Konferensiya qonaghy - «Dat» jobasynyng bas oqyrmany Ermúrat Bapy oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jauap beruin ayaqtap otyr.

Ermúrat myrza «Elde nege últtyq partiya qúrylmaydy?» degen saualgha jauap bere kelip: «Bizde últtyq týgili, quatty jәy partiya da joq. Birinshiden, biylik onday partiyany tirkeuge almaydy. Ekinshiden, әldekimder últtyq partiya qúrugha kirisken kýnning erteninde sol biylik alakóz qazaqtardy qyryq pyshaq qyp, mansapqa talastyryp, qyrqystyryp qoyady. Sodan baryp, Jeltoqsannyng jeti úiymy siyaqty Aqorda boshalatyp, әkimder botalatqan shata partiyalar payda bolady. Olardyng әkesi - bireu, jatyry - jeteu bolghan son, kýndesting kýresi últyndy úryp qoyyp pa? Abay aitqanday, «bas-basyna by bolghan ónsheng qiqymnan» qúraq kórpe tigetin bir qazaq shyqpayynsha, kórgen kýning - osy!», - dep óz oiyn jetkizipti.

 

- Mahabbat, ghashyqtyq degen taqyrypqa qalaysyz? ghashyq boldynyzba?)))

- «Ghashyqtyq, qúmarlyqpen - ol eki jol» dep, Abay aitqanday, «ol eki joldyn» biraz qyzyghyn tattyq qoy... Ghashyq ta boldyq, bolyp ta jýrmiz, bola beretin de shygharmyz... Mahabbat pen ghashyqtyq bolmasa, adam - adam bola ma? Sheshem jaryqtyq aitushy edi: «Mening úlymnyng jýregi keng - Zaysannyng barlyq qyzdary syiyp ketedi» dep. Kendigin qaydam, biraq Zaysannyng bir qyzyna da sol jýrekten oryn tabylmay, Atyraudan әiel aldym.

- Bir kezderi  50 myng dana gazetti shekaradan alyp ótu turaly keremet aila tapqanynyz quantty: 5 mynnan bólip-bólip tiyegeniniz. Taghyda bir qyzyqty oqigha bolsa "әu" dep jibersenizshi?

- «Qazaqgeytti» búrqyratyp shyghara bastaghan 2000-shi jyly Almatynyng barlyq baspahanasy «SolDAT» gazetin qabyldaudan bas tartqanda, biraz uaqyt Bishkekting «Uchkun» baspahanasynda basylyp túrdyq. 48 myng dana gazetti bastyruyn - bastyryp alamyz, al Qorday kedeninen alyp ótu mýmkin emes: Bishkekte basylghan alghashqy tirajymyzdy bizding kedenshiler týgin qaldyrmay tәrkilep alghany bar edi. Sodan gazetting diyrektory bolghan ózimning óskemendik jerlesim, kurstasym Arghynghazy Madiyanov ekeuimiz keden ótkeline taqau jerdegi ózenning jaghasyna ornalasqan kafede otyryp, kedennen ótuding ailasyn izdeymiz. Buylyp-týiilgen gazetimiz qala syrtyndaghy taghy bir kafening aulasynda túr.

Sóitip otyrsaq, eni 50-60 metrden aspaytyn ózennen (qazir atauy esimde joq) shóp tasyp jýrgen qayyqshyny kórip, jerden jeti qoyan tapqanday quandyq. Ózenning qyrghyz jaghalauy shóptesin eken de, biz jaghy - taqyr: sol tónirekte túratyn bir qu qazaq qyrghyzdyng shóbin qayyqtap tasyp, mal baghyp otyr eken. Sodan qayyqshygha jolyghyp, jaghdaydy týsindirip, shópting astyna salyp, gazetimizdi ótkizip bersen, aqysyn tóleytinimizdi aittyq. Ol da joq jerden kәsip qylugha ketәri emes eken: birden kelisti. Biraq, shabylghan shóbi tausylyp qalghanyn,  al bizding 48 buma gazetti alyp ótu ýshin bes qayyq shóp shabu kerektigin aitty. «Shabamyz!» - dedik biz.

Sodan ne kerek, týs auyp bara jatqan - әlgi qazaqtyng eki-ýsh kórshisin jaldap, qas qarayghansha bes shóme shóp shaptyq. Biraq, әlgi qazaghymyz aitady: «Shópti de, gazetti de erteng tasimyz» dep. «E, nege?». «Týnde shekarashylar saq bolady, al kýndiz olar meni tanidy - problema bolmaydy».

Aqyry ne kerek - kelistik. Ertengisin saghat 10-da kezdesetin bolyp, qazaghymyz - ýiine, al Arghyn ekeuimiz gazetimiz túrghan kafege tarttyq. Aqysyn tólep, sol kafege qonyp shyghyp, erteninde uaghdaly uaqytta kelsek, qayyqshy qazaghymyz joq. Tal týste әreng jetti. «Ne boldy, keshikting ghoy?». «Kishkene... iship qoyghan edik...». Belgili - keshe bizden aqysynyng avansyn alyp ketken-di.

