Oljas Sýleymenov Memleket basshysyna hat jazyp, Iliyas Esenberlinge «Halyq Qaharmany» ataghyn beru turaly úsynys aitty.

«Ózderiniz bilesizder, Iliyas Esenberlin kommunistik biylikting qiyn-qystau kezenderinde shyn mәninde azamattyq erlik jasap, 20 jyldan astam tarihy shygharmalardy, shejirelerdi, halyq epostary men anyzdardy zerttep, «Kóshpendiler» jәne «Altyn Orda» epikalyq trilogiyalaryn jazdy. Búl enbekter qazaq últynyng jәne býkil Qazaqstan halqynyng tarihy bolmysynyng janghyruyna yqpal etkeni sózsiz!» - dep  jazdy Oljas Sýleymenov.

Sonymen birge, qogham qayratkeri Iliyas Esenberlinning enbekteri baghalanbay, jazushy eshqanday marapat almaghanyn atap ótti.

Iliyas Esenberlinge «Halyq Qaharmany» jәne «Enbek Eri» ataghyn beru óte әdil әri qisyndy dep oilaymyn.

Iliyas Esenberlin 1915 jyly 10 qantarda Atbasar qalasynda ústa otbasynda dýniyege kelgen. Iliyas erte jetim qaldy, ata-anasy sheshek indetinen qaytys boldy. Álsirep, auyryp, ashtyqtan óluge shaq qalghan ol balalar ýiine jiberildi.

Sodan keyin júmysshylar fakulitetinde, odan keyin Almaty tau-ken metallurgiya institutynda oqyp, ony 1940 jyly tәmamdady. Mektepte oqyp jýrgende Iliyas ghajayyp matematikalyq qabiletterin kórsetti: ol әrtýrli qúbylystar men oqighalardy tez taldap, jýieley alatyn, sonymen qatar qazaq folikloryn óte jaqsy kóretin jәne óte jaqsy biletin, әlem әdebiyeti klassikterin yqylaspen oqityn, suret salghan, jylqylardy jaqsy kóretin. Ol ómirge qúshtar jәne optimist boldy, kýshti erik-jigerge, asqan shydamdylyqqa jәne keremet jadygha ie boldy.

Riga әskeriy-sayasy uchiliyshesinde oquyn jalghastyrdy. Maydangha attanyp, 1942 jyly qantarda Staraya Russa manynda ayaghynan auyr jaralanyp, Kostromadaghy gospitalida bir jyl emdelip, 1943 jyly mýgedektikke baylanysty jazylyp, Qazaqstangha oraldy. Ol eki medalimen marapattalghan – «Áskery qyzmeti ýshin» jәne «Leningradty qorghaghany ýshin».

1947 jylgha deyin Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti apparatynda núsqaushy bolyp júmys istedi. Almatygha oralyp, eskertulerge qaramastan «halyq jauy» atanyp, 1937 jyly atylghan qazaq kenes әdebiyetining klassiygi, jazushy S.Seyfullinning qyzyna ýilenedi. Sol kezden bastap Iliyas Esenberlindi biylik tarapynan qudalau bastaldy.

Aldymen júmystan shettetilip, keyin qylmystyq is qozghaldy. Jazushyny 10 jylgha sottap, ol Qaraqúm kanalynyng qúrylysyna jiberildi. Stalin qaytys bolghannan keyin Iliyas Esenberlin bostandyqqa shyghyp, aqtalyp, әielimen birge Semey oblysyna shahtagha júmysqa ketedi.

Iliyas Esenberlin jazudy soghys jyldarynda bastady. Alghashqy poetikalyq shygharmalary 1945 jyly jaryq kórdi. Biraq soghystan keyingi kezende ghana ol әdeby shygharmashylyq onyng kәsibi ekenin týsindi.

