Álem tarihynda –  «Troya altyny» nemese arheolog «Shliman altyny» dep atalatyn artefaktiler arheologiya salasynyng jarqyn betterining biri bolyp sanalady. Búl shedevr tek saqtalghan qazynanyng qúndylyghymen ghana emes, sonymen birge onyng ózin tabu tarihymen de erekshe. Tynymsyz Shliman әdeby shedevr – Gomerding «Iliada» epopeyasynyng izimen Germaniya ýkimetining qarjylyq qoldauyna sýienip, «Troya altynyn» tabu ekspedisiyasyna qatysyp, әlemdik qauymdastyqty dýr silkindirgen-di. Ekinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghannan keyin bagha jetpes qazyna basqa elge shygharylyp, zym-ziya joghaldy. Ókinishke oray, qazirgi uaqytta «Troya altyny» tek Germaniya ýshin ghana emes, sonymen qatar әlemdik qauymdastyq muzeylerinde de elding tamashalau mýmkindiginen aiyrdy.

***

Sonymen, QR Últtyq muzeyining diyrektory, eks-ministr A. Múhamediyúlynyng ýstinen sot prosesteri jýrip jatyr. Sottyng birinshi otyrysynda A. Múhamediyúly: «Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng 2020 jylghy 15 nauryzdaghy elde tótenshe jaghday engizu turaly Jarlyghyn oryndau maqsatynda men «Altyn adamdy» kórme ótip jatqan Ýndistannan Qazaqstangha din-aman qaytarugha úigharym jasadym.  Álbette, Qazaqstannyng Ýndistandaghy Elshiligi men QR Syrtqy Ister Ministrlgining aralasuymen elde lokdaun engizilgen songhy kýninde, yaghny 2020 jylghy 22 nauryzda asa qúndy jәdigerdi Qazaqstangha diplomatiyalyq poshtamen jetkize aldyq. Eger biz indet órship túrghan jәne koronovirustyq shekteuler tek 2021 jyldyng sonyna qaray alynyp tastalghan alys Ýndistanda qaldyrsaq, onda biz «Altyn adamdy» tek Qazaqstan ýshin ghana emes, әlemdik tarih ýshin de joghaltyp alar edik. Men taghylghan kinәni moyyndamaymyn. Elding zandaryn búzghan emespin», – dep zandy búljytpay oryndaghan adamnyng aiypty dep tanylghanyna nalyp otyr.

Is neden bastaldy?

«Ruhany janghyru» memlekettik baghdarlamasy shenberinde Qazaqstan men Ýndistannyng Últtyq muzeyleri arasyndaghy uaghdalastyqqa sәikes, «Altyn adamnyn» әlem muzeylerine sherui kórmesi 2020 jylghy 18 nauryz ben 18 sәuir aralyghynda Niu-Dely qalasynda josparlanghan bolatyn. Kórmening eksponattary 2020 jyldyng 26 aqpanynda Ýndistannyng Últtyq muzeyine jiberildi, ekspozisiyalyq júmystar kórmening ashylu merzimine deyin jýrgizildi. Kórmening ashyluy – 2020 jylghy 18 nauryzda Qazaqstannyng Ýndistandaghy Elshisi E.Álimbaevtyn, Ýndistan Últtyq muzeyining diyrektory jәne basqa da shaqyrylghan túlghalar men kelushilerding qatysuymen ótti.

Búdan әri, Qazaqstan Preziydentining Jarlyghy bar, Mәdeniyet jәne sport ministrining mindetinin atqarushy Núrghisa Dәueshovtyng qoly qoyylghan hatty oryndau maqsatynda «Altyn adamnyn» kórmesi 2020 jyly 22 nauryzda Qazaqstangha jetkizildi. Biraq, 221 mln. tenge somasy kóleminde zalal keltirildi degen «Damu» auditorlyq kompaniyasy» JShS jeke kompaniyasynyng qorytyndysy negizinde aiyptau aktisine arqau bolghan isting týiini nede? Kórme  jospardaghy bir ay emes (2020 jylghy 18 nauryzdan 18 sәuirge deyin), tek 3 kýn ghana (2020 jylghy 18 nauryzdan bastap 21 nauryzgha deyin) ótti. Ayta keteyik, «Damu» auditorlyq kompaniyasy shaqyru biyletterin, bukletterdi, katalogtardy, floristikany jәne t.b. әzirlengen baspa ónimderining aiyrmashylyghyn bir ay emes, 3 kýnge ghana eseptegen...