Qysqasy, Arghyn shekara-keden ótkeli arqyly bizding betke ótip, arghy jaqtan qayyqtyng әr reysin kýtip alady, men qyrghyz jaqtan jóneltip jýrmin. Ekeuimiz de qayyqshygha kómekshimiz: men - tiyesemin, ol - týsirisedi. Meniki auyrlau - jaghalaudan 40-50 metr jerdegi shópti aiyrlap tasimyz. Arghyndiki de asa jenil emes: shópti aqtara salyp, bunaq-bunaq gazetti tiktesin jaghalaudan asyryp, jol boyyndaghy jyragha jasyrady.

Sóitip, qayyqshymen eseptesip, kelesi sәrsenbide taghy keletinimizdi, bes shóme shóp shauyp qoyyn tapsyryp, taghy da kólik jaldap, gazetimizdi Qordaygha jetkizip aldyq. Qordaydyng bazarynan 48 qytayskiy sómke satyp alyp, jarty saghat sayyn Almatygha jýretin avtobustyng bagajyna әr ala sómke - bir bunaq gazetti salyp, taghy da qyryq segiz avtobusty shygharyp saldyq. Al Almatynyng «Sayran» avtobeketinde bizding taratushy jigitter Qorday jaqtan kelgen әr avtobusty kýtip alyp otyrdy.

Osylaysha on nómirdi Bishkekte bastyryp, qayyqpen shekaradan ótkizip, býtkil elge gazet taratqyn kýnimiz bolghan. Qúdaydyng salghanyna amal neshik - sol Arghynghazy dosymnyng búl ómirden tym erte ketip qalghanyna da biyl bes jyl bolady eken.

- Ereke, qazir jurnalist mamandaryn oqytyp jatqan professor- ghalymdargha kóniliniz tola ma? Zeynetke shyqqan son, jurfak professory bolu maqsatynyz joq pa?

- Endigi resmy rәsimdelgen professor bolar jastan ótip kettim-au deymin, biraq jurfaktyng studentterine, tym qúryghynda, gazet janrlaryn ýiretsem degen arman joq emes. Býgingi jurfaktan reportaj ben keneytilgen korrespondensiyany ajyratyp kelgen týlekti kórmedim. Osydan keyin, ondaghy professor-ghalymdargha óziniz bagha bere beriniz... Al Amandosov pen Qojekeev siyaqty naghyz professorlar o dýniyelik boldy, keshe ghana 50-ge tolghan bilimdar Bauyrjan Jaqypty búl KazGU quyp tyndy. Basqa «vuz»-dardaghy jurfak jayly sóz qozghaudyng ózi úyat.

- «Masondyq loja», «komiytet - 300» degen sekildilerding bar ekenine imanday senesiz be? Qaydam, gazetinizding bir sanynda sol turaly kólemdi  maqala jazypsyz. «Astana gorod masonov» degendi de estip jýrmiz. Osy taqyrypta asyqpay әngime aityp berinizshi.

- Masondar mәselesinde maman emespin. Al gazetke shyqqan jariyalanym - eldegi balama aqparattyng bir ýlgisi. Eger qarsylyghynyz bolsa, siz de uәj aitynyz - qisyndy bolsa, basamyz gazetke.

- «Dattyn» saytyn jasau jospary bar ma?

- Bar. Kesheuildetip jýrgen sebebimiz taghy da tirajgha baylanysty: gazetting internet-sayty bolsa, qaghaz gazetti satyp alushylar azayady. Al biz, jogharyda aityp ketkenimdey, bazar saudasyna mýddelimiz.

- Turashyldyghynyzgha sóz joq. Bir kezderi Aqylbek Kýrishbaevty, Erlan Qarin syndy qazaqtyng azamattaryn maqtap ta jazdynyz. Jaqsynyng jaqsylyghyn kóre alu - naghyz talanttardyng isi. Algha!!!

- Senesiz be, Aqylbekti tumysymda tura kórgen adamym emes. Biraq biyliktegi intrigalyq sayasattyng qúrbany bolghan adal azamat ekenin bilemin. Al Erlan-kýieu Qarinning sayasattanushylyq arenagha shyghuyna kezinde bizding gazetting de ýlesi boldy. Óte jaqsy jigit! Basqa biyshikeshterdi bilmeymin, biraq ertengi kýni biylik auysyp, jana zaman ornap jatsa, ol ortadan Erlangha oryn tabylady.

- Ermúrat inim,"DAT"-tyng 15 jyldyghy qútty bolsyn ! Álem jurnalistikasynda joq lauazym - «bas oqyrman» bolyp, әli de 15 jyl otyruyna tilektes - 11 jyldyq "stajy" bar oqushy-aghan. Ózine, redaksiyanyng jigit-qyzdaryna zor densaulyq, shygharmashylyq tabystar tileymin !

Esenghali, Qoja elinen.

- Rahmet, Eshagha! «Stajdy» ýzbeniz!

- Assalaumaghalaykum!  Ereke, "DAT" qarjyny qaydan alady? Maydan.kz ben qanday baylanystarynyz bar?