Almatygha kóship kelip, kórkem әdebiyet baspasyna qatardaghy redaktor bolyp júmysqa ornalasqan Iliyas ózining alghashqy romany «Adam turaly jyr» boyynsha júmysqa kirisedi. Keyin Esenberlin kinostudiyagha auysyp, jaqyn dostary Qapan Satybaldiyn, Shәken Aymanov, Oljas Sýleymenov jәne basqa da belgili óner jәne әdebiyet maytalmandarynyng ortasyna týsti.

Kinostudiyada ol kóptegen filimderge redaktorlyq júmysyn jasady, ondaghan ssenariyler men piesalar jazdy, biraq óz moyyndauymen eshqashan kәsiby dramaturg bola almady.

Jazushy óz halqynyng tarihyn zertteuge kóp kónil bóldi. Ol ghylymy monografiyalardy zerttedi, múraghattardy aralady, bastapqy derekkózderdi múqiyat zerttedi. Ol oilap tapqan alghashqy tarihy romangha material jinaqtau jәne óndeu ýzdiksiz jýrip jatty.

Al 1965 jyly, sózbe-sóz ýsh aidyng ishinde Esenberlin ózining әigili «Qahar» trilogiyasynyng birinshi kitabyn, kóp úzamay býkil trilogiyasyn jazyp, oghan «Kóshpendiler» degen jana atau berdi. «Kóshpendiler» trilogiyasynan keyin «Altyn Orda», «Qauipti ótkel» tarihy shygharmalary, qazirgi taqyryptaghy «Altyn qús», «Ayqas» jәne taghy basqa romandar dýniyege keldi.

Iliyas Esenberlin shygharmalary kóterilgen mәselelerding mәndiligi men sheshimderining batyldyghymen, alynghan keyipkerlerding boyaulylyghymen erekshelenedi. Olarda ol ózine tanys bolyp kórinetin materialdy janasha úghyndy.

Iliyas Esenberlin 1983 jyly 5 qazanda qaytys boldy. Balasy janadan shyqqan bes tomdyq shygharmasyn әkelgen kýni.

Jazushynyng negizgi әdebiy-tarihy shygharmasy – «Kóshpendiler» romany. Búl Qazaq KSR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, belgili qazaq jazushysy Iliyas Esenberlinning shejirelik romany. Bolashaq Qazaqstan aumaghynda bolghan HÝ-HIH ghasyrlardaghy tarihy oqighalardy qamtidy.

«Kóshpendiler» trilogiyasy HÝ-HIH ghasyr aralyghyndaghy qazaq tarihynyng bes ghasyrlyq kezenin qamtidy. «Almas qylysh» trilogiyasynyng birinshi bóliminde Qazaq handyghynyng qúryluy bastalghan kezeng suretteledi. Jәnibek pen Kerey handary bayyrghy qazaqtardyng sol rularynyng barlyghyn is jýzinde, óz ata-babalary Shynghystargha kóbirek qaraytyn Ábilqayyr hannan bólinip ketu jәne onymen tәuelsizdik ýshin kýresti bastady. Búl rette qazaqtarda bir oy bar – qazaqtardyng barlyq týrin ýsh jýzge biriktiru arqyly jana handyq qúru.

Ekinshi roman «Ýmitsizdik» ýsh jýz handarynyng aldymen Anna Ioanovna, keyin Ekaterina II túsynda óz erkimen Resey bodandyghyna kiru әreketin suretteydi. Búl erikti qosyludyng progressivti manyzdylyghy sipattalady jәne baghalanady, biraq jol onay bolmaghanymen jәne bir jaghynan da, ekinshi jaghynan da shekten shyghular men ótkir sәtter boldy.

Al búl kitapta eng bastysy Abylay hannyng ómiri men erlikteri bayandalady, onyng tәuelsiz Qazaq handyghyn qúrudaghy kýresi men jýrip ótken joly suretteledi. Sol jyldardaghy jongharlardyn, qytay shýrshitterining jәne basqa da sheteldik basqynshylardyng shapqynshylyghy siyaqty qayghyly oqighalardyng surettelui qyzyqty jәne mazmúndy boldy.

