Gharifolla ÁNES. Bir býrkenshik esim

Gharifolla ÁNES. Bir býrkenshik esim

Kópten kýttirip, «Abay» jurnalynyng jana sany qolymyzgha tiydi. Jurnal Álihan Bókey­hannyng «Qazaqtyng tarihy» atty kólemdi ma­qa­lasymen ashylypty. Dәl osy mәtindi «Qa­zaq» gazetining alghashqy sanynyng búdan bir gha­syr búryn jaryq kóruine oraylastyra otyryp Súltanhan Aqqúlúly bauyrymyz Ále­kenning atymen «Azattyq» radiosy saytynda jariyalady. Onyng nesi tansyq dersiz... Áriyne, shahid ketken Alash arystarynyng telegey-teniz múrasyn gazet-jurnaldarymyz, sayt-blogtarymyz jarysa jarnamalap, jiyi-jii jariyalap jatsa - búl sýiinishti is emes pe?!
Búl jerdegi bar gәp - «Qazaq» gazetining 1913 jylghy №2 (10 fevrali), №3, (17 fevrali), №5 (9 mart), №7 (22 mart) jәne №9 (6 apreli) sandarynda jaryq kórgen «Qazaqtyng tarihy» atty jalghasty maqalalar topta­ma­synyng sonyna men avtormyn dep eshkim qol qoymaghan, ol tasqa «Týrik balasy» degen býr­kenshik esim, psevdonimmen basylghan.
Eki ghasyr toghysyndaghy jazba jәdigerlerdi jariyalaushy birden-bir maman marqúm Ýsh­kiltay apa Subhanberdina búl «Týrik balasy» psevdoniymine jip tagha almay, ony «Ashylmaghan býrkenshik esimder» sanatynda qarastyrghan edi («Qazaq» gazeti. Almaty. 1998, 556-b.). Osy taraushadaghy 107 býrkenshik esimning sanatynda «Alashbayúghly Qazaq», «Arysúly», «Jas alash», «Jas qazaq», «Qazaq balasy», «Qaza­qúgh­ly», «Qypshaq balasy», «Múndy dala balasy» syndy shynynda salmaghy auyr әdeby laqap attardy atap ótedi.
«Azattyq» saytynda sonymen birge, S.Aq­qúl­úlynyng «Álihan Bókeyhannyng publisistikasy men býrkenshik esimderi turasynda» degen jazba-maqalasy da iluli túr. Onda ol zert­teushi retinde Álekenning psevdonimderding sanyn 30-dan da asyryp jiberedi. «Týrik balasy» esimimen qatar, «Arys úly», «Dala balasy», t.b. jәne orys tildi materialdardy ja­riya­­laghanda «Tuzemes», «Kirgiyz», «Kiyr­giyz-kay­sak», «Musulmaniyn», tipten «Obyvateli», «Nabludateli», «Chitateli», t.s.s. la­qaptardy paydalanghanyn ýlken senimmen, auzyn toltyryp aitady. Ghalym: «Týrik ba­la­synyn» da, «Arys úlynyn» da Á.N.Bókeyhannyng kezekti laqap attary bolghanyn búltartpay dә­leldeytin faktiler men mәlimetter jetip-artylady», - deydi. Áytse de «Qajet bolyp jatsa, búl mәse­lege qayta oralamyn», - degennen ózge uәj aitpaydy. Sonday-aq, «Sovet óki­meti jyl­da­ryn­daghy «V» tanbasyn kimning qol­dan­ghanyna baylanysty qazirgi qazaq tarihshylary men әdebiyet­tanushylarynyng arasynda ony Alash kóseminiki (Álekene tiyesili. - Gh.Á.) degenmen kelispey dau aitushylar da joq emes kórinedi. Biraq múnday daugha eshqanday negiz bolmaghandyqtan, oghan toq­talyp jatpaymyz», - dep bir kýmәndi kónir­si­tip alyp, artynan ózi kesimin aitady. Áriyne, biz búl jyldardyng jaz­balarynyng sonyna týsken mamany emes­piz, biraq bizding ústazymyz, bar ghúmyry arhiyv­te ótken marqúm Beysekeng - Beysenbay Bay­gha­liyev «Enbekshil qazaq»-taghy «V» dep qol qoy­­ghan, kenesti maqtap, Lenindi joqtap jaz­ghan Moldaghaly Joldybaev» dep otyrushy edi...
Endi «Týrik balasyna» qayta oralsaq.

HH ghasyr basyndaghy últtyq tól ensiklopediya ispetti «Qazaq» gazetining bas jazushysy, yaky bas avtory ýsh adam bolghandyghy býginde eshkimge qúpiya emes, olar: Ahmet Baytúrsyn, Álihan Bókeyhanúly («Qyr balasy») hәm Mir­jaqyp Dulatúly. Áriyne, barlyq jauapkershilik jәne gazetti úiymdastyryp, toqtatpay jýr­gi­zip túru onyng bas shygharushysy (redaktory) Ahan­nyng moynyna týsti. Sondyqtan da úly Múhang - M.Áuezov: «Ol gazetting jany kim edi? Ishindegi qajymaytyn qayrat, kemimeytin ekpin kimning ekpini edi? Ol ekpin úiyqtaghan qazaqty aiqaylap oyatugha zaman erik bermegen song masa bolyp qalay yzyndap oyatamyn dep, úzaq beynetti moynyna mindet qylyp alghan Ahannyng ekpini bolatyn», - dedi emes pe?!

Bizding biletinimiz, gazetting alghashqy 5 sanyn (02.02 - 09.03.1913 j.) júrt júmysyna bilek sybana kirisken Ahannyng jalghyz ózi qa­ra narsha tartyp shyghardy. Gazetting 5-shi sa­nynyng eng songhy betining ayaghynda «5-inshi martta Mirjaqyp myrza Dulatov Orynborgha kelip qazaq bauyrlaryna qosyldy» degen bir­auyz habarlama basyldy. Osy jәne kelesi san­darda týrmeden oralghan Jaqannyng au­darma-ýzindileri jariyalana bastady, al 7-shi sangha (22 mart) ol «Andrianopol» degen al­ghash­qy bas maqalasyn jazyp, «M.D.» dep óz qolyn qoyady. S.Múqanov ózining «Ómir mek­tebinde» M.Dulatovtyng «Qazaq» gazetining sek­retary, al J.Jәnibekovting gazet taratushy, ekspeditor bo­lyp istegendigi turaly mәlimet keltiredi. Biz­dinshe, Jaqang resmy bolmaghan kýnning ózin­de, shyn mәninde redaktordyng orynbasary qyz­metin atqarushy. Óitkeni, ol keyinirek Ahang joq kezde onyng ornyna qol qoyady, kezektese otyryp bas maqalalardy jazady, «Azamat» seriktestigin úiymdastyrady, jalpy «Qazaq» gazetining bar auyrtpashylyghyn Ahanmen bir­dey kóterisedi.
Al Álekenning shaghyn maqala, zametkalary 7-10-shy sandarda ghana kórine bastaydy. 12-shi sandaghy (28 apreli) «Saylau» degen bas ma­qa­ladan bastap ol qol qoyghan maqalalar ór­kesh­tenip, salmaqtana týsedi. Búl jerde Á.Bó­keyhannyng Samara qalasynda túrghandyghyn, negizgi baylanys poshta, hat jazu arqyly jýrgizilgenin eskergen jón. Bir aita keter jayt, sayasy maqalalaryn, taldau-sholularyn búl ýsh avtor da bir demmen, bir yrghaqpen ja­zady, tipten olar bir adamnyng qolynan shyq­qanday úqsas, ýndes bolyp keledi. Múnday ýn­destik bizge «Álekeng kóbinshe maqala-hat­taryn oryssha jazyp, ony Ahang men Jahang je­deldete audaryp, dayyndalyp jatqan nómirge salyp otyrmady ma eken?» degendey oigha da qaldyrady.