- Qarjyny bazardan alatynymyz aityldy. Al «maydanshylarmen» tikeley baylanysymyz joq, birli-ekili jaqsy dýniyelerin kóshirip basqanymyz bolmasa. Aytpaqshy, menen keybir «bilgishsymaqtar» internettegi basqanyng dýniyesin kóshiruge nege qúshtarsyndar dep súraydy. Oghan men emes, qogham qúshtar ekenin sezgendikten kóshirip basamyz. Oiynda jýrgen jaqsy taqyrypty senen búryn bireu jazsa, ony «likbez» retinde qoghamgha úsynudyng nesi aiyp?

- Ereke, turasyn aitu - qazirgi biylikke jaqpaydy. Sol ýshin biylik tarapynan ózinizge tikeley qoqan-loqy jasau derekteri boldy ma?

Auyl qazaghy.

- Oi-bu-u, qoqan-loqyny jipke tizip aitar bolsam, etegim jasqa tolar edi. Eki ret qylmysqa tartylyp, sotty boldym - bir basqa jete me?

- Qazir ýshinshi kýsh payda boldy, sonyng jemisi - kelip otyrghan abay.kz sayty jәne taghyda basqa qazaq tildi sayttar (namys. masa. jaqsy. últ. t.b.). Bir qaraghanda, búl ortanyng ústanymy halyqqa biylikten de, oppozisiyadan da jaqyn bolyp otyr. Sebebi, aitqandary men jazghandary izgilik pen imandylyqqa negizdelgen, bastysy qazaqylyq pen adamgershilikting iyisi shyghady. Ony moyyndamasqa sharam bolmay otyr. Odan da basqa artyqshylyqtaryn tizbektey beruge uaqyt tapshy.  Al sizding kózqarasynyz qalay?

- «Ýshinshi kýshtin» payda bolghanyn men de moyyndaymyn jәne oghan quanamyn. Biraq, payda bolghan jana kýsh halyqtyq úran tastap, alangha shyqpayynsha, ózining mýddesi biylikting kózqarasyna qarama-qayshy ekenin ashyq aitpayynsha, ony «kýsh» dep kýshenu - erterek bolady. Negizi - «kýsh» degen dýnie ózining kýshin kórsete bilui tiyis. Al siz ataghan sayttar provayderding (Qazaqtelekom) qolyndaghy shybynsoqqyshtyng bir ghana pәrmenine qarsylyq qylar halde emes. Olardy әzirge kýshten góri, halyqqa sayasy sauat ashu mektebi dep atau kerek. Búl túrghyda atalmysh sayttardyng ýlesin moyyndaymyn. Moyyndaghan son, qayran uaqytymdy sarp etip, abai.kz oqyrmandarynyng súraqtaryna jauap berip otyrmyn.

- Ermúrat agha! Kezindegi qaytpas oppozisionerler Tólen Toqtasynov pen Ghalymjan Jaqiyanovtar qayda jýr? Áli oppozisioner me olar, әlde qoydy ma?

- Jalpy «pozisiya» degen dýnie eki kýnning birinde ózgere berse, ol ózining atauyna say kelmeytin búralqy birdene bop qalady. Ghalymjan men Tólen óz pozisiyalarynan ainyghan bolsa, Bәimenov siyaqty el ishinde bir qyzmetting púshyq púshpaghyn ústap jýrmes pe edi?! Al olar elden ketuge mәjbýr boldy. Biraq pozisiyalaryn «qoyghan joq». Eger eregespen el ishinde qalsa, Múhtar Jәkishev siyaqty adal azamattardy abaqtygha aidap jibergen Aqorda Tólen men Ghalymjangha da bir «qylmysty» qiystyrar edi.

- Oppozisiya qashan qazaqshalanady? Biylikten kýder ýzildi, endi sizder qashan QAZAQTYNG sózin sóileysizder?

- Biz qazaqtyng sózin sóilep jýrmiz, al siz she? Qolynyz tiygende, bizding gazetti de oqyp túrynyz - qazaqtyng sózin qalay sóilep jýrgenimizge kóziniz jetedi.

- Basqynshy últtyng tili zannan alynsyn dep qashan úrandaysyzdar?

- Biz úrandaudan kende emespiz, úrangha ýn qosatyn sizder syzylyp jýrgen joqsyzdar ma!

- Biylikte jýrgen azamattardan siz syilaytyn adam bar ma?

- Bar. Erlan Qarindi aittym. Onyng qazirgi otyrghan oryny olqy demeniz -kezindegi QKP Ortalyq komiytetining hatshysynan bir de kem emes. Býgingi premier Serik Ahmetovti  biylik bylghap tastamasa, әzirgi túrghan boyy taza jigit. Al iskerligi - Aqordanyng arqanyna baylanysty: qanshalyqty úzyn arqandasa, sonshylyqty qyzmet qylady.