Sonymen birge qazaqtardyng rulary arasynda jer, jayylym ýshin qandy aralyq soghystar men joryqtar jәne әriyne, әrtýrli handardyng biylik ýshin kýresi, qarapayym kóshpelilerding osy handardyng ezgisine qarsy kýresi boldy.

«Qahar» trilogiyasynyng ýshinshi bóliminde aldynghy handardyng sayasatynan alystap, orys patshasyna qarsy shyqqan Kenesarynyng ýsh jýzining songhy hany soghysta qaza bolsa da, jense de, jenbese de qazaq halqyn, bolmysyn dýrliktire bildi.

«Kóshpendiler» – qazaq jazushynyng eng kóp shyqqan kitaby, onyng jalpy taralymy ýsh millionnan astam, al Iliyas Esenberlin japon tiline audarylghan jalghyz qazaq avtory.

«Kóshpendiler» tarihy trilogiyasy hronologiya boyynsha sonynan bastap jazylghan. Iliyas Esenberlinning úlynyng aituy boyynsha «Qahar» birinshi kitaby shyqqanda qoyshylar oqugha bir qoshqar beripti. Býkil trilogiya bir kezderi KSRO Memlekettik syilyghyna úsynyldy.

Esenberlinge Lenindik syilyq (KSRO-daghy әrtýrli salalardaghy, sonyng ishinde әdebiyettegi erekshe jәne iri jetistikteri ýshin marapattyng eng joghary týri) berilui tiyis bolghan kezge qatysty qújattar bar, biraq onyng kandidaturasy qabyldanbady.

Keybir qazaq jazushylarymyz onyng kitabyna teris pikirlerin bildirip, aqyry syilyqty Esenberlin almaghan. Oghan jazushylar Múqanov, Esenjanov, Mýsirepov qarsy shyqqan eken. Múqanov, mәselen, Esenberlinning shygharmashylyghy óte úqsas, Múhtar Áuezov shygharmashylyghymen ýndesip jatady. Biraq Áuezov Abay turaly jazghan, búl HIH ghasyr, al Esenberlinning shygharmashylyghy 5 ghasyrdy qamtidy. Búl óte ýlken hronologiyalyq kezen!

Eske sala keteyik, kitapty jazu kezinde aty-jóni oqyrmandargha belgisiz derlik Iliyas Esenberlin ony HH ghasyrdyng 1970 jyldarynda jazghan, ol kezde Qazaq KSR-ning tarih oqulyqtarynda Qazaq handyghy turaly is jýzinde eshtene jazylmaghan edi. Tek 1980 jyly sol kezdegi Qazaq KSR-ining 60 jyldyghyna qaray bes tomdyq Qazaqstan tarihy jaryq kórdi. Al búghan deyin qazaqtardyng ótkeni turaly zertteuler joqtyng qasy, oqighalary men tarihy túlghalary belgisiz derlik, óitkeni jazba derekter joqtyng qasy, biraq negizinen basqa halyqtardyng dәstýrleri, anyzdary, jazba jәne auyzsha derekteri ghana boldy.

Esenberlin qazaq jazushylarynyng ishinde qiyn júmysty birinshi bolyp qolgha alyp, bes ghasyrlyq qazaq tarihyn bayandap, tәuelsiz memleket qúrugha úmtylghan qazaq halqynyng ózindik damu jolyn bayandaugha qol jetkizdi.

«Jantalas» kitabynyng negizinde 2005 jyly «Kóshpendiler» filimi týsirildi. 1980 jyldary jazylghan «Kóshpendiler» jәne «Altyn Orda» trilogiyalarynan keyin Iliyas Esenberlin HIH ghasyrdaghy qazaq tarihyna qatysty taghy bir trilogiya jazghysy keldi. Biraq, ókinishke oray, uaqyty bolmay qaldy.

Iliyas Esenberlinge qaytys bolghannan keyin «Halyq Qaharmany» jәne «Enbek Eri» ataghyn beru óte әdil әri qisyndy dep oilaymyn.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz