عاريفوللا انەس. ءبىر بۇركەنشىك ەسىم

عاريفوللا انەس. ءبىر بۇركەنشىك ەسىم

كوپتەن كۇتتىرىپ، «اباي» جۋرنالىنىڭ جاڭا سانى قولىمىزعا ءتيدى. جۋرنال ءاليحان بوكەي­حاننىڭ «قازاقتىڭ تاريحى» اتتى كولەمدى ما­قا­لاسىمەن اشىلىپتى. ءدال وسى ءماتىندى «قا­زاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىنىڭ بۇدان ءبىر عا­سىر بۇرىن جارىق كورۋىنە ورايلاستىرا وتىرىپ سۇلتانحان اققۇلۇلى باۋىرىمىز الە­كەڭنىڭ اتىمەن «ازاتتىق» راديوسى سايتىندا جاريالادى. ونىڭ نەسى تاڭسىق دەرسىز... ارينە، شاھيد كەتكەن الاش ارىستارىنىڭ تەلەگەي-تەڭىز مۇراسىن گازەت-جۋرنالدارىمىز، سايت-بلوگتارىمىز جارىسا جارنامالاپ، ءجيى-ءجيى جاريالاپ جاتسا - بۇل ءسۇيىنىشتى ءىس ەمەس پە؟!
بۇل جەردەگى بار گاپ - «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى №2 (10 فەۆرال), №3, (17 فەۆرال), №5 (9 مارت), №7 (22 مارت) جانە №9 (6 اپرەل) ساندارىندا جارىق كورگەن «قازاقتىڭ تاريحى» اتتى جالعاستى ماقالالار توپتا­ما­سىنىڭ سوڭىنا مەن اۆتورمىن دەپ ەشكىم قول قويماعان، ول تاسقا «تۇرىك بالاسى» دەگەن ءبۇر­كەنشىك ەسىم، پسەۆدونيممەن باسىلعان.
ەكى عاسىر توعىسىنداعى جازبا جادىگەرلەردى جاريالاۋشى بىردەن-ءبىر مامان مارقۇم ءۇش­كىلتاي اپا سۋبحانبەردينا بۇل «تۇرىك بالاسى» پسەۆدونيمىنە ءجىپ تاعا الماي، ونى «اشىلماعان بۇركەنشىك ەسىمدەر» ساناتىندا قاراستىرعان ەدى («قازاق» گازەتى. الماتى. 1998, 556-ب.). وسى تاراۋشاداعى 107 بۇركەنشىك ەسىمنىڭ ساناتىندا «الاشبايۇعلى قازاق»، «ارىسۇلى»، «جاس الاش»، «جاس قازاق»، «قازاق بالاسى»، «قازا­قۇع­لى»، «قىپشاق بالاسى»، «مۇڭدى دالا بالاسى» سىندى شىنىندا سالماعى اۋىر ادەبي لاقاپ اتتاردى اتاپ وتەدى.
«ازاتتىق» سايتىندا سونىمەن بىرگە، س.اق­قۇل­ۇلىنىڭ «ءاليحان بوكەيحاننىڭ پۋبليتسيستيكاسى مەن بۇركەنشىك ەسىمدەرى تۋراسىندا» دەگەن جازبا-ماقالاسى دا ءىلۋلى تۇر. وندا ول زەرت­تەۋشى رەتىندە الەكەڭنىڭ پسەۆدونيمدەردىڭ سانىن 30-دان دا اسىرىپ جىبەرەدى. «تۇرىك بالاسى» ەسىمىمەن قاتار، «ارىس ۇلى»، «دالا بالاسى»، ت.ب. جانە ورىس ءتىلدى ماتەريالداردى جا­ريا­­لاعاندا «تۋزەمەتس»، «كيرگيز»، «كير­گيز-كاي­ساك»، «مۋسۋلمانين»، تىپتەن «وبىۆاتەل»، «نابليۋداتەل»، «چيتاتەل»، ت.س.س. لا­قاپتاردى پايدالانعانىن ۇلكەن سەنىممەن، اۋزىن تولتىرىپ ايتادى. عالىم: «تۇرىك با­لا­سىنىڭ» دا، «ارىس ۇلىنىڭ» دا ءا.ن.بوكەيحاننىڭ كەزەكتى لاقاپ اتتارى بولعانىن بۇلتارتپاي ءدا­لەلدەيتىن فاكتىلەر مەن مالىمەتتەر جەتىپ-ارتىلادى»، - دەيدى. ايتسە دە «قاجەت بولىپ جاتسا، بۇل ماسە­لەگە قايتا ورالامىن»، - دەگەننەن وزگە ءۋاج ايتپايدى. سونداي-اق، «سوۆەت وكى­مەتى جىل­دا­رىن­داعى «V» تاڭباسىن كىمنىڭ قول­دان­عانىنا بايلانىستى قازىرگى قازاق تاريحشىلارى مەن ادەبيەت­تانۋشىلارىنىڭ اراسىندا ونى الاش كوسەمىنىكى (الەكەڭە تيەسىلى. - ع.ءا.) دەگەنمەن كەلىسپەي داۋ ايتۋشىلار دا جوق ەمەس كورىنەدى. بىراق مۇنداي داۋعا ەشقانداي نەگىز بولماعاندىقتان، وعان توق­تالىپ جاتپايمىز»، - دەپ ءبىر كۇماندى كوڭىر­سى­تىپ الىپ، ارتىنان ءوزى كەسىمىن ايتادى. ارينە، ءبىز بۇل جىلداردىڭ جاز­بالارىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن مامانى ەمەس­پىز، بىراق ءبىزدىڭ ۇستازىمىز، بار عۇمىرى ارحيۆ­تە وتكەن مارقۇم بەيسەكەڭ - بەيسەنباي باي­عا­ليەۆ «ەڭبەكشىل قازاق»-تاعى «V» دەپ قول قوي­­عان، كەڭەستى ماقتاپ، لەنيندى جوقتاپ جاز­عان مولداعالي جولدىباەۆ» دەپ وتىرۋشى ەدى...
ەندى «تۇرىك بالاسىنا» قايتا ورالساق.

حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق ءتول ەنتسيكلوپەديا ىسپەتتى «قازاق» گازەتىنىڭ باس جازۋشىسى، ياكي باس اۆتورى ءۇش ادام بولعاندىعى بۇگىندە ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، ولار: احمەت بايتۇرسىن، ءاليحان بوكەيحانۇلى («قىر بالاسى») ءھام ءمىر­جاقىپ دۋلاتۇلى. ارينە، بارلىق جاۋاپكەرشىلىك جانە گازەتتى ۇيىمداستىرىپ، توقتاتپاي ءجۇر­گى­زىپ تۇرۋ ونىڭ باس شىعارۋشىسى (رەداكتورى) احاڭ­نىڭ موينىنا ءتۇستى. سوندىقتان دا ۇلى مۇحاڭ - م.اۋەزوۆ: «ول گازەتتىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ ماسا بولىپ قالاي ىزىڭداپ وياتامىن دەپ، ۇزاق بەينەتتى موينىنا مىندەت قىلىپ العان احاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن»، - دەدى ەمەس پە؟!

ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، گازەتتىڭ العاشقى 5 سانىن (02.02 - 09.03.1913 ج.) جۇرت جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن احاڭنىڭ جالعىز ءوزى قا­را نارشا تارتىپ شىعاردى. گازەتتىڭ 5-ءشى سا­نىنىڭ ەڭ سوڭعى بەتىنىڭ اياعىندا «5-ءىنشى مارتتا مىرجاقىپ مىرزا دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەلىپ قازاق باۋىرلارىنا قوسىلدى» دەگەن ءبىر­اۋىز حابارلاما باسىلدى. وسى جانە كەلەسى سان­داردا تۇرمەدەن ورالعان جاقاڭنىڭ اۋ­دارما-ۇزىندىلەرى جاريالانا باستادى، ال 7-ءشى سانعا (22 مارت) ول «اندريانوپول» دەگەن ال­عاش­قى باس ماقالاسىن جازىپ، «م.د.» دەپ ءوز قولىن قويادى. س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «ءومىر مەك­تەبىندە» م.دۋلاتوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ سەك­رەتارى، ال ج.جانىبەكوۆتىڭ گازەت تاراتۋشى، ەكسپەديتور بو­لىپ ىستەگەندىگى تۋرالى مالىمەت كەلتىرەدى. ءبىز­دىڭشە، جاقاڭ رەسمي بولماعان كۇننىڭ ءوزىن­دە، شىن مانىندە رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىز­مەتىن اتقارۋشى. ويتكەنى، ول كەيىنىرەك احاڭ جوق كەزدە ونىڭ ورنىنا قول قويادى، كەزەكتەسە وتىرىپ باس ماقالالاردى جازادى، «ازامات» سەرىكتەستىگىن ۇيىمداستىرادى، جالپى «قازاق» گازەتىنىڭ بار اۋىرتپاشىلىعىن احاڭمەن ءبىر­دەي كوتەرىسەدى.
ال الەكەڭنىڭ شاعىن ماقالا، زامەتكالارى 7-10-شى سانداردا عانا كورىنە باستايدى. 12-ءشى سانداعى (28 اپرەل) «سايلاۋ» دەگەن باس ما­قا­لادان باستاپ ول قول قويعان ماقالالار ءور­كەش­تەنىپ، سالماقتانا تۇسەدى. بۇل جەردە ءا.ءبو­كەيحاننىڭ سامارا قالاسىندا تۇرعاندىعىن، نەگىزگى بايلانىس پوشتا، حات جازۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەنىن ەسكەرگەن ءجون. ءبىر ايتا كەتەر جايت، ساياسي ماقالالارىن، تالداۋ-شولۋلارىن بۇل ءۇش اۆتور دا ءبىر دەممەن، ءبىر ىرعاقپەن جا­زادى، تىپتەن ولار ءبىر ادامنىڭ قولىنان شىق­قانداي ۇقساس، ۇندەس بولىپ كەلەدى. مۇنداي ءۇن­دەستىك بىزگە «الەكەڭ كوبىنشە ماقالا-حات­تارىن ورىسشا جازىپ، ونى احاڭ مەن جاحاڭ جە­دەلدەتە اۋدارىپ، دايىندالىپ جاتقان نومىرگە سالىپ وتىرمادى ما ەكەن؟» دەگەندەي ويعا دا قالدىرادى.

ارينە، نە نارسەنى دە باستاۋ قيىن. «قازاق»-تىڭ العاشقى 5 سانىن تولتىرعان بار ماتەريالدى، گازەت ءسوزىن (گازەت بەتىن تول­تى­رۋ­دىڭ ازابىن، ارينە، تەك كاسىبي جۋرناليس­تەر عانا بىلەدى) احاڭنىڭ جالعىز ءوزى جازىپ شىعىپ، دايىندادى دەدىك. التى جىل ءۇزىلىسسىز شىعىپ تۇرعان، «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام تىلىنە» (№1) اينالعان گازەتتىڭ تابان جولى، وزىندىك سونى سوقپاعى وسى العاشقى نومىرلەردە قالانىپ، باعىت-باعدارى ايقىندالدى. ءتىل مەن ءدىلدى ءسوز ەتكەن باس ماقالا مەن «سىرتقى حابارلار»، «ىشكى حابارلار» ايدارلارى گازەتتىڭ نەگىزگى سۇيەگىن قۇرادى. وسى ورايدا 1-ءشى جانە 3 پەن 4-ءشى نومىرلەردە جارىق كورگەن «ءدىن تالاسى» (سۋرات كوفەحاناسى) اتتى «وقشاۋ سوزگە» ء(اڭ­گىمەگە) توقتالا كەتۋ ورىندى. اڭگىمە سوڭى: «بۇل ءسوز ادام بالاسىنىڭ بارىنە اعايىنشىلىق كوزبەن قاراعان ورىستىڭ ۇلىق فيلوسوفى تولستوي سوزىنەن الىندى. ول بەرناردەن دەسان پيەر دەگەننىڭ سوزىنەن العان ەكەن. باسقالار دا تولستوي كوزىمەن قاراسا، وسى كۇنگى بالقاندا سۋداي اعىپ توگىلىپ جاتقان قانعا ورىن تابىلماس ەدى»، - دەگەن جولدارمەن اياقتالادى. بۇل اڭگىمەنى اۋدارعان نە ورمەگىن وزگەرتىپ بايانداپ شىققان احاڭ - ا.بايتۇرسىنۇلى دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتا الامىز. ويتكەنى، قازاق ءۇشىن وسىدان 100 جىل بۇرىن دا، قازىر دە ءتىل مەن ءدىل­دەن كەيىنگى جۇلىندى تاقىرىپ - ءدىن بولاتىن. سوندىقتان دا جازبا سوڭىنا ءوز اتىن اتاپ، قول قويماسا دا، كوپپەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان باس جازۋشى احاڭنىڭ تاپقان جولى - تولستويدى سويلەتۋ، جۇرتتى ىرگەلى دىندەر تۇعى­رىمەن تانىستىرۋ-تۇعىن. ودان كەيىنگى تا­قىرىپ، ارينە، - تاريح، تاريحي سانا. سوندىقتان دا احاڭ «تۇرىك بالاسى» دەگەن لاقاپپەن «قازاقتىڭ تاريحىن» باستادى. بۇل توپتامانىڭ ءا.ءبو­كەي­حان­نىڭ قالامىنا قاتىسىنىڭ جوقتىعىنىڭ باستى سەبەبى - ۇنەمى رەداكتوردىڭ ىشكى ءۇنى-دەمى سەزىلىپ، رەداكتسيانىڭ ءتۇتىنى، ىشكى سارايى كومەسكى دە بولسا كورىنىپ تۇرادى. «تاريح - ءجوندى ۇيرەتۋشى. تاريح - تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى. تاريح - تىرشىلىكتە جولباسشى دەيتىنىمىز وسى. ءبىز وزگە ءسوزدى وسىنىڭمەنەن قىسقارتا تۇرا­مىز. بۇنان سوڭ «قازاق» گازەتاسىندا قازاقتىڭ انىق شەجىرەسىن جازىپ تۇرماقشىمىز» (№2), «قازاقتىڭ تاريحىنا ءتيىستى سوزدەر، ماتەريالدار جازىپ، باسقارماعا جىبەرۋشى بولسا، «قا­زاق­تىڭ تاريحىن» جازعاندا پايدالانىپ تۇر­ماقپىز ءھام ھاركىمنىڭ ەستىگەن-بىلگەنى بولسا، جازىپ تۇرۋعا وتىنەمىز»، - دەگەن جولداردى (№3) الىس ساماراداعى الەكەڭە تەلۋ، ونىڭ شا­پانىنا لايىقتاۋ - ۇيلەسپەيتىن-اق ءىس. ال «مۇ­نان 4 جىل بۇرىن قازاق شاكىرتتەرىمەن كەڭەسىپ، قازاقتىڭ تاريحىن جازباق بولىپ ەدىك. شاكىرتتەردىڭ ارقايسىسى «ەلدە شەجىرەگە جەتىك ادامدار بار. تاريحقا كەرەكتى سوزدەردى (ماتەريالدى) جازىپ اكەلەمىز دەپ كەتىستى. مىنەكي، شاكىرتتەردىڭ جازىپ اكەلگەن شەجى­رەسى...» دەگەن جولدار (№5) «ا.بايتۇرسىنۇلى» دەپ قول قويىلماسا دا (اۆتورى كورسەتىلمەگەن) الىستان مەنمۇندالاپ تۇرعان «گۋبەرناتور ءوز­گەرىلۋى» دەگەن ماقالاداعى (№50, 1914, 14 فەۆرال): «تروينيتسكيدىڭ كەتكەنىنە كىم ءسۇيىنىپ، كىم كۇيىنىپ جاتقانىنان حابارىم جوق. ءوز باسىم تروينيتسكيگە العىستان باسقا ەش نارسە ايتپاي­مىن. ويتكەنى، جالعان جالا، جاسىرىن شا­عىمعا ينابات ەتىپ، بۇلداۋشى بولماسا، مە­نىڭ ۇستىمنەن جاسىرىن شاعىم بولماس ەدى. جا­سىرىن شاعىم بولماسا، مەن قارقا­را­لىدان ورىنبورعا قۋىلماس ەدىم. ورىنبورعا قۋىل­ماسام، قارقارالىدا تۇرىپ، وسى ىستەپ وتىرعان ءىسىمدى ىستەي الماس ەدىم. ەلۋ-الپىس بالا­عا عانا ارناپ بەرگەن ساباقتان التى ميلليون قازاقتى الالاماي ىستەپ وتىرعان ءىسىمدى ارتىعىراق كورەمىن»، - دەگەن جولدارمەن ءتور­كىندەسىپ تۇر ەمەس پە؟ سوندىقتان «قازاقتىڭ تاريحىن» جازعان «تۇرىك بالاسىندا» دا، «گۋبەرناتور وزگەرىلۋى» اۆتورىن دا - احمەت بايتۇر­سىن­ۇلى دەمەكپىز.
ءسوزىمىز تولىق بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەلىك، «تۇرىك بالاسى» پسەۆدونيمىمەن 1913 جىلى «قازاقتا مۇفتيلىك ماسەلەسى» (№11), «بوكەيلىكتەردىڭ مۇفتيلىكتە قالۋى» (№№17, 19) جانە 1914 جىلى «ىسماعۇل بەك گاسپارينسكي. قىسقاشا ءتارجىما حالى» (№№80-82) دەگەن ماقالالار جارىق كوردى. تۇرىكشىلدىك كوسەمىنىڭ قازاسىنا ارنالعان مىناقىپتان احاڭنىڭ ءستيلى انىق سەزى­لىپ تۇرادى. ال مۇفتيلىككە قاتىستى ما­تەر­يالداردىڭ تاريحى تىپتەن شىتىرمان. ەكى ءبو­لىكتەن تۇراتىن زەرتتەۋدىڭ العاشقى تاريحي بولىگى تاعى ءبىر الاش كوسەمى حالەل دوس­مۇ­حا­مەدۇلىنا تىكەلەي قاتىستى بولۋى عاجاپ ەمەس. ويتكەنى، 10-شى ءنومىردىڭ ەڭ سوڭىندا: «دوكتور حالەل دوسمۇحامەدوۆكە - ىستاتياڭىز كەلەسى نومىردە باسىلادى»، - دەگەن ەسكەرتپە تۇر...

ارينە، بۇركەنشىك ەسىمدەر ماسەلەسى فيلولوگيا مەن دەرەكتانۋداعى ەڭ كۇردەلى كۇر­مەۋ­لەر­دىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى. تىپتەن جەكەلەگەن زەرت­تەۋشى، عالىمدار ەمەس، ءمۇيىزى قاراعايداي عىلىمي مەكەمەلەردىڭ ءوزى كەيدە سۇرىنبەس جەردە ءسۇرىنىپ، جوقتى بار، باردى جوق قىلىپ جاتادى. تاعى دا مىسالعا احاڭدى الساق، م.اۋەزوۆ اتىن­داعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كوپتومدىعىنىڭ 5-ءشى تومىن­دا (الماتى. «الاش»، 2006) «جاڭادان تا­بىلعان تۋىندىلارى» دەگەن ءبولىم (182-191-بب.) ەنگىزىپ، 1912 جىلى ورالدا شىققان «ىزىڭ» كىتابىنداعى ماتەريالداردى ۇلت ۇس­تا­زىنىڭ اتىنا توعىتادى. بۇل 1933 جىلى اشحاباد قا­لا­سىندا جانىنداعى جالعىز قىزىن قۇشاقتاپ جاتىپ، اشتان قاتقان ەلەۋسىز بۇيري­ننىڭ ءتولتۋما دۇنيەلەرى ەمەس پە؟! ءيا، ەرتەرەكتە «جۇلدىز» جۋر­نالى ونى احاڭنىڭ دۇنيەسى دەپ شاتىسقانى بار ەدى، بىراق بىرنەشە جىلدان سوڭ جۋرنال سول كىتاپتى تۇتاستاي قايتالاپ باسىپ، مال يەسىنە ءوز ءدۇنيالارىن قايتاردى ەمەس پە؟!
ءبىر بۇركەنشىك ەسىم - «تۇرىك بالاسى» تۋرالى ءسوز باسى اڭگىمەمىزدى تۇيىندەي كەلە، جىلداردان جىلدارعا ۇلاسقان اۋىر جولدان ءبىر اينىماي، التىن ۋاقىتىن شاڭدى مۇراعاتتاردا سارپ ەتكەن، ءاليحان بوكەيحان سىندى الاشتىڭ باس كوسەمىنىڭ بار مۇراسىن جيناپ، قۇراستىرىپ، جۇرتىنا جەتپىس جىل كەشىگىپ قولعا تيگەن تۇڭ­عىش جينا­عىنان باستاپ، كوپتومدىق مۇرا-مي­را­سىنا دەيىن تۇگەندەپ بەرگەن س.اققۇلۇلى ءىنى­مىزدىڭ اتالمىش ماقالاسىنداعى: «ءاليحان ءبو­كەيحاننىڭ بۇل باي مۇراسى بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكا­سىنىڭ ۇلتتىق ينتەل­لەكتۋالدىق قۇن جەتپەس يگىلىگى بولىپ تابىلادى»، - دەگەن ويىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى. الاش ارىس­تا­رىنىڭ مۇراسى - جالپىۇلتتىق، مەملەكەتتىك قۇن­دى­لىق. ەندەشە، ونى نەگە مەم­لەكەتىمىز ءوز قور­عاۋى­نا، قامقو­رى­نا الماسقا!..

عاريفوللا انەس، «ارىس» قورىنىڭ پرەزيدەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

«قازاق ادەبيەتى» 2013 جىل 22-28 ناۋرىز

سۇلتانحان اققۇلۇلى. عاريفوللا انەس جانە باسقالارعا اشىق حات

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 22-28 ناۋرىز سانىندا عاريفوللا انەستىڭ «ءبىر بۇركەنشەك ەسىم» دەگەن ايدارمەن مەنىڭ ءبىر جازبامدى سىناعان ماقالاسى جارىق كوردى. بۇل ماقالانى جازۋعا «الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ پۋبليتسيستيكاسى مەن بۇركەنشەك ەسىمدەرى» تۋرالى ازاتتىق راديوسىنىڭ سايتىندا جاريالانعان ءبىر ماقالام تۇرتكى بولعان ەكەن. اۆتور تۇرىك بالاسى, ارىسۇلى جانە V دەگەن پسەۆدونيمدەر الاش كوسەمىنىڭ كەزەكتى بۇركەنشەك ەسىمى دەگەن پىكىرىمدى داۋلايدى.

ەڭ الدىمەن ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت: جۇمىس بابىمەن الىستا ءجۇرىپ انا تىلىمدە ماقالا نە زەرتتەۋ جازباعانىما 5 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالىپتى. ەگەر تىلىمنەن شورقاقتىق بايقالسا، وقىرمان قاۋىم مەن عاريفوللا مىرزا مەنى قاتتى سوكپەس دەپ ۇمىتتەنەمىن. وعان قوسا مەنىڭ سوڭعى كەزدە ماقالا-زەرتتەۋلەرىمدى ورىسشا جازىپ، عىلىمي-كونفەرەنتسيالاردا باياندامانى ورىسشا وقىعانىم ۇناماي جۇرگەندەر بار كورىنەدى. ورىسشاعا «اۋەس» بولىپ كەتكەنىم تۇسىنىكسىز كورىنسە، وعان جاۋابىن بەرۋدەن قاشپايمىن.

ال ەندى تاقىرىپقا ورالسام، ءا.ن.بوكەيحاننىڭ قازاق جانە ورىس باسپاسوزىندە قولدانعان لاقاپ ەسىمدەرىنىڭ سانىن 30-دان «اسىرىپ جىبەرگەنىم» جانە ونى «اۋىزىمدى تولتىرىپ» جازعانىم عاريفوللا انەسكە ۇناماعانى بايقالادى. ەڭ قىزىعى، سونىمەن بىرگە داۋگەر «بۇل جىلداردىڭ جازبالارىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن مامانى ەمەستىگىن» جاسىرمايدى. سوعان قاراماستان، الاش كوسەمىنىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ مەن ونىڭ ۇشان-تەڭىز مۇراسىن جيناۋعا شيرەك عاسىرداي عۇمىرىن سارپ ەتكەن مەنىڭ پىكىرىمدى داۋلاۋعا بەل بۋىپتى دا، مەنىڭ قايسىبىر پىكىرىمدى نە تۇجىمىرىمدى تەرىسكە شىعارۋعا كەلگەندە مەن سياقتى «اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي» تاريحي فاكتى، بۇلتارتپاس دالەل كەلتىرىپ اۋرە بولمايدى. مۇنىسى شىنىندا دا حح عاسىر باسىنداعى جازبالاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن «مامان ەمەستىگىن» ايقىن اڭعارتسا كەرەك. باسقا بۇركەنشەك ەسىمدەردى بىلاي قويعاندا، الەكەڭنىڭ سوناۋ 1896 جىلدان بەرى قولدانىپ كەلگەن V بۇركەنشەك ەسىمىن داۋلاعاندا، ءوزىنىڭ ۇستازى ءارى «بار عۇمىرى ارحيۆتە وتكەن مارقۇم بەيسەكەڭ - بەيسەنباي بايعاليەۆتىڭ «ەڭبەكشىل قازاقتاعى» «V» دەپ قول قويعان، كەڭەستى ماقتاپ، لەنيندى جوقتاپ جازعان مولداعالي جولدىباەۆ» دەپ كەلگەن پىكىرىن ارقاۋ ەتەدى. باسقا بۇركەنشەك ەسىمدەردى داۋلاعاندا عاريفوللا مىرزا ءوزىنىڭ «ۇلكەن سەنىمىنەن» باسقا تاريحي دەرەك-ايعاق كەلتىرمەيدى. بالكىم، ەۋروپادا جۇرگەن سۇلتان حان اققۇلى بۇل ماقالانى بايقاماس، نە جاۋاپ جازىپ اۋرە بولماس دەگەن ءۇمىتى بولدى ما، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر، ماعان داۋ ايتۋ ءۇشىن بۇلتارتپايتىن تاريحي دەرەك-ايعاقتارمەن قارۋلانباپتى.