Qyrymbek Kóshirbaev qazaqqa adal azamat. Onyng Janaózen qyrghynyna qatysy bolmasa kerek. Sebebi, oblystyng әkiminde «oq at» dep, polisaylargha komanda beru qúqy joq. Al ereuilshilermen til tabysa almady degen jeleu - bos sóz: «til tabysu» tetigi - Aqordanyng alaqanynda. Múnayshylar jalaqyny kóterudi talap etse, oghan oblys әkimi nege jauap berui kerek? Ereuilshilerding Esil jaghasynda egesi bar edi ghoy - «QazMúnayGaz» degen? Ol kompaniyanyng basshylyghy jaghdaydy preziydentke aitpady ma? Aytty! Gәp osynda: bizdegi múnaydyng jalghyz iyesi ereuildi «estimey qalypty».

Rәshid Týsipbekov týp-tegi tәuir jigit siyaqty. Áriyne, ol Nazarbaev generaldarynyng biri bolghandyqtan, bylghanyshtan ada emes, biraq belsheden batty degendi iyisshil internetten taba almaysyz.

- Elge tanymal azamat Bekbolat Tileukhan turaly kandai pikiriniz bar?

- Qyrma saqal, mayda múrt Bekbolatqa bәrinen serilik jarasatyn siyaqty. Al serige - әnshilik, jyrshylyq, jyraulyq, aqyndyq jarasatyny júrtqa mәlim.

-Ereke, "Datty" al dep shygharghan ózi ekenin, sizdin keyin qosylghanynyz turaly Shәrip Qúraqbaev aitty, ras pa? Osy merzimde "Dattargha" belsendi avtor bolyp jýrgen en kóp stajdy jurnaliys, aqyn-jazushylarynyz kimder? Gerolid Beligerinizdin biylghy 5-sәuirde "Ayqynda" "N. Nazarbaev - tarihiy úly adam, qazir baghasyn bilmey jýrmiz, keyin alghayspen eske alynady" degenin oqydynyz ba? Oqysanyz, onysy ne sandyraq?

- Shәripting birinshi redaktorlyghyn men eshqashan joqqa shygharghan emespin. Biraq «DAT»-ty shygharghan Shәrip emes, onyng ókil әkesi - Ákejan! Elge «Karavan» siyaqty qazaq tilindegi tanymal gazet kerek dep, kimderge tapsyrma bergenin basqadan búryn Qajygeldinning qasynda jýrgen Ámirjan ekeuimiz biletin shygharmyz. Sol azamattardyng kómegimen Shәrip gazet tirketti. Biraq tirketushi men naghyz iyegerding arajigin býgingi «Obshestvennaya pozisiya» gazetinen kóruge bolmas pa: múndaghy oqyrman gazetting qúryltayshysyn emes, Ermúrat Bapidy biletini - mening menmendigime baylanysty emes shyghar?..

Gazet avtorlary haqynda búghan deyingi birinshi súhbatta aityp kettim. Aytpaqshy, sol súhbatta Ghabbas agha Qabyshevty atamaghanym aiyp bopty. «Staj» jaghynan Ghabana teng keletin birde-bir aqyn-jazushy joq.

Al «Ayqyndy» oqugha uaqytym joq. Ol gazet Tәjinning talabynan keyin, songhy kezderi batyldanyp kele jatyr dep estiymin. Úzaghynan sýiindirsin!.. Sondyqtan Geraghannyng Nazarbaevty «úly adamgha» teneu jaghdayyna bagha bere almaymyn. Ony kontekste oqu kerek.

- Oblystarda tilshileriniz bar ma? Aymaqtardan maqalalardy qalay alasyzdar? Qúpiya bolmasa, demeushileriniz kim? Qalamaqy qorlarynyz bar ma?

-Astanada Júmabiyke Jýnisova degen eki-ýsh aida bir ret qana jalaqy alatyn talmas  tilshimiz bar. Júmash qyzymyzdyng osy jaghdaygha moyynsúnghanyna  jeti jyl boldy. Enbegine eki dýniyede qaryzdarmyn!

Al jazghanyn jeke ózim týzep-kýzep beretin shymkenttik bir tilshimiz bar edi, ol múnday qorlyqqa kóne almaghan siyaqty - «qyram-joyam» dep, ketip qaldy.

«Demeushiniz kim!» deysiz - gazetting múqtajdyghyna say demeushi bolsa, «qyryp-joyshylar» shyghar ma edi? Demeushimiz bolsa, qalamaqy qorymyz da bolar edi.

- Jarmahannyn satqyndyghyn qalay baghalaysyz? Ol oppozisiyagha arnayy tapsyrmamen keldi degenge qalay qaraysyz? Jarmahannyn oppozisiyany ondyrmaghany shyn ghoy...

- Býtkil elding oppozisiyasy jalghyz Jarmahangha qarap qalsa, onday oppozisiyanyng «kýisegen auzyn» úrayyn!.. Biraq, «oppozisiya» degen úghym bir adamnyng basymen ólshenbeydi. Ákejan, Ghalymjan, Tólender týrli sebeptermen ketuge mәjbýr bolghanda da, oppozisiya joghalyp ketken joq. Bәimenovter bir partiyany ýshke bólip ketkende de, oppozisiya ólmegen. Sebebi, oppozisiya - ústanym, qarsy pikirding beketi. Al qarsy pikirdegi ústanym iyeleri elde jyrtylyp-ayyrylady.