Áriyne, ne nәrseni de bastau qiyn. «Qazaq»-tyng alghashqy 5 sanyn toltyrghan bar materialdy, gazet sózin (gazet betin tol­ty­ru­dyng azabyn, әriyne, tek kәsiby jurnaliys­ter ghana biledi) Ahannyng jalghyz ózi jazyp shyghyp, dayyndady dedik. Alty jyl ýzilissiz shyghyp túrghan, «halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tiline» (№1) ainalghan gazetting taban joly, ózindik sony soqpaghy osy alghashqy nómirlerde qalanyp, baghyt-baghdary aiqyndaldy. Til men dildi sóz etken bas maqala men «Syrtqy habarlar», «Ishki habarlar» aidarlary gazetting negizgi sýiegin qúrady. Osy orayda 1-shi jәne 3 pen 4-shi nómirlerde jaryq kórgen «Din talasy» (Surat kofehanasy) atty «oqshau sózge» (әn­gimege) toqtala ketu oryndy. Ángime sony: «Búl sóz adam balasynyng bәrine aghayynshylyq kózben qaraghan orystyng úlyq filosofy Tolstoy sózinen alyndy. Ol Bernarden Desan Piyer degenning sózinen alghan eken. Basqalar da Tolstoy kózimen qarasa, osy kýngi Balqanda suday aghyp tógilip jatqan qangha oryn tabylmas edi», - degen joldarmen ayaqtalady. Búl әngimeni audarghan ne órmegin ózgertip bayandap shyqqan Ahang - A.Baytúrsynúly dep ýlken senimmen aita alamyz. Óitkeni, qazaq ýshin osydan 100 jyl búryn da, qazir de til men dil­den keyingi júlyndy taqyryp - din bolatyn. Sondyqtan da jazba sonyna óz atyn atap, qol qoymasa da, kóppen әngime-dýken qúrghan bas jazushy Ahannyng tapqan joly - Tolstoydy sóiletu, júrtty irgeli dinder túghy­rymen tanystyru-túghyn. Odan keyingi ta­qyryp, әriyne, - tariyh, tarihy sana. Sondyqtan da Ahang «Týrik balasy» degen laqappen «Qazaqtyng tarihyn» bastady. Búl toptamanyng Á.Bó­key­han­nyng qalamyna qatysynyng joqtyghynyng basty sebebi - ýnemi redaktordyng ishki ýni-demi sezilip, redaksiyanyng týtini, ishki sarayy kómeski de bolsa kórinip túrady. «Tarih - jóndi ýiretushi. Tarih - týzushilikting kitaby. Tarih - tirshilikte jolbasshy deytinimiz osy. Biz ózge sózdi osynynmenen qysqarta túra­myz. Búnan song «Qazaq» gazetasynda qazaqtyng anyq shejiresin jazyp túrmaqshymyz» (№2), «Qazaqtyng tarihyna tiyisti sózder, materialdar jazyp, basqarmagha jiberushi bolsa, «Qa­zaq­tyng tarihyn» jazghanda paydalanyp túr­maqpyz hәm hәrkimning estigen-bilgeni bolsa, jazyp túrugha ótinemiz», - degen joldardy (№3) alys Samaradaghy Álekene telu, onyng sha­panyna layyqtau - ýilespeytin-aq is. Al «Mú­nan 4 jyl búryn qazaq shәkirtterimen kenesip, qazaqtyng tarihyn jazbaq bolyp edik. Shәkirtterding әrqaysysy «Elde shejirege jetik adamdar bar. Tariyhqa kerekti sózderdi (materialdy) jazyp әkelemiz dep ketisti. Mineki, shәkirtterding jazyp әkelgen sheji­resi...» degen joldar (№5) «A.Baytúrsynúly» dep qol qoyylmasa da (avtory kórsetilmegen) alystan menmúndalap túrghan «Gubernator óz­gerilui» degen maqaladaghy (№50, 1914, 14 fevrali): «Troyniskiyding ketkenine kim sýiinip, kim kýiinip jatqanynan habarym joq. Óz basym Troyniskiyge alghystan basqa esh nәrse aitpay­myn. Óitkeni, jalghan jala, jasyryn sha­ghymgha inabat etip, búldaushy bolmasa, me­ning ýstimnen jasyryn shaghym bolmas edi. Ja­syryn shaghym bolmasa, men Qarqa­ra­lydan Orynborgha quylmas edim. Orynborgha quyl­masam, Qarqaralyda túryp, osy istep otyrghan isimdi istey almas edim. Elu-alpys bala­gha ghana arnap bergen sabaqtan alty million qazaqty alalamay istep otyrghan isimdi artyghyraq kóremin», - degen joldarmen tór­kindesip túr emes pe? Sondyqtan «Qazaqtyng tarihyn» jazghan «Týrik balasynda» da, «Gubernator ózgerilui» avtoryn da - Ahmet Baytúr­syn­úly demekpiz.
Sózimiz tolyq bolu ýshin aita ketelik, «Týrik balasy» psevdoniymimen 1913 jyly «Qazaqta mýftiylik mәselesi» (№11), «Bókeylikterding mýftiylikte qaluy» (№№17, 19) jәne 1914 jyly «Ysmaghúl bek Gasparinskiy. Qysqasha tәrjimә haly» (№№80-82) degen maqalalar jaryq kórdi. Týrikshildik kósemining qazasyna arnalghan mynaqyptan Ahannyng stiyli anyq sezi­lip túrady. Al mýftiylikke qatysty ma­ter­ialdardyng tarihy tipten shytyrman. Eki bó­likten túratyn zertteuding alghashqy tarihy bóligi taghy bir Alash kósemi Halel Dos­mú­ha­medúlyna tikeley qatysty boluy ghajap emes. Óitkeni, 10-shy nómirding eng sonynda: «Doktor Halel Dosmúhamedovke - ystatianyz kelesi nómirde basylady», - degen eskertpe túr...

Áriyne, býrkenshik esimder mәselesi filologiya men derektanudaghy eng kýrdeli kýr­meu­ler­ding biri hәm biregeyi. Tipten jekelegen zert­teushi, ghalymdar emes, mýiizi qaraghayday ghylymy mekemelerding ózi keyde sýrinbes jerde sýrinip, joqty bar, bardy joq qylyp jatady. Taghy da mysalgha Ahandy alsaq, M.Áuezov atyn­daghy Ádebiyet jәne óner instituty A.Baytúrsynúlynyng kóptomdyghynyng 5-shi tomyn­da (Almaty. «Alash», 2006) «Janadan ta­bylghan tuyndylary» degen bólim (182-191-bb.) engizip, 1912 jyly Oralda shyqqan «Yzyn» kitabyndaghy materialdardy últ ús­ta­zynyng atyna toghytady. Búl 1933 jyly Ashhabad qa­la­synda janyndaghy jalghyz qyzyn qúshaqtap jatyp, ashtan qatqan Eleusiz Búiriy­nning tóltuma dýniyeleri emes pe?! IYә, erterekte «Júldyz» jur­naly ony Ahannyng dýniyesi dep shatysqany bar edi, biraq birneshe jyldan song jurnal sol kitapty tútastay qaytalap basyp, mal iyesine óz dýniyalaryn qaytardy emes pe?!
Bir býrkenshik esim - «Týrik balasy» turaly sóz basy әngimemizdi týiindey kele, jyldardan jyldargha úlasqan auyr joldan bir ainymay, altyn uaqytyn shandy múraghattarda sarp etken, Álihan Bókeyhan syndy Alashtyng Bas kósemining bar múrasyn jinap, qúrastyryp, júrtyna jetpis jyl keshigip qolgha tiygen tún­ghysh jina­ghynan bastap, kóptomdyq múra-miy­ra­syna deyin týgendep bergen S.Aqqúlúly ini­mizding atalmysh maqalasyndaghy: «Álihan Bó­keyhannyng búl bay múrasy býgingi Qazaqstan Respublika­synyng últtyq intel­lektualdyq qún jetpes iygiligi bolyp tabylady», - degen oiymen ayaqtaghymyz keledi. Alash arys­ta­rynyng múrasy - jalpyúlttyq, memlekettik qún­dy­lyq. Endeshe, ony nege mem­leketimiz óz qor­ghauy­na, qamqo­ry­na almasqa!..

Gharifolla ÁNES, «Arys» qorynyng preziydenti, filologiya ghylymdarynyng doktory:

«Qazaq әdebiyeti» 2013 jyl 22-28 nauryz

Súltanhan Aqqúlúly. Gharifolla Ánes jәne basqalargha ashyq hat

«Qazaq әdebiyeti» gazetining 22-28 nauryz sanynda Gharifolla Ánesting «Bir býrkenshek esim» degen aidarmen mening bir jazbamdy synaghan maqalasy jaryq kórdi. Búl maqalany jazugha «Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng publisistikasy men býrkenshek esimderi» turaly Azattyq radiosynyng saytynda jariyalanghan bir maqalam týrtki bolghan eken. Avtor Týrik balasy, Arysúly jәne V degen psevdonimder Alash kósemining kezekti býrkenshek esimi degen pikirimdi daulaydy.

Eng aldymen eskerte ketetin bir jayt: júmys babymen alysta jýrip ana tilimde maqala ne zertteu jazbaghanyma 5 jyldyng jýzi bolyp qalypty. Eger tilimnen shorqaqtyq bayqalsa, oqyrman qauym men Gharifolla myrza meni qatty sókpes dep ýmittenemin. Oghan qosa mening songhy kezde maqala-zertteulerimdi oryssha jazyp, ghylymiy-konferensiyalarda bayandamany oryssha oqyghanym únamay jýrgender bar kórinedi. Orysshagha «әues» bolyp ketkenim týsiniksiz kórinse, oghan jauabyn beruden qashpaymyn.

Al endi taqyrypqa oralsam, Á.N.Bókeyhannyng qazaq jәne orys baspasózinde qoldanghan laqap esimderining sanyn 30-dan «asyryp jibergenim» jәne ony «auyzymdy toltyryp» jazghanym Gharifolla Áneske únamaghany bayqalady. Eng qyzyghy, sonymen birge dauger «búl jyldardyng jazbalarynyng sonyna týsken mamany emestigin» jasyrmaydy. Soghan qaramastan, Alash kósemining ómirin zertteu men onyng úshan-teniz múrasyn jinaugha shiyrek ghasyrday ghúmyryn sarp etken mening pikirimdi daulaugha bel buypty da, mening qaysybir pikirimdi ne tújymyrymdy teriske shygharugha kelgende men siyaqty «auyz toltyryp aitatynday» tarihy fakti, búltartpas dәlel keltirip әure bolmaydy. Múnysy shynynda da HH ghasyr basyndaghy jazbalardyng sonyna týsken «maman emestigin» aiqyn anghartsa kerek. Basqa býrkenshek esimderdi bylay qoyghanda, Álekenning sonau 1896 jyldan beri qoldanyp kelgen V býrkenshek esimin daulaghanda, ózining ústazy әri «bar ghúmyry arhivte ótken marqúm Beysekeng - Beysenbay Bayghaliyevtyng «Enbekshil qazaqtaghy» «V» dep qol qoyghan, kenesti maqtap, Lenindi joqtap jazghan Moldaghaly Joldybaev» dep kelgen pikirin arqau etedi. Basqa býrkenshek esimderdi daulaghanda Gharifolla myrza ózining «ýlken seniminen» basqa tarihy derek-ayghaq keltirmeydi. Bәlkim, Europada jýrgen Súltan Han Aqqúly búl maqalany bayqamas, ne jauap jazyp әure bolmas degen ýmiti boldy ma, kim bilsin. Áyteuir, maghan dau aitu ýshin búltartpaytyn tarihy derek-ayghaqtarmen qarulanbapty.

Áriyne, marqúm Beysekenning bar ghúmyryn múraghatta (arhivte) ótkizgenine esh dau joq. Aruaghy jar bolsyn!

Alayda, Alash qayratkerlerinin, әsirese Álihannyng ómiri men shygharmashylyghynyng júmbaqtaryn sheshu ýshin Qazaqstannyng múraghattarynda tipti ghasyr boyy otyrsang da tym azdyq qylady. Eng aldymen Reseydin, onyng ishinde Tatarstannyn, Ózbekstannyn, odan qalsa Qytaydyng múraghattaryn belden qazu kerek.

Marqúm Beysekenning «Enbekshi qazaq» betterindegi V tanbasy turaly kózqarasymen osy joldardyng avtory da jaqsy tanys. Bir «Enbekshi qazaq» emes, «Qyzyl Qazaqstan» (1922, 1925-1926 jj.), «Jas qazaq» (1924 j.), «Jana mektep» (1925-1927 jj.) jurnaldaryndaghy V tanbasyn kimning býrkengeni jóninde mening ol kisimen kózi tirisinde talay daulasqanym bar. Oghan professor Dihan Qamzabekúly kuә. Beysekeng últ kósemi Álihan men Moldaghaly paydalanghan V tanbalaryn eki týrli: Moldaghaliyding V tanbasynyng jogharghy ong jaq úshy qayyrylghan, al Álekendiki - V degen latyn әrpi nemese «5» degen rim sany siyaqty dep dәleldep baqqan edi. Bir ókinetinim, marqúmmen aradaghy sol talasty gazet betine shygharu kerek edi. Onda býgin onyng shәkirti Gharifolla dau kótermes pe edi!? Átten, ótti-ketti...

Áytse de, ejelgi grek filosofy Sokrattyng әigili sózimen aitqanda, marqúm Beysenbay aghamyzdy onyng aruaghyn men shyn qadirleymin, biraq zertteushi retinde maghan - tarihy aqiqat qymbat.

V tanbasynyng tarihyna kelsek, 1914 jyldyng sonynda «Qazaq» gazetinde (№ 91) jaryq kórip, 1915 jyldyng basynda «Ayqap» jurnalynda (№ 2) qayta basylghan «On tórt toghyz bola ma?» maqalasynyng sonynda Ghaly han dep qol qoyghan Alash kósemi bylay dep jazdy: «Bahytjan, Seraly «Alash» dep búldyratyp jýrgende, men abaqtyda jatyp qazaq jeri turaly jazghan maqalalarym «Sibirskie voprosy» degen orys jurnalynyng myna nómirlerinde: 16-17, 18, 21-22, 27-28, 33-34, 35-36, 37-38, 45-46, 47-48, 1908 jylghy, V dep qol qoyghan. Oryssha biletining oqyp qara!».

Álekendi tolyqtyrsam, V siyaqty 30-dan astam emes-au, auzymdy shyn toltyra aitsam 40-qa taqaghan býrkenshek esimining birin últ kósemi alghash ret 1897 jyly «Stepnoy kray» (Omby) gazetinde paydalandy. Ázirge «Stepnoy kray» gazetining saqtalghan múraghatynan onyng 3 maqalasy tabyldy. Keyinirek, 1906 jyly ózi bas redaktory bolghan «Irtysh» (Omby) gazetinde 2 maqalasyn tanbalady. Samarda sayasy aidauda jýrip «Sibirskie voprosy» (S.-Peterbor - SPb.) jurnalynda últ kósemi V tanbasymen 1908 jyly ghana emes, 1909 jyly da 2 maqala jariyalady.

Al endi sovet túsyndaghy «Enbekshi qazaq» gazetinde úshyrasatyn V tanbasyna kelsek, Álekeng 1925 jyldyng 23 mausymynda Mәskeuden Ahana joldaghan hatynda: «Mendeshúly [Seytqali] joldas «Bókeyhanov «Enbekshi qazaqqa» maqalalar jazady» dep shaghymdanypty... Meni әlgi shaghym boyynsha onda otyrghan tatarlar tiyisinshe tezden ótkizdi» (Álihan Bókeyhan. Tandamaly - Izbrannoe. - Almaty: «Qazaq ensiklopediyasy», 1995 j. 398 b.), - dep jazdy. Eskerte ketu kerek: Álekenning osy jәne taghy birneshe haty 1992 jyly qazirgi Últtyq qauipsizdik komiytetining (ol kezde әli Memlekettik qauipsizdik komiyteti atalatyn) múraghatynan alyndy. Onyng ózinde de orysshalanghan núsqasy bolatyn. Sol hattardyng arasynda Álekenning qysqasha mazmúny «qalamaqymdy uaqytynda tólesender» degenge sayatyn M.Joldybayúlyna jazghan haty da úshyrasyp edi. Ókinishtisi, ÚQK-ning múraghatynda qolyma týsken sol hatty da, mәn berip, kóshirip almaghanym-ay! Eger «Enbekshi qazaqtyn» 1922-1925 jyldardaghy sandaryn paraqtap qarasanyz, Alash kósemining ýirenshikti Qyr balasy dep qol qoyghan birde-bir tuyndysyn tappaysyz, onyng esesine V tanbasy qoyylghan ondaghan maqalany kóresiz. Demek, gazettegi V dep belgilengen dýniyeler kimdiki? - degen súraqqa jauapty Gharifolla myrzanyng ózi-aq bere alady.

Al V tanbasynyng Álekeng paydalanghan núsqasy men Moldekeng qoldanghan ýlgisining marqúm Beysekeng aityp ketkendey, «jogharghy ong jaq úshy qayyrylghan» aiyrmasyna oralsam, jogharghy eki úshynyng qaysysy bolsa da qayyrylsyn-qayyrylmasyn: V tanbasy - osy kýni «jenis» («viktoriya») maghynasyn bildiretin «V» degen latyn әrpi men «5» degen rim sany bolyp qala beredi. Jogharghy bir úshynyng qayyrylu-qayyrylmauy әrbir baspahana men ol qoldanghan tipografiyalyq shriftting ereksheligine baylanysty. 1917 jylghy Aqpan-qazan tónkeristerine deyin Alash kósemining «Stepnoy kray», «Irtysh» gazetteri men «Sibirskie voprosy» jurnalynda shyqqan maqala-ocherkterining sonynan da dәl osynday - bir úshy qayyrylghan V tanbasyn úshyratasyz. Kýmәndanghan kisi atalghan basylymdardy aqtaryp qarasyn.

1922, 1925-1926 jyldary «Qyzyl Qazaqstan», 1924 jyly «Jas qazaq» («Samat ólenderine syn» maqalasy), 1925-1927 jyldary «Jana mektep» jurnaldaryndaghy avtory V tanbasymen belgilengen ýlkendi-kishili maqalalardy, onyng ishinde әsirese «Istoricheskiy materializm», «Dialekticheskiy materializm» syndy asa kýrdeli marksistik shygharmalardyng ýzindilerin, oghan qosa «Kommunisticheskiy maniyfest» baghdarlamasyn qazaqshalap, «Jana mektep» jurnalynyng 1926 jylghy 9-10 sandaryna qosymsha retinde jariyalanghan «Kommunistik jardy» kimning qalamyna jatqyzamyz? Olardy Qazaqstangha nayzanyng úshymen, qylyshtyng jýzimen sovet biyligi ornaghangha deyin marksizmning iysi múrnyna barmaghan Moldaghaly audardy ma, әlde sonau Peterbordaghy studenttik jyldarynan (1890-1894) marksizmmen әuestenip, markstik ýiirmelerde V.Leninmen birge ekonomikalyq materializm tezisterin tabandylyqpen qorghap, 1895-1901 jyldary Ombyda «Stepnoy kray» betterinen býkil Sibir men Qazaqtyng ólkesine marksizm iydeyasyn keng uaghyzdap nasihattaghan Álekeng be eken? Men búl mәlimetterdi Peterborda shyghyp túrghan «Nasha jizni» gazeti (21-4 iilya) iinya 1906 g., № 477. SPb.) men S.P.Shvesovtyng «Severnaya Aziya» jurnalynda 1930 jyly jaryq kórgen esteliginen alyp otyrmyn (Shvesov S.P. Omskaya gazeta «Stepnoy kray» y politicheskaya ssylka.//«Severnaya Aziya», jurn., № 1, 1930 g., str. 100-118. Moskva).

Bәrin ait ta birin ait degendey, Seyitqaly Mendeshúly siyaqty ýstinen «Enbekshi qazaqqa» ne taghy basqa qazaq basylymdaryna maqala jazady dep shaghymdanuynan keyin, últ kósemin býrkemeleu ýshin Moldaghaliyding shaghymdanushylardy shatastyru ýshin V dep qol qoyylghan maqalalar «meniki» dep aituy da mýmkin ekenin joqqa shygharugha bolmaydy. Moldekenning tipten biren-saran maqala ne audarmasyn V tanbasymen jariyalay saluy da ghajap emes. Nege deseniz, mysalgha, Ahannyng 1925 jyly Mәskeuge Álekene jazghanynday: «Mәskeu kommunisteri sekildi jartykesh emes, naghyz 96 probaly» S.Mendeshúly, S.Seyfollaúly (Seyfulliyn) syndy biren-saran qazaq kommuniysi bolmasa, biyliktegi qazaq kommunisterining basym kópshiligi, onyng ishinde T.Rysqúlúly, S.Qojanúly, N.Núrmaqúly, Úzaqbay Qúlymbetov jәne t.b., ózara daulasyp jýrse de, Alash kósemine zor qúrmetpen qarady emes pe!? Oghan birden-bir mysal: 1927 jyly QazASSR Halyq komissarlary kenesining tóraghasy Nyghmet Núrmaqúly ne Stalinning «batasyn», ne Goloshenkinning kelisimin almay-aq, Álekendi jer jónindegi halyq komissariatyna jauapty qyzmetke alyp, issaparda jýrgen Áliasqar Álibekovting ornyna Alash kósemi halyq komissary mindetin uaqytsha atqarghan kýnderi de boldy emes pe!

Gharifolla myrza «Qazaq» gazetining 1913 jyly 1, 3 jәne 4 sandarynda jariyalanghan «Din talasy» («Surat kafehanasy» - L.N.Tolstoy) әngimesin «audarghan ne órmegin ózgertip bayandap shyqqan Ahang - A.Baytúrsynúly dep ýlken senimmen aita alamyz» dep kesip aitady. «Álekenning shaghyn maqala, zametkalary», Gharifollasha, tek «7-10-shy sandarda ghana kórine bastaydy».

Búghan aitarym: birinshiden, L.Tolstoydyng búl shaghyn әngimesin Alash kósemi alghash ret «Dala ualayatynyng gazetinde» sonau 1900 jyldyng sәuir aiyndaghy № 10 sanynda jariyalaghan. Ol kezde Ahang qayda, Álekeng qayda? Ahang Orynbordyng múghalimder seminariyasyn bitirgen son, ózi ómirbayanynda jazghanynday, sol kezdegi ereje boyynsha 6 jyl bir jerde sabaq beruge mindetti bolyp, Torghayda bastauysh mektepte sabaq berip jýrse, Álekenning Ombyda túrghanyna 5 jyl bolghan tús edi. Álekeng men Ahang 1901 jyldan keyin ghana jýzdesip tanyssa kerek. Eng qyzyghy, әngimening audarmasy «Dala ualayatynda» «Surat kafehanasy» (Gharekeng «kofehana» dep jazypty), «Qazaqta» - «Din talasy» dep berilse de, ekeuining astyna audarushy Qyr balasy dep oiyp jazylghan.

Al Gharifolla myrzagha salsaq, bir «Qazaq» gazetinde Qyr balasy jariyalaghan L.Tolstoy, V.Korolenko, D.Mamiyn-Sibiryak, A.P.Chehov әngimeleri men «Qyrymnyng eski әngimelerin» (N.A.Marks) týgel «audarghan ne órmegin ózgertip bayandap shyqqan Ahan» bolyp shyghady. Demek, 1920 jyldary Álekeng Mәskeude, Ahang Orynbor-Qyzylordada túryp, L.Tolstoydyng «Qajymúrat» povesin, V.Korolenkonyng «Maqardyng týsi», Gy de Mopassannyng «Simonnyng әkesi», Oskar Uayldtyng «Júldyz bala» jәne t.b. qanshama ýlkendi-kishili kórkem shygharmany, «Astronomiya әlipbiyi», «Dýniyening qúrylysy» syndy oqulyqtardy da ne «audaryp», ne «órmegin ózgertip» Qyr balasynyn atynan kitap qylyp bastyrghan da Ahmet Baytúrsynúly bolghany da. Sonda Mәskeude qughynda jýrip últ kósemi ne bitirdi eken? - degen zildey oigha qalmaysyng ba?!

Gharifolla myrzanyng pikirinshe, Á.Bókeyhannyng «alys» Samara qalasynda túrghandyghyn (1909-1917 j.j.), negizgi baylanys poshta, hat jazu arqyly jýrgizilgenin eskergen jón. Jәne Gharifolla myrza: «Álekeng kóbine maqala-hattaryn oryssha jazyp, ony Ahang men Jahang jedeldete audaryp, dayyndalyp jatqan nómirge salyp otyrmady ma eken?!» degendey oigha da qalady. Últ kósemi tiri jýrse, Gharekenning búl pikirin «qyp-qyzyl jala» der me edi!?.

Dese de, Gharifolla myrzanyng Samardy «alys» degeni asa manyzdy әri qyzyqty bir tarihy jaytqa nazar audartady. Atap aitqanda, tarihy derekterge sәikes, Álekeng Semey týrmesinen 1909 jyldyng basynda bostandyqqa shyghyp, izinshe әkimshilik tәrtippen Samargha jer audarylsa, 1910 jyly týrmeden shyghysymen Ahang da jer audarylugha tiyis bolatyn. Biraq oghan Dala ólkesinen basqa kez-kelgen oblysty tandaugha mýmkindik berilgenin jәne ózining Orynbordy tandaghanyn Ahang óz ómirbayanynda jazdy. Ahang Orynbordy seminariyada oqyghan tanys qalasy bolghany ýshin tandady degen jansaq pikir bar.

Ýzildi-kesildi - joq! Orynbor men Samar qalalary jәne 2 oblys bir-birinen tipti «alys» emes, jaqyn әri kórshi oblystar. Geografiyalyq kartany ashyp qaraghan kisi oghan kózin jetkizedi. Orynbor men Samardyng arasy - Semey men Óskemenning arasynan alys emes. Álekenning Samardy, Ahannyng Orynbordy tandauy kezdeysoq emes, aldyn-ala kelisilgen strategiyalyq jospar ekeni, Ahannyng óz sózimen aitqanda, «aydan anyq, sýtten aq». Qajet bolghanda Álekeng Samardan Orynborgha jii qatynap túrdy. Oghan birden-bir mysal: Baqytjan Qarataevtyng naqaq shaghymy boyynsha Ahang 1914 jyldyng qazan aiynda abaqtygha jabylghanda, Qarataev ózining ekinshi jala shaghymynda ókinishpen jazghanday: «Samardan birinshi G.Duma aghzasy Álihan Bókeyhanov kelip Baytúrsynovty shygharyp alypty». Búl derekti Mirjaqyp Dulatúly «Qazaq» baspahanasy» atty maqalasynda keltiredi.

Al Álekennin, Gharifolla mәlimdegendey, «kóbine oryssha jazyp, ony Ahang men Jaqang [Mirjaqyp Dulatúly] jedeldete audaratynyna» kelsek, Ahang men Jaqang siyaqty Alash kósemi de medresede qara tanyp, Qarqaralyda Zarif (Smahan tóre óz estelikterinde «Zariyev») mollanyng medresesinde 3 jylda alghan qazaqsha bilimi ekeuining biliminen bir kem emes-ti. Onyng ýstine Álekeng Omby tehnikalyq uchiliyshesining 3-4 kurstarynda oqyp jýrgen sonau 1889 jyly-aq «Dala ualayaty gazetine» alghashqy 10 qazaqsha maqalasyn, Peterbordan oralghannan keyin 1900 jyly «Dala ualayatynda» taghy 7 maqalasyn, onyng ishinde 1 felietony men 1 әdeby audarmasyn («Surat kafehanasyn») jariyalady. Ol kezde Ahang men Jaqang qayda?

«Bizding biletinimiz, - deydi Gharifolla myrza óz maqalasynda, - gazetting [«Qazaq»] alghashqy 5 sanyn (02.02 - 09.03.1913 j.) júrt júmysyna bilek sybana kirisken Ahannyng jalghyz ózi qara narsha tartyp shyghardy». Búl pikirmen de kelisu qiyn. Nege degen súraqqa jauapty «Qazaq» gazetining tarihynan izdep kóreyik.

Qazaq tilinde gazet shygharu men baspahana ashu túnghysh ret jalpyúlttyq mәsele retinde 1905 jyldyng shildesindegi «Qarqaraly petisiyasynda» kóterildi. Petisiyanyng 3-tarauynda sózbe-sóz bylay jazylghan: «Qazaq halqynyng kýndelikti múqtajdaryn aiqyndau ýshin qazaq tilinde gazet shygharu qajet, ol ýshin gazet shygharugha jәne baspahana ashugha bastapqy senzurasyz tek habarlau [gazet basylyp shaghatyny turaly] tәrtibin ornatu kerek bolady» (Petiysiya kirgiz.//«Syn otechestva», gaz., № 173, 04.09.1905 g. SPb.). Al 1906 jyldyng mausymynda «Nasha jizni» gazeti (SPb) mynaday mәlimet berdi: «17 qazan [1905 jyldyng 17 qazanynda shyqqan Maniyfesti menzep otyr] túsynda jәne odan keyin, Bókeyhanov qazaq tilinde gazet shygharmaq bolyp, ózining jerles qazaqtarymen aldaghy saylau jәne qazaq halqynyng kezek kýttirmes múqtajdaryn talqylau ýshin qyrgha jýrip ketti» (№ 477, 21[04.07].06.1906 j. SPb.).

Reseylik múraghat qújattaryna sәikes (SGA g. S.-Peterburga, № 776 qor, № 21 tizbek, № 16 is.), gazet shygharugha rúqsat 1905 jyldyng 9 jeltoqsanynda Mústafa Orazayúly men bas redaktory retinde Ahmet Baytúrsynúlyna berilgenimen, túnghysh jalpyúlttyq qazaq basylymyn shygharugha múryndyq bolghan últ kósemi Álihan ekenine tarihy aighaq-derekter shýbә keltirmeydi.