ارينە، مارقۇم بەيسەكەڭنىڭ بار عۇمىرىن مۇراعاتتا (ارحيۆتە) وتكىزگەنىنە ەش داۋ جوق. ارۋاعى جار بولسىن!

الايدا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە ءاليحاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ جۇمباقتارىن شەشۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ مۇراعاتتارىندا ءتىپتى عاسىر بويى وتىرساڭ دا تىم ازدىق قىلادى. ەڭ الدىمەن رەسەيدىڭ، ونىڭ ىشىندە تاتارستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ، ودان قالسا قىتايدىڭ مۇراعاتتارىن بەلدەن قازۋ كەرەك.

مارقۇم بەيسەكەڭنىڭ «ەڭبەكشى قازاق» بەتتەرىندەگى V تاڭباسى تۋرالى كوزقاراسىمەن وسى جولداردىڭ اۆتورى دا جاقسى تانىس. ءبىر «ەڭبەكشى قازاق» ەمەس، «قىزىل قازاقستان» (1922, 1925-1926 جج.), «جاس قازاق» (1924 ج.), «جاڭا مەكتەپ» (1925-1927 جج.) جۋرنالدارىنداعى V تاڭباسىن كىمنىڭ بۇركەنگەنى جونىندە مەنىڭ ول كىسىمەن كوزى تىرىسىندە تالاي داۋلاسقانىم بار. وعان پروفەسسور ديحان قامزابەكۇلى كۋا. بەيسەكەڭ ۇلت كوسەمى ءاليحان مەن مولداعالي پايدالانعان V تاڭبالارىن ەكى ءتۇرلى: مولداعاليدىڭ V تاڭباسىنىڭ جوعارعى وڭ جاق ۇشى قايىرىلعان، ال الەكەڭدىكى - V دەگەن لاتىن ءارپى نەمەسە «5» دەگەن ريم سانى سياقتى دەپ دالەلدەپ باققان ەدى. ءبىر وكىنەتىنىم، مارقۇممەن اراداعى سول تالاستى گازەت بەتىنە شىعارۋ كەرەك ەدى. وندا بۇگىن ونىڭ شاكىرتى عاريفوللا داۋ كوتەرمەس پە ەدى!؟ اتتەڭ، ءوتتى-كەتتى...

ايتسە دە، ەجەلگى گرەك فيلوسوفى سوكراتتىڭ ايگىلى سوزىمەن ايتقاندا، مارقۇم بەيسەنباي اعامىزدى ونىڭ ارۋاعىن مەن شىن قادىرلەيمىن، بىراق زەرتتەۋشى رەتىندە ماعان - تاريحي اقيقات قىمبات.

V تاڭباسىنىڭ تاريحىنا كەلسەك، 1914 جىلدىڭ سوڭىندا «قازاق» گازەتىندە (№ 91) جارىق كورىپ، 1915 جىلدىڭ باسىندا «ايقاپ» جۋرنالىندا (№ 2) قايتا باسىلعان «ون ءتورت توعىز بولا ما؟» ماقالاسىنىڭ سوڭىندا عالي حان دەپ قول قويعان الاش كوسەمى بىلاي دەپ جازدى: «باحىتجان، سەرالى «الاش» دەپ بۇلدىراتىپ جۇرگەندە، مەن اباقتىدا جاتىپ قازاق جەرى تۋرالى جازعان ماقالالارىم «سيبيرسكيە ۆوپروسى» دەگەن ورىس جۋرنالىنىڭ مىنا نومىرلەرىندە: 16-17, 18, 21-22, 27-28, 33-34, 35-36, 37-38, 45-46, 47-48, 1908 جىلعى، V دەپ قول قويعان. ورىسشا بىلەتىنىڭ وقىپ قارا!».

الەكەڭدى تولىقتىرسام، V سياقتى 30-دان استام ەمەس-اۋ، اۋزىمدى شىن تولتىرا ايتسام 40-قا تاقاعان بۇركەنشەك ەسىمىنىڭ ءبىرىن ۇلت كوسەمى العاش رەت 1897 جىلى «ستەپنوي كراي» (ومبى) گازەتىندە پايدالاندى. ازىرگە «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ ساقتالعان مۇراعاتىنان ونىڭ 3 ماقالاسى تابىلدى. كەيىنىرەك، 1906 جىلى ءوزى باس رەداكتورى بولعان «يرتىش» (ومبى) گازەتىندە 2 ماقالاسىن تاڭبالادى. ساماردا ساياسي ايداۋدا ءجۇرىپ «سيبيرسكيە ۆوپروسى» (س.-پەتەربور - سپب.) جۋرنالىندا ۇلت كوسەمى V تاڭباسىمەن 1908 جىلى عانا ەمەس، 1909 جىلى دا 2 ماقالا جاريالادى.

ال ەندى سوۆەت تۇسىنداعى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ۇشىراساتىن V تاڭباسىنا كەلسەك، الەكەڭ 1925 جىلدىڭ 23 ماۋسىمىندا ماسكەۋدەن احاڭا جولداعان حاتىندا: «مەڭدەشۇلى [سەيتقالي] جولداس «بوكەيحانوۆ «ەڭبەكشى قازاققا» ماقالالار جازادى» دەپ شاعىمدانىپتى... مەنى الگى شاعىم بويىنشا وندا وتىرعان تاتارلار تيىسىنشە تەزدەن وتكىزدى» ء(اليحان بوكەيحان. تاڭدامالى - يزبراننوە. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 1995 ج. 398 ب.), - دەپ جازدى. ەسكەرتە كەتۋ كەرەك: الەكەڭنىڭ وسى جانە تاعى بىرنەشە حاتى 1992 جىلى قازىرگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (ول كەزدە ءالى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى اتالاتىن) مۇراعاتىنان الىندى. ونىڭ وزىندە دە ورىسشالانعان نۇسقاسى بولاتىن. سول حاتتاردىڭ اراسىندا الەكەڭنىڭ قىسقاشا مازمۇنى «قالاماقىمدى ۋاقىتىندا تولەسەڭدەر» دەگەنگە ساياتىن م.جولدىبايۇلىنا جازعان حاتى دا ۇشىراسىپ ەدى. وكىنىشتىسى، ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىندا قولىما تۇسكەن سول حاتتى دا، ءمان بەرىپ، كوشىرىپ الماعانىم-اي! ەگەر «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 1922-1925 جىلدارداعى ساندارىن پاراقتاپ قاراساڭىز، الاش كوسەمىنىڭ ۇيرەنشىكتى قىر بالاسى دەپ قول قويعان بىردە-ءبىر تۋىندىسىن تاپپايسىز، ونىڭ ەسەسىنە V تاڭباسى قويىلعان ونداعان ماقالانى كورەسىز. دەمەك، گازەتتەگى V دەپ بەلگىلەنگەن دۇنيەلەر كىمدىكى؟ - دەگەن سۇراققا جاۋاپتى عاريفوللا مىرزانىڭ ءوزى-اق بەرە الادى.

ال V تاڭباسىنىڭ الەكەڭ پايدالانعان نۇسقاسى مەن مولدەكەڭ قولدانعان ۇلگىسىنىڭ مارقۇم بەيسەكەڭ ايتىپ كەتكەندەي, «جوعارعى وڭ جاق ۇشى قايىرىلعان» ايىرماسىنا ورالسام، جوعارعى ەكى ۇشىنىڭ قايسىسى بولسا دا قايىرىلسىن-قايىرىلماسىن: V تاڭباسى - وسى كۇنى «جەڭىس» («ۆيكتوريا») ماعىناسىن بىلدىرەتىن «ۆ» دەگەن لاتىن ءارپى مەن «5» دەگەن ريم سانى بولىپ قالا بەرەدى. جوعارعى ءبىر ۇشىنىڭ قايىرىلۋ-قايىرىلماۋى ءاربىر باسپاحانا مەن ول قولدانعان تيپوگرافيالىق ءشريفتتىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. 1917 جىلعى اقپان-قازان توڭكەرىستەرىنە دەيىن الاش كوسەمىنىڭ «ستەپنوي كراي»، «يرتىش» گازەتتەرى مەن «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىندا شىققان ماقالا-وچەركتەرىنىڭ سوڭىنان دا ءدال وسىنداي - ءبىر ۇشى قايىرىلعان V تاڭباسىن ۇشىراتاسىز. كۇماندانعان كىسى اتالعان باسىلىمداردى اقتارىپ قاراسىن.

1922, 1925-1926 جىلدارى «قىزىل قازاقستان»، 1924 جىلى «جاس قازاق» («سامات ولەڭدەرىنە سىن» ماقالاسى), 1925-1927 جىلدارى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالدارىنداعى اۆتورى V تاڭباسىمەن بەلگىلەنگەن ۇلكەندى-كىشىلى ماقالالاردى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە «يستوريچەسكي ماتەرياليزم»، «ديالەكتيچەسكي ماتەرياليزم» سىندى اسا كۇردەلى ماركسيستىك شىعارمالاردىڭ ۇزىندىلەرىن، وعان قوسا «كوممۋنيستيچەسكي مانيفەست» باعدارلاماسىن قازاقشالاپ، «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1926 جىلعى 9-10 ساندارىنا قوسىمشا رەتىندە جاريالانعان «كوممۋنيستىك جاردى» كىمنىڭ قالامىنا جاتقىزامىز؟ ولاردى قازاقستانعا نايزانىڭ ۇشىمەن، قىلىشتىڭ جۇزىمەن سوۆەت بيلىگى ورناعانعا دەيىن ماركسيزمنىڭ ءيسى مۇرنىنا بارماعان مولداعالي اۋداردى ما، الدە سوناۋ پەتەربورداعى ستۋدەنتتىك جىلدارىنان (1890-1894) ماركسيزممەن اۋەستەنىپ، ماركستىك ۇيىرمەلەردە ۆ.لەنينمەن بىرگە ەكونوميكالىق ماتەرياليزم تەزيستەرىن تاباندىلىقپەن قورعاپ، 1895-1901 جىلدارى ومبىدا «ستەپنوي كراي» بەتتەرىنەن بۇكىل ءسىبىر مەن قازاقتىڭ ولكەسىنە ماركسيزم يدەياسىن كەڭ ۋاعىزداپ ناسيحاتتاعان الەكەڭ بە ەكەن؟ مەن بۇل مالىمەتتەردى پەتەربوردا شىعىپ تۇرعان «ناشا جيزن» گازەتى (21-4 ءىيۋليا) ءىيۋنيا 1906 گ.، № 477. سپب.) مەن س.پ.شۆەتسوۆتىڭ «سەۆەرنايا ازيا» جۋرنالىندا 1930 جىلى جارىق كورگەن ەستەلىگىنەن الىپ وتىرمىن (شۆەتسوۆ س.پ. ومسكايا گازەتا «ستەپنوي كراي» ي پوليتيچەسكايا سسىلكا.//«سەۆەرنايا ازيا»، جۋرن.، № 1, 1930 گ.، ستر. 100-118. موسكۆا).

ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت دەگەندەي، سەيىتقالي مەڭدەشۇلى سياقتى ۇستىنەن «ەڭبەكشى قازاققا» نە تاعى باسقا قازاق باسىلىمدارىنا ماقالا جازادى دەپ شاعىمدانۋىنان كەيىن، ۇلت كوسەمىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن مولداعاليدىڭ شاعىمدانۋشىلاردى شاتاستىرۋ ءۇشىن V دەپ قول قويىلعان ماقالالار «مەنىكى» دەپ ايتۋى دا مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مولدەكەڭنىڭ تىپتەن بىرەن-ساران ماقالا نە اۋدارماسىن V تاڭباسىمەن جاريالاي سالۋى دا عاجاپ ەمەس. نەگە دەسەڭىز، مىسالعا، احاڭنىڭ 1925 جىلى ماسكەۋگە الەكەڭە جازعانىنداي: «ماسكەۋ كوممۋنيستەرى سەكىلدى جارتىكەش ەمەس، ناعىز 96 پروبالى» س.مەڭدەشۇلى، س.سەيفوللاۇلى (سەيفۋللين) سىندى بىرەن-ساران قازاق كوممۋنيسى بولماسا، بيلىكتەگى قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە ت.رىسقۇلۇلى، س.قوجانۇلى، ن.نۇرماقۇلى، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ جانە ت.ب.، ءوزارا داۋلاسىپ جۇرسە دە، الاش كوسەمىنە زور قۇرمەتپەن قارادى ەمەس پە!؟ وعان بىردەن-ءبىر مىسال: 1927 جىلى قازاسسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى نىعمەت نۇرماقۇلى نە ءستاليننىڭ «باتاسىن»، نە گولوششەنكيننىڭ كەلىسىمىن الماي-اق، الەكەڭدى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا جاۋاپتى قىزمەتكە الىپ، ءىسساپاردا جۇرگەن الياسقار الىبەكوۆتىڭ ورنىنا الاش كوسەمى حالىق كوميسسارى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارعان كۇندەرى دە بولدى ەمەس پە!

عاريفوللا مىرزا «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلى 1, 3 جانە 4 ساندارىندا جاريالانعان «ءدىن تالاسى» («سۋرات كافەحاناسى» - ل.ن.تولستوي) اڭگىمەسىن «اۋدارعان نە ورمەگىن وزگەرتىپ بايانداپ شىققان احاڭ - ا.بايتۇرسىنۇلى دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتا الامىز» دەپ كەسىپ ايتادى. «الەكەڭنىڭ شاعىن ماقالا، زامەتكالارى»، عاريفوللاشا، تەك «7-10-شى سانداردا عانا كورىنە باستايدى».

بۇعان ايتارىم: بىرىنشىدەن، ل.تولستويدىڭ بۇل شاعىن اڭگىمەسىن الاش كوسەمى العاش رەت «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» سوناۋ 1900 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى № 10 سانىندا جاريالاعان. ول كەزدە احاڭ قايدا، الەكەڭ قايدا؟ احاڭ ورىنبوردىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن سوڭ، ءوزى ءومىربايانىندا جازعانىنداي، سول كەزدەگى ەرەجە بويىنشا 6 جىل ءبىر جەردە ساباق بەرۋگە مىندەتتى بولىپ، تورعايدا باستاۋىش مەكتەپتە ساباق بەرىپ جۇرسە، الەكەڭنىڭ ومبىدا تۇرعانىنا 5 جىل بولعان تۇس ەدى. الەكەڭ مەن احاڭ 1901 جىلدان كەيىن عانا جۇزدەسىپ تانىسسا كەرەك. ەڭ قىزىعى، اڭگىمەنىڭ اۋدارماسى «دالا ۋالاياتىندا» «سۋرات كافەحاناسى» (عارەكەڭ «كوفەحانا» دەپ جازىپتى), «قازاقتا» - «ءدىن تالاسى» دەپ بەرىلسە دە، ەكەۋىنىڭ استىنا اۋدارۋشى قىر بالاسى دەپ ويىپ جازىلعان.

ال عاريفوللا مىرزاعا سالساق، ءبىر «قازاق» گازەتىندە قىر بالاسى جاريالاعان ل.تولستوي، ۆ.كورولەنكو، د.مامين-سيبيرياك، ا.پ.چەحوۆ اڭگىمەلەرى مەن «قىرىمنىڭ ەسكى اڭگىمەلەرىن» (ن.ا.ماركس) تۇگەل «اۋدارعان نە ورمەگىن وزگەرتىپ بايانداپ شىققان احاڭ» بولىپ شىعادى. دەمەك، 1920 جىلدارى الەكەڭ ماسكەۋدە، احاڭ ورىنبور-قىزىلوردادا تۇرىپ، ل.تولستويدىڭ «قاجىمۇرات» پوۆەسىن، ۆ.كورولەنكونىڭ «ماقاردىڭ ءتۇسى»، گي دە موپاسساننىڭ «سيموننىڭ اكەسى»، وسكار ۋايلدتىڭ «جۇلدىز بالا» جانە ت.ب. قانشاما ۇلكەندى-كىشىلى كوركەم شىعارمانى، «استرونوميا ءالىپبيى»، «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» سىندى وقۋلىقتاردى دا نە «اۋدارىپ»، نە «ورمەگىن وزگەرتىپ» قىر بالاسىنىڭ اتىنان كىتاپ قىلىپ باستىرعان دا احمەت بايتۇرسىنۇلى بولعانى دا. سوندا ماسكەۋدە قۋعىندا ءجۇرىپ ۇلت كوسەمى نە ءبىتىردى ەكەن؟ - دەگەن زىلدەي ويعا قالمايسىڭ با؟!

عاريفوللا مىرزانىڭ پىكىرىنشە، ءا.بوكەيحاننىڭ «الىس» سامارا قالاسىندا تۇرعاندىعىن (1909-1917 ج.ج.), نەگىزگى بايلانىس پوشتا، حات جازۋ ارقىلى جۇرگىزىلگەنىن ەسكەرگەن ءجون. جانە عاريفوللا مىرزا: «ءالەكەڭ كوبىنە ماقالا-حاتتارىن ورىسشا جازىپ، ونى احاڭ مەن جاحاڭ جەدەلدەتە اۋدارىپ، دايىندالىپ جاتقان نومىرگە سالىپ وتىرمادى ما ەكەن?!» دەگەندەي ويعا دا قالادى. ۇلت كوسەمى ءتىرى جۇرسە، عارەكەڭنىڭ بۇل پىكىرىن «قىپ-قىزىل جالا» دەر مە ەدى!؟.

