جويامەرگەنقىزى

"تۇركىستان" گازەتى