A.Baytúrsynúly men M.Dulatúlynyng «Ayqap» jurnalyna nemese tatar baspasózine birli-jarym maqala (zertteu), óleng jariyalaghany bolmasa, gazet shygharyp, tipti bolmasa baspasóz redaksiyasynda qyzmet istegen azdy-kópti tәjiriybesi bolmaghanyn úmytpau kerek. Onyng esesine Alash kósemi 1913 jylgha deyin bay tәjiriybe jinap ýlgerdi. Tarihy әdildikti aitsam, qazaq tarihynda merzimdi qazaq-orys baspasózimen qaz-qatar Álihanday tyghyz qarym-qatynas qúrghan, sonynda publisistikalyq úshan-teniz múra qaldyrghan jәne qazaq baspasózi men publisistikasynyng damuyna tendessiz ýles qosqan ózge tarihy túlgha joq ekenin, ashy da bolsa, moyyndaugha tiyispiz. Tek 1889 jyldan 1917 jylghy tónkeriske deyin ghana Alash kósemi bas-ayaghy 25-ke tayau merzimdi basylymda, atap aitqanda - bir Peterbordyng «Syn otechestva», «Nasha jizni», «Rechi», «Slovo», «V miyre musulimanstva», «Musulimanskaya gazeta» gazetteri men «Sibirskie voprosy» jurnalynda, sonday-aq Ombynyng «Osoboe pribavlenie k «Akmolinskim oblastnym vedomostyam», «Kirgizskaya stepnaya gazeta», «Stepnoy kray», «Stepnoy pioner», Semeyding «Semipalatinskie oblastnye vedomostiy», «Semipalatinskiy listok», Tomskining «Sibirskaya jizni», Orynbordyng «Stepi», Tashkentting «Turkestanskie vedomostiy», qazaq baspasózinen - «Dala ualayaty», «Qazaq», «Saryarqa» gazetteri men «Ayqap» jurnalynda  jәne t.b. merzimdi basylymdarda jariyalandy. «Sibirskie voprosy» jurnaly (1908-1910) men «Stepnoy kray» (1895-1897, 1902-1903), «Semipalatinskiy listok» (1905-1907) jәne «Sibirskaya jizni» (1906-1917) gazetterining redaksiyalaryna mýshe boldy. Oghan qosa «Irtysh», «Omich» (1906) jәne «Golos stepi» (1907) syndy ýsh gazetke birdey redaktor boldy. «Ayqap» jurnaly 4 jylday shyghyp 1915 jyly qarjy tapshylyghynan jabylghan kezde, «Qazaq» gazeti múnday tapshylyqqa úrynbay, kerisinshe, M.Dulatúly jazghanday, redaksiya óz aldyna derbes baspahana, qosymsha qazaqsha-oryssha qaripter, 2 mashina (avtokólik emes pe?) satyp alyp, alghashqy sanynan-aq zaman talabyna layyq sapamen jaryq kórip, halqynyng ystyq yqylasyna bólenuining eng basty syry mine, osynda bolatyn. Ahang men Jaqannyng azdy-kópti demeushilerden, gazet satudan týsken qarjy-qarajatty qalay ýnemdi de tiyimdi jaratuynyng jolyn da ekonomist Álekeng kórsetkenine kim kýmәn keltirer eken?!

Gharifolla myrza «Qazaqtyng tarihyn» jazghan Týrik balasyn ýzildi-kesildi Ahmet Baytúrsynúlyna «jabady». Álekenning ashy tilimen aitsam, búl da endi Ahana jabylghan «jala». Sondaghy bar dәleli - «Á.Bókeyhannyng qalamyna qatysynyng joqtyghynyng basty sebebi - ýnemi redaktordyng ishki ýni-demi sezilip, redaksiyanyng týtini, ishki sarayy kómeski de bolsa kórinip túrady... «Qazaqtyng tarihyna tiyisti sózder, materialdar jazyp, basqarmagha jiberushi bolsa, «Qazaqtyng tarihyn» jazghanda paydalanyp túrmaqpyz hәm hәrkimning estigen-bilgeni bolsa, jazyp túrugha ótinemiz», - degen joldardy (№3) alys Samaradaghy Álekene telu, onyng shapanyna layyqtau - ýilespeytin-aq is».

Oybay-au, tarihy fakty, aighaq-derek, aqyr ayaghynda ghylymy logika qayda? Ol - bir. Ekinshiden, redaksiyanyng týtinine Álekendi jolatpaghany qay sasqany?! «Qazaq» redaksiyasynyng týtinin búrqyratqan qazaqtyng túnghysh kәsiby jurnaliysi әri daryndy publisiysi bolghan Álihan emes pe edi? «Alys» Samarda jýrse de, túnghysh jalpyúlttyq basylymnyng dýniyege keluine úiytqy bolyp, barlyq 6 jyl naghyz qamqory, qorghaushysy nemese qazirgi tilmen aitqanda - «kryshasy» bolghan joq pa? Oghan birden-bir mysal retinde Samardan kelip Ahandy týrmeden bosatyp alghany jogharyda jazyldy ghoy...

Taghy bir tanyrqatqany: Gharekeng menimen daulasyp jýrgende, mirjaqyptanushylar Týrik balasynyn «Qazaq» betindegi bar múrasyn ýn-týnsiz ghana Jaqannyng 5 tomdyq jinaghyna qosyp jiberipti. Sol sebepti Gharifollanyng mirjaqyptanushylardy emes, shynymen «alysta» jýrgen meni (Praga men Almaty arasy - Samar men Orynbor arasy emes) «jaghadan alghany» óz aldyna bir júmbaq. Bәlkim, Jaqannyng 5-tomdyghyn kórmedi me eken?

Al Jaqannyng Týrik balasyna tiyip-qashty qatysy joqtyghyn Gharifollanyng maqalasyndaghy myna joldar-aq búl mәselege qayta oralmastay etip dәleldeydi: «Gazetting [«Qazaq»] 5-shi sanynyng eng songhy betining ayaghynda «5-inshi martta Mirjaqyp myrza Dulatov Orynborgha kelip qazaq bauyrlaryna qosyldy» degen birauyz habarlama basyldy. Osy jәne kelesi sandarda týrmeden oralghan Jaqannyng audarma-ýzindileri jariyalana bastady, al 7-shi sangha (22 mart) ol «Andrianopol» degen alghashqy bas maqalasyn jazyp, «M.D.» dep óz qolyn qoyady».

Jaqang Orynborgha jetip, alghashqy maqala ne audarmasyn jariyalaghan «Qazaqtyn» 7-nshi sanynda Týrik balasy «Qazaqtyng tarihy» tizbegining 4 bólimin jariyalap ýlgerdi. Jaqan, Álekene eliktep, «Qazaqtyng tarihyn» Semey týrmesinde jazyp, hatpen Orynborgha salyp otyruy mýmkin be? Teoriyalyq túrghydan, iya, mýmkin, al is jýzinde she?..

Al Ahannyng tiltanushy, әdebiyettanushy, týrkolog ghalym, aqyn, publisist, odan qalsa - otarshyldyqtyng qughyn-sýrgin zamanynda gazetting bas shygharushysy bolghany azday, Gharifolla myrzanyng ony endi «tarihshy» qylmaq bolghany - qazaqtyng ruhany kósemine kórsetken qiyanaty, naqaq jalasy deuden basqa amal bar ma?!

Ras, Týrik balasy pәlen-tólendiki degen tikeley tarihy dәlel joq. Biraq qosymsha, janama, ghylymy logikagha layyq aighaq-derek az ba? Mysalgha, HIH gh. sony men HH gh. basynda, yaghny tónkeriske deyin, qazaqtyng tarihyn jazugha bar kýsh-jigerin salghan kim? Qazaqtyng túnghysh resmy tarihy ispettes bolsa da, eskerilmey kelgen 1903 jylghy «Istoricheskie sudiby Kazahskogo [«Kirgizskogo»] kraya y kuliturnye ego uspehiy» («Rossiya. Polnoe geograficheskoe opisanie nashego otechestva. Kirgizskiy kray, tom 18, 156-175 str. 1903 g. SPb.) ocherkin jazghan ýsh avtordyng biri jәne 1910 jyly Peterborda jaryq kórgen «Qazaqtar» (Kostelyanskiy, A.N. (red.). Formy nasionalinogo dviyjeniya v sovremennyh gosudarstvah. str. 577-600. 1910 g. SPb.) tarihy ocherkining avtory Á.N.Bókeyhan emes pe edi?! Odan da erte qazaq handary men súltandarynyn, rubasylary men biylerining otarshyl orys imperiyasynyng ókilderimen aradaghy hat-jazbalaryn jinap («Iz perepisky hana Sredney Kirgizskoy ordy Bukeya y ego potomkov», «Iz perepisky Kirgizskih hanov, sultanov y pr. pr.», «Iz bumag sultana Bolishoy Kirgizskoy ordy Suka Ablayhanova» jәne t.b.), jariyalaghan da Alash kósemi emey kim edi? «Týrik balasynyn» «Qazaqtyng tarihy» maqalasyndaghy: «Búrynghynyng kóbi kýsh-quatty tiyisti ornyna júmsamay, birining kózin biri shúqudan uaqyty artylmady, istegenining bәri jәbir, zalym boldy; qylghanynyng bәri zorlyq-zombylyq edi» degen tújyrymy han-súltandardyng osy hat-jazbalaryn oqyghannan tughan. Oqyp kóriniz!