Tarihy sheginis

«Altyn adam» («Altyn jauynger») ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldardyng basynda Esik qalasynda (Almaty qalasynan 70 shaqyrym jerde.) Saq qorghanynyng jerleu oryndarynan tabylghany esterinizde bolar. Ataqty akademik Q. Aqyshev bastaghan Qazaq KSR Ghylym akademiyasy Arheologiya institutynyng qyzmetkerleri shúghyl shaqyryldy. Alystaghy tarihy shejireden biletinimizdey, kóptegen ghasyrlar boyy patsha biyleushilerining qazynasyn toltyru ýshin Esiktegi Saq qorghandaryn tonap kelgen keybir arheologiyalyq toptar (qara arheologtar) qúryldy. Baqytymyzgha oray, ol qorghan 2 dengeyden túrghanyn jat pighyldy arheologtar bilmegen. Jogharghy qabatynda jerlengen kisining mýlki talan-tarajgha týsti. Al, tómengi qabatynda taghy bir qabirding baryn olar boljay almasa kerek. Mine, «Altyn adam» jerlengen jerde qymbat kiyimnen basqa keybir túrmystyq ydystar, runikalyq jazuy bar shynyayaq siyaqty jәne t.b. qymbat zattar shyqqan. Basqa elde úlyn qorghap, qara arheologtardyng qúrbany bolghan әkening kóregendigi arqasynda әlemdik tarih ýshin «Altyn adam» múra retinde qaldyryldy. Ol biz ýshin altyn bórki, baghaly shapanymen emes, tereng maghynaly, filosofiyalyq nyshanymen de qymbat! Endi biz ekinshi oqighanyng kuәsi boldyq. «Altyn adamnyng sherui» kórmesi 1,4 milliard halqy bar Ýndistanda ótti. Kelissózder 3 jyl boyy jýrgizildi. Kenet, әlemde adamzat tarihynda búryn-sondy bolmaghan auqymdy infeksiya órshidi. 2021 jyldyng mamyrynda resmy mәlimetterge sәikes, koronavirustan 3,4 million adam qaytys boldy. Naqty kórsetkish búdan da kóp boluy mýmkin! Koronavirus   Ýndistanda, Qytayda, Pәkistanda, Bangladeshte jәne t. b. kórshi elderde tym qatty órshidi.

Sonday-aq, Ýndistan terrorizmnin, halyqtyq tolqudyng talay әreketterin bastan ótkergen el emes pe!  Lankester Mumbay qalasyndaghy qonaqýidi basyp alghan 2008 jyldy eske týsireyikshi. 20 kýn boyy 12 million halqy bar býkil Mumbay qauqarsyz kýy keshpep pe edi?

Eger tergeu tobynyng jәne prokuraturanyng aiyptau aktisining qorytyndysy boyynsha «Altyn adamnyng sherui» kórmesi 2020 jyldyng 18-21 nauryzynda ashylghannan keyin Ýndistannyng Últtyq muzeyinde koronovirustyq shekteuler ayaqtalghangha deyin, yaky eki jylgha qalyp qoysa, «Altyn adamnyn» taghdyry qalay bolary bir Qúdaygha ayan.

P.S. IYә, isti jýrgizip otyrghan sudiya B.Ydyrysovqa dúrys sheshim shygharu onaygha tiymesi anyq. Bir jaqtan alyp qarasaq, «Altyn adam» Otanyna aman-esen qaytaryldy. Mәselening ekinshi jaghynda jeke auditorlyq kompaniyanyng qoryndysyna negizdelgen qújattar túr. Ol tarazynyng qay jaghyna shyghar eken?

Sәbit Tileuúly

Abai.kz