Al Jarmahannyng «satqyndyghy» degen mәselege baghany uaqyt beredi. Kim biledi, osy kýzde Jarmaghan jalpaq júrtty kóterip, Aqordagha joryq bastap jatsa,  kýni búryn bergen baghamyz ýshin úyatty bolmaymyz ba... Anyghynda, Jarmahan jaryp ketti dep, qatty qinalu qajet emes: byt-shyt bop býlingen eshtene joq.

- Ereke, býkil aqparat kenistigimizdi jaulap alyp, ózimizdin, bala-shaghamyzdyn sanasyn ulap jatqan Reseydin aqparat әlemin aitpaghanda, myna ózimizdin telearnalar, gazet-jornaldar men jalpy aqparat qúraldary nege últtyq mýddeni solardan qorghaudyn ornyna, olardan asyp týsip, jabyla orys tilinde aqparat taratuyn qalay týsinesiz? Jәne búl ispen tikeley ainalysuy kerek QR Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed myrza әlde múny bilmey me? Jalpy QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi men onyn ishindegi til komiyteti nemen ainalysuy kerek dep oilaysyz?

- «Qazaq mәselesi» men qazaq tilining jaghdayyna bir Múhtar janashyr bolyp jarytpaydy. Búl - ony kemsitkenim emes, elde qalyptasqan jaghday sonday: jeke bir ministr nemese әkim jeke bir aimaqta nemese әldebir salada últ mәselesin jeke-dara sheship tastay almaydy. Orys tilindegi aqparat  basym tarap jatqanyn Qúl-Múhammed bilip otyr, biraq bildirmesi bildirmey otyrsa, ol bayghús terisinen tysqa shyghyp, neni qyryp tastay alsyn?! Onyng da, ministrmin dep manqiyp otyrghan basqalardyng da terisi býginde sayasatpen kómkerilgen. Al bizding elde sayasatty jekeshelendirip alghan  jalghyz ghana adam bar. Sondyqtan, búl súraqty «eldegi túraqtylyqtyn» iyesine - Núrsúltan Nazarbaevqa qoiy kerek.

- M.Ábilәzovty biylik elding aqshasyn alyp ketti dep jamandaydy. Biraq, mening aqshamdy alyp ketti dep aryzdanghan qarapayym bir adam joq. Ábilәzovtyn alyp ketkeni ne aqsha sonda? Ábilәzov turaly ne aitasyz?

- Búl Múhtar ministr Múhtargha qaraghanda, «sayasatpen kómkerilgen terisin» tastap shyqqan azamat. Ony - sol ýshin de qúrmetteuge túrady. Eger basqa baspaqshyldar siyaqty búqpantay tirlikpen baylyghyn bólisip jýre berer bolsa,  biylik ýshin Múhtardan artyq adam bolmas edi. Sebebi, onyng biznestegi, qarjy-ekonomikalyq týisigi, logikalyq oi-órisi býgingi ýkimetti ýsh oraydy.

Mysal kerek pe? Endeshe, myna súraqtargha jauap izdep kórinizshi: BTA-bankini TMD elderindegi birinshi bestikke kirgizgen kim? BTA-dan basqa Qazaqstandaghy qay banki Mәskeudi, Kiyevti, Bishkekti, Tbilisiydi jәne Europanyng shyghys aimaghyndaghy biraz qalalardy «jaulap» aldy? Osy «jaulau» Múhtar týrmeden shyqqannan keyingi 2005-2009 jyldar aralyghynda qalay shapshang jýzege asty? «BTA»-nyng basqa elder rynogyna sinisui Qazaqstan ekonomikasyna paydaly emes pe edi, ony nege bir jyldyng ishinde byt-shyt etti?

Osy samsaghan súraqtardyng men biletin bir ghana jauaby bar - Nazarbaev ýshin biylikting erkinen shyghyp ketken bay qazaq qajet emes: bay qazaq biylikke talasady. Onyng ýstine, ol bay qazaq bankir bolsa, «talasu tehnologiyasyn» banki arqyly jýzege asyru - býgingi qarjy biylegen zamanda eng qolayly әdis bolmaq. Esinizge týsirip kórinizshi, Reseydi qúrtu maqsatynda, Leninge nemis bankirlerining aqsha bergenin...

Al Ábilәzov «alyp ketti» degen aqsha - bylshyl sóz: oghan «mening aqshamdy alyp ketti dep, aryzdanghan qarapayym bir adam joq» dep, óziniz de jauap berip otyrghan joqsyz ba? Onyng «alyp ketkenin» «Habar» men «KTK»-dan basqa baybalam qylghan depozitardy (salymshy) kórdiniz be?

- «Soldat»   gazetinin bas redaktory, qazirgi kýni sol gazettin izbasarlarynyn bas oqyrmany Ermúrat agha! Sizden súrayyn degenim Á.Qajygeldinmen habarlasyp túrasyz ba? Ol kisi qazirgi qiyn-qystau kezende elge kelemin degen oiy joq pa? Yaghniy, kelip jatsa syrttay 10 jylgha sottalghanynan habardarmyz, ony biylik qamap tastauy mýmkin be?  Gh.Jaqiyanov turaly kózqarasynyz? Sonymen qatar, Jarmahan siyezge Ámirjandy nege kirgizbedi? Jalpy, óz oiynyz?

- Búl súraghynyzgha jauap beruge gazetting qos beti azdyq etedi. Sondyqtan qysqa qayyryp, jauap berip kóreyin.

Birinshiden, Ákejan aghamen habarym jaqsy, ol kisi qazir әlemdik qor birjalarynyng ghalamdyq biznesinde jýr. Ákejannyng sayasi-ekonomikalyq bilik-bilimin bizding biylik el mýddesine paydalana almay, ony ózine jau etkeni - kórgendi kósemi bar elding tirligi emes. Ol «qayta qúru» zamanynda - 80-shi jyldary SOKP-nyng partiyalyq aqshasyn qor birjalary arqyly ainaldyryp jýrgende, bizdegi býgingi ýkimettegi jigitter ýstel jaghalap jýrgen. Eshqaysysyna renish bolmasyn - ózderi de sezer: keyingi premierlerding birde-biri Ákejannyng shiyrek shamasyna jetpeydi.

IYә, Ákejan agha elin saghyndy: on alty jyldan beri jyraqta jýru - basqany bilmeymin, qazaq balasyna onay emes. Tipti, әkesine bir uys topyraq sala almady...

Óti jarylyp ketse de aitu kerek, «biylikke talasqan» Ákejandy sottaghan - sot emes,  resmy biylikting naq ózi. Búl arada sot notariustyng rólin atqaryp, on jyl jazany qújattap qana berdi. Oghan syrttay tanylghan on jyl týrme - qamaugha alynghan uaqyttan bastap esepke enedi: «srok davnosti» degen raqymshylyq joq.

Sondyqtan, jasyratyn nesi bar, ol kisining elge kelui - býgingi biylikpen uaghdasyz jýzege aspaydy. Al ol uaghdanyng sharty qalay bolady, ony Ákejan qabylday ma, qabyldasa - ol sharttyng talaby onyng azamat atyna aiyp bolmay ma? Búl - alpystan asqan jasy bar Ákejan ýshin ghúmyrlyq súraqtar dep bilem.

Mening payymymdy paydagha jaratsa, búl aradaghy birinshi qadamdy Núrsúltan aghasy jasauy kerek. Endigi eregeste ekeuining de esesi ketedi. Ol ese - eldiktin, el bolamyz degen jigitterding esesi. Qalay bolghanda da, ózin el kósemi dep bilgen, seksenge ketken jasy bar adam sonynda shashylyp qalghan dýniyeni jinastyra bastauy kerek qoy. Endi keshikse - kesh bolady: ózinen keyin keshirimsiz qalghandardy «jetim qozy - tasbauyrgha...» balaugha bolmaydy. Kemenger, súnghyla, kósempaz aqsaqal osylay oilauy kerek shyghar...

Al súraghynyzdyng ekinshi bóligine búghan deyin jariyalanghan súhbattarda  jauap bergen siyaqtymyn.

- Ereke, siz birde gazet betinde ótken ghasyrda Jәisan ónirinde ómir sýrgen (atyn úmyttym) bir batyr turaly aityp ediniz. 2 dýniye soghysyna barmay qashyp halyqqa kómek berip túrghan alasa ghana boyy bar batyr turaly. Osy taqyrypty jazugha niyettengeli 20 jyl boldy, әli bastay almay jýrmin dediniz. Endi osy taqyrypty qashan qolgha alasyz?

Arman Aughanbay.

- IYә, orysty qorghaugha barmaymyn dep, soghystan qashqan Qarashúnaq degen batyr-mergen bolghan. Oghan qatysty biraz qújattardy jinastyryp jýrgenime 25 jyldan asty.

Mening Núrmira degen bir kelinime istelmey qalghan sharuasyn esine salsan: «Osydan tang atsyn...» deydi. Sol aitpaqshy, «osydan elding tany atsyn...», Qúday ghúmyr berse, qazaq jerining bir púshpaghynda erligi eskerusiz qalghan batyrdy jazugha otyramyn.

- Ermúrat agha, biyl ghana jabylyp qalghan jana basylym - "Últ Times" gazetin sizder satyp aldy degen sóz shyqty. Sol sóz ras pa? Ras bolsa, ol basylym oqyrmandargha qashan jol tartady? Arghyn.

- Joq, ol gazetti satyp alarlyqtay qauqar tappadym. Biraz aqshaly adamdardyng esigin qaqtym: bireui mynq etpedi. Atauy ýshin saqtap qalghym-aq kelgen-di, amal qansha?!

- Ermúrat dosym, qazaq sayttaryna berer baghang qanday? Osy Abay men Últ portaly, Namys pen Serke, Jaqsy men Jebe degendey... Últ portaly rasymen Últtyng portaly bola ala ma?

Qazaq basylymdary men sayttarynyng qaysysyna kóniliniz tolady?

- Baghamdy berip kettim. Al naghyz «Últ portaly» bolu ýshin, Dәuren men Aydosqa Últ tarapynan qoldau kerek. Evrey degen halyqtyng qarymy qyrannyng kózi siyaqty bolady - ózining jylt etken últtyq dýniyesin jer sharynyng arghy betinen kórip qoyady eken: evrey últyna enbek etetin etikshini de eskerusiz qaldyrmaydy.

Al bizdiki ne - it tirlik qoy: qazaq ýshin birdene jasaghyng keledi, al ol qazaghyng it terindi basyna keptep ketkisi bar.Últqa qyzmet qylghan Aydos pen Dәurendi ayaqtan asyp qoyyp, ýitkisi kep jýrgen qazaqtardyng kommentin osy portaldan oqyp jýrmin ghoy...

- Qazaqtyng shyn patriottary dep kimderdi atar ediniz? Mysaly, M. Shahan, B. Tileuhan, ary qaray...

- Múhtar agha qazaq ýshin shyrqyrap, shybyn janyn reanimasiyada reanimasiyalap jýrmegende, endigi Ábish Kekilbay kókem siyaqty biylikting biraz tóbesin de, tórin de kórer edi. Bú túrghyda Ábishke qaraghanda, Múqannyng iskerligi әldeqayda irirek. Biraq ol óz «iskerligin» qazaq ýshi qúrban etti - búny patriottyq emes dep kim aita alady?

Al Bekbolat bauyrymnyng aldy-artynda jýrgen patriottardan Dulat Isabekovti, Temirhan Medetbekovti, Sofy Smataevty, Bauyrjan Qarabekti, Qayrolla Ghabjalelovti, Sabyr Qasymovty, Jaughashty Nәbiyevti, Múhtar Tayjandy, Esenqúl Jaqypbekovti... men biletin biraz qazaqty atar edim. Al kózi joqtardan - Árken Uaq pen Shapyrashty Shoqparúlynyng dengeyine jetken patriottar az.

- Ereke, seni kópshilik qoghamnyng ashy shyndyghyn aitushy dep tanidy. Osy qasiyet ózine qashan qalyptasty? Osy tughan bajang Á.Qosanov ekeuindi elge "renjitken"  Á.Qajygeldinning sayasy tragediyasy emes pe? Sol qalyptarynmen sheneuinik bolyp jýre bergenderinde, býginde auyzdaryndy aigha bilep, Aq ýide otyrar ma edinder?..

- IYә, biraz jerde otyrar edik, «shyndyqty aitushylarmen» birge týrmege de otyryp shyghar edik. Al Ákejannyng «sayasy tragediyasy» turaly mysqal mysal keltire almaymyn. Ol kisi maghan shyndyqty aita biludi ýiretti.

- Sizge qansha aqsha kerek? Dollarmen be, әlde tengemen be? Ózinizdi qanshagha baghalar ediniz? Preziydentti she? Premierdi? Oblys әkimderin? Ministrlerdi? Qarapayym qazaq adamyn? Kýlmeniz, qazir bәri aqshamen eseptelip jatyr ghoy... Sondyqtan osynday súraq.

- Súraghynyz jaqsy eken: óz basymdy dollarmen dorbalap-dolbarlap kórmeppin. Qalay bolghanda da, bagham - baghamdaushygha baylanysty:

qara halyq - mandaydan sipaumen,

biylik - bir qyzmetpen,

bandit - bir oqpen,

«otmorozok» - qadar qanjarymen,

qylyqty kelinshek - bir tósekpen,

«qyzylkózder» - bir qyjylmen,

qyrt qazaq - bútyndaghysyn bir «jegizumen»,

dostarym - janymen,

bauyrlarym - qanymen baghalaytyn siyaqty. Basqa baghany el aitsyn. Al:

preziydentting baghasy - әdil saylau;

premierdiki - preziydent pәrmeni;

әkim men ministrdiki  - bir sot.

- Sizding kryshanyz Qajygeldin be?

- Mening «krysham» - halyq.

- Ámirjan Qosanov ekeuiniz bir aqyrdan jem jep jýr deydi ghoy...

- Maldyng týsine aqyr kiredi degen osy shyghar...

- Kimge senerin bilmey dal bolghan júrtqa kimning artynan erudi dúrys deysiz?

- Halyqty alangha bastap shyghyp, birinshi qazaq revolusiyasyn jasaytyn adamnyng artynan eru kerek. Basqasyniki - bos bylshyl!

- Biyliktegi azamattardan kimmen jaqsy aralasasyz?

- Biylikte etene aralasatyn adamym joq. Olar menimen aralasugha asyq bolsyn...

- Ukrainadaghy "Svoboda" siyaqty últtyq baghyttaghy partiya qúrugha qazaqtardyng shamasy jete me? Bizde nege quatty últtyq partiya joq? Birjan.

- Bizde últtyq týgili, quatty jәy partiya da joq. Birinshiden, biylik onday partiyany tirkeuge almaydy. Ekinshiden, әldekimder últtyq partiya qúrugha kirisken kýnning erteninde sol biylik alakóz qazaqtardy qyryq pyshaq qyp, mansapqa talastyryp, qyrqystyryp qoyady. Sodan baryp, Jeltoqsannyng jeti úiymy siyaqty Aqorda boshalatyp, әkimder botalatqan shata partiyalar payda bolady. Olardyng әkesi - bireu, jatyry - jeteu bolghan son, kýndesting kýresi últyndy úryp qoyyp pa? Abay aitqanday, «bas-basyna by bolghan ónsheng qiqymnan» qúraq kórpe tigetin bir qazaq shyqpayynsha, kórgen kýning - osy!

- Ereke, erterekten dosynyz әri bajanyz Ámirjan Qosanovtyng ýni nege shyqpay qaldy? Itshe talaytynday ol kisi ne jazdy, bireuding esigining aldyna barghany da kýnә ma? Prinsipshil adam siyaqty ediniz, ara týsuge de jaramay qalghanynyzgha ne joryq?

- Ámirjangha ara týsetindey, qanday «itshe talau» bolyp edi? Ol «bireuding esik aldyna» emes, tóraghasyna ózi birinshi orynbasar bolghan partiyanyng siyezine barghan edi ghoy?.. Úmytpasam, biz «esik aldynda» túrghan Ámirjannyng suretin basyp, ózining kommentariyin jariya ettik. Odan basqa mening qolymnan qanday qayla keledi: Ámirjandy kirgizbe dep, Jarmahangha kenes bergen Baltash aghamen tóbeleseyin be?

- Qazaqstandaghy eng aqyldy adam kim siz ýshin? (óziniz, әkeniz jәne ananyzdan basqa).

- Men ýshin Ayagózdegi Aman aghadan asqan aqyldy adam joq!

- Ment Qasymov turaly ne aitar ediniz?

- Ne aitayyn: Qasymov - ment bolsa?

- Ermúrat agha, qazirgi jurnalisterding jazu stiyline koniliniz tola ma? Songhy kezderi bir maselening basyn týrtse, soghan óz pikirin kiriktirip, dalbasalap ketetin jas jurnalister kóbeyip ketti. Búl júldyz auruynyng әseri me,  әlde?...

D.B

-Jazu stiylin sóz etuge túratynday jas jurnalist kórip jýrgen joqpyn.

- Býgingi halyqtyng jaghdayy auyldy jerderde óte auyr. Qalada da ýisiz-kýisiz qanghyryp jýrgender jetip artylady. Biraq sorly qazaq kónbis. Nege? Sizding gazetinizding jazghanyn oqidy, kijinedi, biraq dәrmensiz. Júdyryghyn jenine jasyryp, 20 jyl jýr? Áli de jýre bereri dausyz. Óz qúqyghyn qorghaugha bizding halyq nege әlsiz? Sizding oiynyzsha keler patsha búdan da asyp týspesine kim kepil? SEbebi qazirgi biylikke "kektenip" jýrgenderding kóbi bosbelbeu. Sondyqtan keleshekte osy kýnimizge zar bolyp qalmayyq "jalantós Bahadýr" agha?! Jauap jazynyz. Kýtemin.

- Bauyrym-au, jauabyn súraghynda ózing jazyp qoyghan ekensing - men ne jazam?!

- Ereke, osy Serik Ábdirahmanov qayda joghalyp ketti? Ábish Kekilbaev she? Solar nege ýshti kýili joghalyp ketedi?

- Serik aghanyng mәlimdeme jasap, sayasattan ózi ketkenin bilem. Keyinnen kóp kәsipodaqtyng (әlde joq kәsipodaqtyn) birinde jýr degendi estigem. Negizi, Sekenning kórinbey ketkeni - úyattyng mәselesi bolsa kerek. Senat pen mәjilisting miz baqpas deputattary arasynan biylikke «búl qalay boldy?» dep, el taghdyryn súraghan bireui bolmady. Sekeng bir-eki ret aityp kórip edi, «qylmysker» bolyp qala jazdady. Beton-biylikti jalghyz ózi baspen úryp, búza almasyn bilgen son, Serik agha «jaqsy it óligin kórsetpeydi» degenning synayyn qalaghan-au deymin. Úyat dep otyrghanym - osy.

Al Ábish agha qajetinde qyldy ghoy - qylar qyzmetin. Qylyp-qylyp bolghan son, Imanghaly Tasmaghambetovke býiregi búryla bastaghanyn sezip, Nazarbaev ony laqtyryp tastady. Jasy da qyzmet qylar kezden ótip ketti. Biraq, bir aghayyndarynan estigenim - sol qylghandaryna qatty ókinetin kórinedi. Degenmen, el mәselesin sóz etip, elbasysyn eniretip jiberu - Ábekene әli de kesh emes.

- Sheneunikter paramen ústalyp jatyr, nege ústaydy-au dep qoryqpaydy. Bizding basqaru organdarymyz JANAÓZENNEN qorytyndy shygharmaghan siyaqty, múnay salasyna júmysqa kiru $5 000 para bolghanyn biylik bile me? Qogham, adam týzele me?

Kýlәsh, Aqtau.

- Qoghamnyng týzelui siz ben bizge baylanysty. Bizge bireu syrttan kelip, qoghamdy týzep bermeydi ghoy. Hutordagha hoholdar siyaqty «moya hata - s krai» dep, qozghalysqa qosylmay jatqan qazaqqa qoghamyn kim týzep bermek?

Cony

Abai.kz