Búlar az kórinse, 1924 jyly Mәskeude basylyp shyqqan «Qazaq tarihynan» atty zertteuinde Qoshke Kemengerúly: «qazaq aldynda ótmegen boryshy: bilimimen Europanyng tandamaly oqymystylaryna teng týsip, qúrdas bolsa da, qazaqty salmaqtaghan, keleshekke baghyt kórsetken «pәndi enbek» istemegeni» dep ashy synyn naq Álihangha arnady emes pe? «Pәndi enbek» dep tarihnamany aityp otyr. Eger Ahan, tipti bolmasa Jaqang tarihshy bolyp, Týrik balasynyn qolymen «qazaqtyng anyq shejiresin jazyp túrmaqshymyz» dep mindetteme alghan bolsa, Qoshkening Mәskeude qughynda jýrgen últ kósemin jatyp kep synaytyn qay atasynyng aqysy ketipti?!

Sózi tolyq bolu ýshin Gharifolla myrza qosymsha mynaday «dәlel» keltiredi: «Týrik balasy» psevdoniymimen 1913 jyly «Qazaqta mýftiylik mәselesi» (№11), «Bókeylikterding mýftiylikte qaluy» (№№ 17, 19) jәne 1914 jyly «Ysmaghúl bek Gasparinskiy. Qysqasha tәrjimә haly» (№№ 80-82) degen maqalalar jaryq kórdi. Týrikshildik kósemining qazasyna arnalghan mynaqyptan Ahannyng stiyli anyq sezilip túrady».

«Ahannyng stiyli anyq sezilip túrady» - ghylymda dәlel bola ma? Al janama bolsa da mynaday tarihy jayttardy qayda qoyamyz: Birinshiden, diny senim-nanym mәselesi qay zamanda bolsyn, әsirese qazaq otarlyq ezgisinde otyrghan patsha dәuirinde ýlken sayasat isi boldy. Onyng ýstine din mәselesi atýsti jaza qoyatyn taqyryp emes. Ahang qansha dindar bolsa da, halqynyng diny mәselesimen ne 1917 jylgha deyin, ne odan keyin ainalysqan emes. Onyng missiyasy basqa-dy. Din mәselesimen bastan-ayaq ainalysqan Álekeng bolatyn. Sol sebepti «Qarqaraly petisiyasynyn» úiytqysy әri bas avtory bolghan ol Alty Alashynyng diny erkindigin, halqynyng (Dala jәne Týrkistan ólkelerinin) óz aldyna jeke diny basqarmasy - mýftiyaty bolsyn degen sayasy talapty petisiyagha I-inshi tarau etip engizdi; 1914 jyly Mәskeude ótken býkilreseylik músylman siyezine Dala jәne Týrkistan ólkelerining qazaqtary Orynbordaghy Ahandy emes, Samardaghy Álekendi saylap jiberdi - oghan «Qazaq» betindegi Ghalihan dep berilgen «Músylman siyezi» maqalalarynyng tizbegin qaranyz (№№ 69, 70, 72, 85-90, 92); aqyr ayaghynda 1917 jyldyng shildesinde Alash kósemi kadet partiyasynan shyghuyna sebep bolghan asa ózekti 3 mәselening birin bylay týsindirdi: «Fransúz, orys hәm ózge júrttyng tarihynan kórinedi, molla ýkimetten aqsha alsa, satylyp ketedi, ruhany is ayaqasty bolady. Jalovanie alghan mollalar ýkimetke jetekshil bolyp, erip ketedi. Bizding qazaq-qyrghyz din isin kórkeytetin bolsa, ýkimet isinen bólip qoyghan ong bolady. Oryssha ony «otdelenie serkvy ot gorsudarstva» deydi. Kadet partiyasy mening búl pikirime ózgeshe qaraydy» (Qazaq», № 256, 23.12.1917 jyl).

1924 jyly «Qazaq tarihynan» ocherkinde Qoshke Kemengerúly: «Álihannyng qazaq eline istegen tarihy qyzmeti... ózine ergen topty diny fanatizmge qarsy tәrbiyeledi. Búdan baryp tatardan irgesin aulaq salghan qazaq últy tudy», - dep óz qiyalyn jazbaghan shyghar dep oilaymyn.

Ekinshiden, «Qazaqta» (№ 8) Qyr balasy - Álihan «Bókeylik qazaghyna shyghatyn zakon proektin» taldap jazghanda, 17 jәne 19-ynshy sandardaghy «Bókeylikterding mýftiylikte qaluy» maqalasyn nege Ahang jazugha tiyis? Qaysysy din taqyrybyna, onyng ishinde Bókeylik qazaqtarynyng mýftiyat taqyrybyna qanyq edi? Jauap sizden, Gharifolla myrza.

Ýshinshiden, Ysmayyl bek Ghasprinskiyge arnalghan mynaqypqa (nekrolog) oralsam, Gharifolla myrzanyng odan Ahannyng stiylin qalay «sezip» qoyghanyn bilmedim. Biraq «Qazaq» gazetindegi osy janrgha jazylghan maqalalar týgel demey-aq qoyayyn, deni Álekenning qalamynan shyqty. «Qazaqtan» Ahang jazghan múnaqypty izdep әure bolmanyz. Ahannyng janry emes. Ghasprinsky turaly Ahang jazdy deu, Álekenning sózimen aitqanda - «jala». Al Álekeng alghashqy mynaqybyn 1904 jyly «Izvestiya Zapadno-Sibirskago Otdela IY.R.G.O.» ghylymy jinaghynda jariyalap, ony Mәskeu auylsharuashylyq qoghamynyng Omby bóliminde (OOMOSH) әriptes bolghan mәskeulik ghalym K.A.Vernerge arnasa (Izvestiya Zapadno-Sibirskago Otdela IY.R.G.O., vypusk ot 1904 g. Omsk.), ekinshisinn - úly Abaygha arnady (1905, 1907 jj.). Al Álekenning bir «Qazaq» gazetindegi mynaqyptaryn jay tizip shyqsa, bir bet bolary anyq. Olardyng geografiyasy tipti sheksiz: minez-qúlqymen, atqarghan isimen, halqyna kirshiksiz, adal qyzmetimen qazaqqa ýlgi-ónege bolatyn nemis júmysshylarynyng kósemi Avgust Bebeli, amerikalyq kәsipker-filantrop Alifred Vanderbilit, týrik sayasatkeri Haseyn Halamy pasha, Abaydyng «ústazym» dep ataytyn Evgeniy Mihaeliys, fransúz qayratkeri Jan-Jores, kadet partiyasyndaghy ýzengilesi Aleksandr Kolubakiyn, syrlas dostary Barlybek Syrttanúly, Kәkitay Ysqaqúly jәne t.t. Mine, osylardy bir sholyp shyqqan oqyrman olardyng stiylinen «Ismayyl bek Ghasprinski» múnaqyby men Týrik balasynyn «Qazaq» gazetindegi jalpy múrasynyng stiylining aiyrmasy bar-joqtyghyn bayqap kóruine bolady.

Gharifolla Ánes «Alashúly da Alash kósemi Álihannyng kezekti publisistikalyq laqap esimi» degen mening pikirime, marqúm Ýshkiltay apay Súbhanberdinanyng Týrik balasymen qatar Arysúlyn da «ashylmaghan býrkenshek esimder» qataryna qosqan maqalasyna sýiene otyryp, kýmәn keltirgendey bolady. Búl kýmәnin de seyiltep kóreyin.

Bir aita ketetin mәsele, M.Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutynda ghylymy qyzmette jýrgen 90-ynshy jyldardyng basynda Arysúly kimning býrkenshek esimi degen saualdyng tónireginde azyn-aulaq talas-tartys bolghany bar. Agha buynnyng ókilderi Arysúly Ahmet Baytúrsyúlyniki degennen ainymady. Onda da «men bilem» nemese «Ahannyng stiyli mýnkip túr» degennen asqany joq. Alash dәuiri men «Qazaq» betterindegi ashyq pikirtalas dәstýrin qayta tirilteyik degen niyetpen, osy talas-tartysty baspasóz betine shygharayyn dep óz dәlelderimdi tizip, «Qazaq әdebiyetine» maqala jazyp kórdim. Alayda, ol kezde redaksiyada әdebiyettegi «aqsaqaldardyn» ústanymdaryna qayshy keletin pikir ataulyny shygharmaytyn «sosrealizm dәstýri» saqtalsa kerek - maqala shyqpady. Pikirtalas osylaysha bastalmay jatyp ayaqtaldy. Áytse de sol uәjderimdi oqyrman tarazysyna úsynugha әli kesh emes.

A.Baytúrsynúlynyng Arysúlyna tiyip-qashty qatysy joq dep kesip aita alamyn. Nege deseniz, Arysúly «Roman degen ne?» maqalasynda (№ 48) Mirjaqyptyng «Baqytsyz Jamalyn» «roman» dep tanugha ýndeydi: «Bizding aramyzda qazaqsha birinshi roman shygharghan Mir Yaqúb Dulat... Basqa halyqtarda, jogharyda aitqanymyzday, neshe ghasyrdan beri tamyr jayyp, kýnnen kýnge, jyldan jylgha ilgeri basyp sabasyna tolyp túrghan kezinde bizding qazaqta eng birinshi kózimizge kóringen romandy ozyq júrttardikimen salystyrugha bolmaydy, biz óz boyymyzgha layyqtap, múny qazaq әdebiyetinde tәuir qyzmetke sanaymyz» (Álihan Bókeyhan. Tandamaly - Izbrannoe: «Qazaq ensiklopediyasy». Almaty, 1995 j. 330 b. - «Qazaq», № 48, 1914 j.).

Ekinshiden, Ahang ózining «Ádebiyet tanytqyshynda» búl shygharmany «roman» dep qarastyrmaydy. Ókinishtisi, sózbe-sóz ýzindi keltiruge Ahannyng búl enbegi qolda bolmay túr, esimde qalghan týiinin jazsam: «Baqytsyz Jamalgha» «órisi men óresi romangha kelmeydi» degendey qatang ýkim shygharady. Oghan «Ádebiyet tanytqysh» qolynda bar oqyrman oqyp, kózin jetkizuine bolady.

Arysúly degen býrkenshek esimmen «Baqytsyz Jamalgha» Ahannan basqalardyng da «Roman degen ne?» aidarmen syn-maqala jazbaghanyn Álihannyng (Ghaly han. Roman bәigesi.//«Qazaq», № 120, 1915 j.) myna joldary dәlel: «Men maqalany gazetagha roman-ólen, ózge kórkem sóz emes, bilem degen jolmen jazyp otyrmyn. Roman syny maghan qol emes. Biraq, búl kýnde hajy ataghan song [Esenghúl qajy «roman bәigesin» jariyalap, synshylardyng biri retinde Á.N.Bókeyhandy ataghan], múnan qashu maghan jol emes. Mәdeny júrtta kórkem kitap jazyp otyratyn Ahmet, Mir Yaqúb gazetanyng uaq isine esil ghúmyryn baylap otyr. Bilgendi qylam degenge júrt keregi qoyyp jatyr ma: Shahkerim, Ahmet, Mir Yaqúb (búlar Apollonnan bata alghan joq) jerime týsti demese, men synshy paryzyn ótkeruge qúl boldym».

Sonda túnghysh qazaq romanyna syn jazghan kim degen oryndy súraqqa jauapty taghy da Álekenning «Roman bәigesinen» tabamyz: «Mir Yaqúb romany «Baqytsyz Jamal» kishkentay ghana kitap. Men múny «Qazaq»-qa syn jazbaq bolyp qolgha alyp edim. Eki júma otyrdym. Búl mening búryn qylmaghan isim edi. Sonan ba, joq, syn óneri mende joqtyqtan ba, ony oqushylar biler» (!).

«Bizding biletinimiz, gazetting alghashqy 5 sanyn (02.02 - 09.03.1913 j.) júrt júmysyna bilek sybana kirisken Ahannyng jalghyz ózi qara narsha tartyp shyghardy», - deydi Gharifolla myrza. «Biz» dep kimderdi aityp otyrghanyn bilmedim, biraq «bizdin» arasynda men joqpyn. Sebebi, mening aitarym: «Qazaq» gazeti ayaqastynan shyqqan joq, oghan dayyndyq gazet shygharugha rúqsat alynghan sonau 1905 jyldan beri (Álekeng men Ahang 2 ret, Jaqang 1 ret týrmede otyrghan ai-jyldaryn bylay qoyghanda) 1913 jyldyng aqpanyna deyin ýzilissiz jalghasty. Túnghysh jalpyúlttyq basylymnyng alghashqy sany jaryqqa shyqqanda, redaksiyada eskirmeytin maqala, taldau, sholu, kórkem audarma kópten beri jinalyp qalghanyna kýmәn bar ma! Jer-suynan airylyp tynys-tirshiligi tarylyp, mәdeniyeti men tili qúrdymgha taqaghan qazaqtyng problemasy az ba edi? Qarjy-qarajat izdeuden, qútyrghan ittey әrbir izin baqqan patsha әkimshiligimen til tabysu, úiymdastyru júmystarynan kóz ashpaghan jalghyz Ahana qara narsha artyq jýk arqalatyp ne kerek. Álekeng «Qazaqtyn» alghashqy 5 sanyn da, keyingi barlyq 265 sanyn da Ahannan artyq demesem de, bir kem kótergen joq. Alghashqy 5 sanynda Álekenning keminde 6 maqala-audarmasy jariyalandy emes pe? Ol ol ma, gazetting әrbir sanynda Álihannyng Qyr balasy, Q.B., Gh.Bókeyhanov, Gh.B. (yaghny Ghaly han Bókeyhan), Ghaly han, Týrik balasy, Arysúly degen býrkenshek esimderimen kem degende 2 maqalasy, kóbine 3-4 maqalasy jaryq kórip túrdy. Bettep qaranyz! Jalpy, «Qazaqtyn» 6 jylda shyqqan 265 sanynda bir Álekenning 300-ge tarta maqalasy, әdeby syny, foliklorlyq zertteui, kórkem audarmasy, ashyq hattary, pikirtalastary, ýndeuleri jәne t.b. tuyndylary jariyalandy. «Qazaqtan» odan kóp jariyalanghan qazaqty taba almaysyz, Ghareke...

Sóz sonynda Álekenning qazaqsha-oryssha publisistikasynda paydalanghan laqap esimderining sanyna toqtalyp ótkenim orynsyz bolmas. Óitkeni, olardyng sanyn 30-dan asyryp jiberip, ony «ýlken senimmen auzymdy toltyryp aitqanym» Gharifolla myrzagha únamaghany jogharyda sóz boldy.

Gharekenning «Azattyq» saytynan ózi synaghan mening maqalamdy oqyghannan beri Alash kósemining laqap esimderining sany «Staryy Stepnyak» (Staryy Stepnyak. Budushaya pustynya.//«Sibirskie voprosy», jurn, № 45-46 ot 1908 g, str. 19-27. SPb.) degen taghy birimen tolyghyp, 40-qa taqap qaldy. Maqalada Qostanay oyazyn orys, nemis, ukrain (songhy ekeuin maqalada «kolonister» men «hoholdar» deydi) jәne kazak kelimsekterining «jaulap» alghan tarihy, qúnarly Qostanay jerin, qazaqtyng býgingi astyq astanasyn, jyrtqyshtyqpen paydalanyp shólge ainaldyra bastaghanyn jazdy. 20 jyl búryn ghana birynghay qazaq iyelengen Qostanayda 1908 jyly qazaq pen kelimsekterding sany tenesip qalghanyn janayqayymen atap ótedi.

Eng qyzyghy, Álekenning búl maqalasy men jana laqap esimin angharghan men emes, Semeydegi «Nazarbaevtyng ziyatkerlik mektebi» filialynyng Ayzada Bәdiyeva degen 11 synyp oqushysy tauyp, maghan hatpen jiberdi. Odan әlgi jasóspirim qyz bala kurs júmysyn sәtti qorghap shyghypty.

Álekenning 40-qa juyq laqap esimin Gharifollasha «kópsinudin» tipti jóni joq. Alash kósemi - «bәlshebekter men dýnie jýzi júmysshylarynyng kósemi» Uliyanov-Leninnen kem jazghan joq. Biraq Leninning laqap esimderining sany 140-tyng tónireginde kórinedi. Lenin «babamyz» sayasy kýresining denin Shveysariya men Germaniyanyng jәne t.b. órkeniyetti Europa elining syrasyna toyyp jýrgizse, 140 psevdonimning qansha qajeti bolghany týsiniksiz. Al samoderjaviyege qarsy ashyq ta astyrtyn kýresken kadet partiyasynyng (Konstitusiyalyq-demokratiya ne «Halyq bostandyghy» partiyasy), «Zemgorsoiz», «Soiz soizov» úiymdarynyng 1905 jyldyng qazan aiynan bedeldi mýshesi, partiyanyng Omby qalalyq jәne Aqmola oblystyq komiytetteri kósemderining biri (1905-1909), 1912 jyldan Ortalyq komiytet mýshesi, týpkilikti sayasy maqsaty samoderjaviyeni qúlatyp, Reseydi federativtik demokratiyalyq elge ainaldyru bolghan qúpiya «Velikiy Vostok narodov Rossii» (búryn «Polyarnaya zvezda» nemese «Temirqazyq») mason lojasyna mýshe bolghan әri 1909-1917 jyldary sayasy qughynda jýrip kadetterding Samar gubernelik toby kósemderining biri, jergilikti mason lojasynyng «masteri» bolghan Álihangha, Alty Alashtyng bostandyghy men tәuelsizdigi ýshin tútas imperiya dengeyindegi kóbine astyrtyn, siyrek ashyq qiyan-keski kýresin elding qaynaghan ortasynda jýrgizgen Alash kósemine 40-qa juyq laqap esim  kóp pe, az ba, siz qalay oilaysyz, Ghareke? Oghan qosa, otarshyl patsha zamanynda da, qylyshynan qan tamghan sovet túsynda da Alash kósemi biylikke jaqpay, baspasóz betine negizinen býrkenshek esimderimen shyghugha mәjbýr bolghany qúpiya ma? Sayasy kýresin otarshyl imperiya dengeyinde jýrgizgen, patsha jәne sovet imperiyasynyng 50-den astam (!) baspasóz qúralyna qazaq-orys tilderinde 1000-nan astam (!) tuyndysyn jariyalaghan ózge Alash qayratkerin siz núsqay alasyz ba, Ghareke? Álekenning 1917 jylgha deyin jәne keyingi eki dәuirdegi qanshama jinaq-kitapqa, ensiklopediyagha [F.Brokgauz ben IY.Efron], ghylymy jurnalgha, ghylymi-ekspedisiyalardyng materialdary men t.b. basylymgha qosylyp shyqqan múrasyn atamay otyrmyn.

Sózim dәleldi bolu ýshin Alash kósemining Gharifolla kýmәndanyp otyrghan keybir býrkenshek esimine toqtala ketsem. Eng aldymen eskerte ketu kerek: Gharifolla jazghanday, Dala balasy - Álekenning qazaq baspasózinde emes, 1906 jyldyng shilde-qarasha aralyghynda ózi redaktory bolghan «Irtysh» gazetinde bir-aq ret qoldanghan býrkenish esimi («Irtysh», gaz., № 12, 01.08.1906 g.). Belgili bir oqighagha nemese ózekti taqyrypqa maqala jazghanda últ kósemining óte siyrek, keyde tipti bir ne eki ret qana qoldanghan laqap esimderi de joq emes. Oghan Tuzemes, Uak, Obyvateli, Al.-Kochevniyk, Musulimaniyn, Nabludateli, Statistiyk, Kirgiyz-Kaysak esimderin qosugha bolady.

Mysalgha, «Irtysh» gazetining kezekti sanynda («Irtysh», № 87, 07.11.1906 g. Omsk.; «Semipalatinskiy listok», № 139, 17.11.1906.) Uak degen avtordyng Peterbordan «qarajýzdikter» («chernosotensy») dep atalatyn orys shovinisterining «Zorika» gazetin Qazaq ólkesine tegin jibere bastaghany turaly shaghyn jazbasy berildi. Bilmegenge Uak (qazaqsha «uaq») - qazaq ruynyng atauy bolyp kórinui ghajap emes te, oqyp kórgen kisi «uaq» dep avtordyng «úsaq-týiek», «mayda-shýideni» aityp otyrghanyn onay týsinedi. Al ony kim býrkenui mýmkin degen oryndy súraqtyng kese-kóldeneng túrary anyq. Biraq maqalanyng «Nikto iz kazahov ne chitaet «Zorikiy», vspominaya kazahskui pogovorku: «ne qylghan batpan qúiryq, ne qylyp jol ýstinde jatqan qúiryq!?» - «horosho y vkusno baranie salo, odnako, otchego ty lejishi na doroge!?», govorit volk, ostorojno probirayasi mimo otravy» degen joldaryn Álekenning 1910 jylghy «Qazaqtar» («Kirgizy) ocherkindegi «Posle rospuska I Dumy besplatno posylalisi v kazahskui stepi chernosotennye gazety, no kazahy okazalisi k nim ravnodushnymi, y nekotorye vspominaly po etomu povodu narodnyy aforizm o volke, kotoryi, naydya na doroge otravlennyy kusok sala, oboshel ego, govorya: «tyajel y vkusen ty, kusok sala, odnako, po kakoy zagadochnoy prichiyne okazalsya ty lejashim na doroge?» (Álihan Bókeyhan. Tandamaly - Izbrannoe: «Qazaq ensiklopediyasy». Almaty, 1995 j. 75 b.) degen siltemesimen salystyryp qarasa, әlgi súraq ózinen ózi jayyna qalady.

Á.Bókeyhannyng 1895-1897 jәne 1902-1903 jyldary «Stepnoy kray» gazetinde Chitateli psevdoniymimen jariyalanyp túrghanyn S.P. Shvesov «Omskaya gazeta «Stepnoy kray» y politicheskaya ssylka» aidarymen «Severnaya Aziya» jurnalyna shyqqan esteliginde jazdy («Severnaya Aziya», jurn., № 1, 1930 j. Mәskeu.).

Kirgiyz-Kaysak esimining dýniyege kelgen hikayasy әldeqayda qyzyq. 1906 jyly «Stepi» gazetinde (№ 31, Orynbor) «Istinnyy syn stepey» dep qol qoyghan avtordyng «Falishivye postanovleniya» degen maqalasy shyghady. Maqalanyng 1906 jyly býkil Qazaq ólkesining «diny sayasy qozghalysynyng kósemi» retinde tanylyp ýlgergen Álihandy ata jauy sanaghan Dala general-gubernatory Nikolay Suhotinning tapsyrysymen jazylghany, beymәlim avtordyng Istinnyy syn stepey dep qol qoyy jәne «uchenyy kazah-otshepenes» degen aiyby - Syn stepey degen laqap esimimen keng tanylghan Alash kósemin nysanagha alyp otyrghany kýmәn tudyrmaydy. Maqalada bylay jazylghan: «Predstavlennye posle 17 oktyabrya [1905 jylghy 17 qazan Maniyfesin aityp otyr] kazahamy Karkaralinskogo uezda grafu Vitte [ministrler kabiynetining tóraghasy] telegrammy y postanovleniya ne iymeiyt nichego obshego s jizniu stepnyh kazahov, y podobnye telegrammy y postanovleniya fabrikuitsya neznachiytelinoy gruppoy uchenyh kazahov-otshepensev, poteryavshih vsyakoe obshenie so stepiu».

Orysta «otshepenes» dep tughan ortasymen, óz qoghamymen baylanysyn ýzgen, satqyn, dinnen bezgen adamdy aitady. Búl Alash kósemine birinshi ret taghylghan jala emes. 1896 jyly da Tomskining «Sibirskiy vestniyk» gazetine Qarqaralydan jiberilgen maqalada (Korrespondensiy "Sibirskogo Vestnika". Karkaraly.//«Sibirskiy vestniyk», gaz., № 88 za 1896 god, str.3 Tomsk), belgisiz avtordyng Álihandy «jasóspirim kýninde-aq dalany tastap, bilimin jetildiruge kóp uaqytyn sarp etip, sonyng saldarynan tughan dalasynyng túrmys-tirshiligin kóp úmytsa kerek» dep múqatpaq bolady. Basynan sóz asyryp kórmegen Álihan «Stepnoy kray» gazetindegi «Pisimo v redaksii» (№ 39, 23.05.1896 j.) degen maqalasynda әldeqayda salmaqty da ótkir mysaldarymen әlgi avtordy jermen-jeksen qylady. Búl joly da ol «Semipalatinskiy listok» gazetinde (№ 23, 21.06.1906 j.) «Otvet istinnym synam stepey» degen aidarmen Kirgiyz-Kaysak dep qol qoyghan tiyesili jauabyn beredi.

Gharifolla myrza kýdik keltirgen taghy bir-eki býrkenish esimdi aita keteyin. Álekenning 1896-1906 jyldary Dala ólkesining kóshi-qon basqarmasynda (pereselencheskoe upravleniye) statistik qyzmetin atqarghanyn bilmeytinder de joq emes. Bir ghajap qúbylys «Sibirskie voprosy» jurnalynyng (SPb) 1908-1909 jylghy sandarynda Álekenning V tanbasymen shyqqan maqala-ocherkteri 1909 jylghy 5 sanynda kýrt ýziledi de, sol sanynan bastap Statistiyk degen avtordyng dәl sol taqyrypty jalghastyrghan maqala tizbegi bastalyp, 1910 jylghy 19-20 sanyna deyin derlik jalghasady.

«Irtysh» gazetindegi Nabludateli degenning Qazaq ólkesine qay jyly qansha kelimsekting qonystanyp, olargha qazaqtyng kóne jerinen qansha desetiyne kesip berilgeni turaly Álihan qyzmet etken kóshi-qon basqarmasynyng (pereselencheskoe upravleniye) statistikalyq mәlimetterin - Alash kósemi ózining «Qazaqtar» atty tarihy ocherkinde esh ózgerissiz keltiredi. Eger búl mәlimetterdi nemese qaysybir ózge mysaldy basqadan alghan bolsa, Álekeng mindetti týrde Nabludateli nemese Uak dep siltep kórseter edi. Álekeng avtorlyq qúqyqty óte syilaghan. Mysalgha, tipti «Qazaq» gazetindegi Qyr balasy dep jazghan bir maqalasynda «keltirgen mәlimetterin A.Bukeyhanovtyng maqalasynan alghanyn» (!) siltep kórsetti emes pe!

Jogharyda 1917 jylghy deyin Álihannyng 25-ke tarta qazaq-orys gazet-jurnalynda jariyalanghany aitylsa, sovet túsynda 1930-jyldargha deyin derlik avtory Qyr balasy jәne V tanbasymen kórsetilgen maqala-jazba shyqpaghan merzimdi qazaq baspasózin tabu asa qiyn. Eger 1930-ynshy jyldary Álekenning fransuzdardyng «Figaro» gazetinde astyrtyn jariyalanyp túrghany anyqtalsa (Mústafa Shoqay arqyly), onda laqap esimderi taghy tolygha týseri anyq.

Qysqasyn aitqanda, Álihannyng oryssha publisistikasymen tanys emes Gharifollanyng (tanys emestigine esh kýmәn joq) aldynda Alash kósemining orysshada qoldanghan býrkenish esimderining bәrin týgel tizip dәleldep jatudyng qajeti de shamaly shyghar. Hatym onsyz da úzaq bolyp ketti. Eger qajet bolyp jatsa, kelesi hatymda әrqaysysyna jeke-jeke toqtalyp ótuge bolady.

Úzyn sózding týiinin aitqanda, Gharifolla myrzanyn, mirjaqyptanushylardyng ne basqa alashtanushylardyng talas pikiri, osy maqalada keltirilgen aighaq-derekterden basym da salmaqty tarihy uәjderi bolsa, ashyq pikirtalastan qashpaymyn. Biyligin oqyrman aitsyn. Eger bar uәji «men bilemin», «stiyli sezilip túr» bolsa, bosqa daulasyp әure bolmaymyn.

Súltan Han AQQÚLY.

Praga, sәuir, 2013 jyl

Abai.kz