دەسە دە، عاريفوللا مىرزانىڭ ساماردى «الىس» دەگەنى اسا ماڭىزدى ءارى قىزىقتى ءبىر تاريحي جايتقا نازار اۋدارتادى. اتاپ ايتقاندا، تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس، الەكەڭ سەمەي تۇرمەسىنەن 1909 جىلدىڭ باسىندا بوستاندىققا شىعىپ، ىزىنشە اكىمشىلىك تارتىپپەن سامارعا جەر اۋدارىلسا، 1910 جىلى تۇرمەدەن شىعىسىمەن احاڭ دا جەر اۋدارىلۋعا ءتيىس بولاتىن. بىراق وعان دالا ولكەسىنەن باسقا كەز-كەلگەن وبلىستى تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەنىن جانە ءوزىنىڭ ورىنبوردى تاڭداعانىن احاڭ ءوز ءومىربايانىندا جازدى. احاڭ ورىنبوردى سەميناريادا وقىعان تانىس قالاسى بولعانى ءۇشىن تاڭدادى دەگەن جاڭساق پىكىر بار.

ءۇزىلدى-كەسىلدى - جوق! ورىنبور مەن سامار قالالارى جانە 2 وبلىس ءبىر-بىرىنەن ءتىپتى «الىس» ەمەس، جاقىن ءارى كورشى وبلىستار. گەوگرافيالىق كارتانى اشىپ قاراعان كىسى وعان كوزىن جەتكىزەدى. ورىنبور مەن ساماردىڭ اراسى - سەمەي مەن وسكەمەننىڭ اراسىنان الىس ەمەس. الەكەڭنىڭ ساماردى، احاڭنىڭ ورىنبوردى تاڭداۋى كەزدەيسوق ەمەس، الدىن-الا كەلىسىلگەن ستراتەگيالىق جوسپار ەكەنى، احاڭنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «ايدان انىق، سۇتتەن اق». قاجەت بولعاندا الەكەڭ ساماردان ورىنبورعا ءجيى قاتىناپ تۇردى. وعان بىردەن-ءبىر مىسال: باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ناقاق شاعىمى بويىنشا احاڭ 1914 جىلدىڭ قازان ايىندا اباقتىعا جابىلعاندا، قاراتاەۆ ءوزىنىڭ ەكىنشى جالا شاعىمىندا وكىنىشپەن جازعانداي: «ساماردان ءبىرىنشى گ.دۋما اعزاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ كەلىپ بايتۇرسىنوۆتى شىعارىپ الىپتى». بۇل دەرەكتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «قازاق» باسپاحاناسى» اتتى ماقالاسىندا كەلتىرەدى.

ال الەكەڭنىڭ، عاريفوللا مالىمدەگەندەي، «كوبىنە ورىسشا جازىپ، ونى احاڭ مەن جاقاڭ [مىرجاقىپ دۋلاتۇلى] جەدەلدەتە اۋداراتىنىنا» كەلسەك، احاڭ مەن جاقاڭ سياقتى الاش كوسەمى دە مەدرەسەدە قارا تانىپ، قارقارالىدا زاريف (سماحان تورە ءوز ەستەلىكتەرىندە «زاريەۆ») موللانىڭ مەدرەسەسىندە 3 جىلدا العان قازاقشا ءبىلىمى ەكەۋىنىڭ بىلىمىنەن ءبىر كەم ەمەس-ءتى. ونىڭ ۇستىنە الەكەڭ ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ 3-4 كۋرستارىندا وقىپ جۇرگەن سوناۋ 1889 جىلى-اق «دالا ۋالاياتى گازەتىنە» العاشقى 10 قازاقشا ماقالاسىن، پەتەربوردان ورالعاننان كەيىن 1900 جىلى «دالا ۋالاياتىندا» تاعى 7 ماقالاسىن، ونىڭ ىشىندە 1 فەلەتونى مەن 1 ادەبي اۋدارماسىن («سۋرات كافەحاناسىن») جاريالادى. ول كەزدە احاڭ مەن جاقاڭ قايدا؟

«ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز, - دەيدى عاريفوللا مىرزا ءوز ماقالاسىندا، - گازەتتىڭ [«قازاق»] العاشقى 5 سانىن (02.02 - 09.03.1913 ج.) جۇرت جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن احاڭنىڭ جالعىز ءوزى قارا نارشا تارتىپ شىعاردى». بۇل پىكىرمەن دە كەلىسۋ قيىن. نەگە دەگەن سۇراققا جاۋاپتى «قازاق» گازەتىنىڭ تاريحىنان ىزدەپ كورەيىك.

قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ مەن باسپاحانا اشۋ تۇڭعىش رەت جالپىۇلتتىق ماسەلە رەتىندە 1905 جىلدىڭ شىلدەسىندەگى «قارقارالى پەتيتسياسىندا» كوتەرىلدى. پەتيتسيانىڭ 3-تاراۋىندا سوزبە-ءسوز بىلاي جازىلعان: «قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى مۇقتاجدارىن ايقىنداۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ قاجەت، ول ءۇشىن گازەت شىعارۋعا جانە باسپاحانا اشۋعا باستاپقى تسەنزۋراسىز تەك حابارلاۋ [گازەت باسىلىپ شاعاتىنى تۋرالى] ءتارتىبىن ورناتۋ كەرەك بولادى» (پەتيتسىيا كيرگيز.//«سىن وتەچەستۆا»، گاز.، № 173, 04.09.1905 گ. سپب.). ال 1906 جىلدىڭ ماۋسىمىندا «ناشا جيزن» گازەتى (سپب) مىناداي مالىمەت بەردى: «17 قازان [1905 جىلدىڭ 17 قازانىندا شىققان مانيفەستى مەڭزەپ وتىر] تۇسىندا جانە ودان كەيىن، بوكەيحانوۆ قازاق تىلىندە گازەت شىعارماق بولىپ، ءوزىنىڭ جەرلەس قازاقتارىمەن الداعى سايلاۋ جانە قازاق حالقىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەس مۇقتاجدارىن تالقىلاۋ ءۇشىن قىرعا ءجۇرىپ كەتتى» (№ 477, 21[04.07].06.1906 ج. سپب.).

رەسەيلىك مۇراعات قۇجاتتارىنا سايكەس (تسگا گ. س.-پەتەربۋرگا، № 776 قور، № 21 تىزبەك، № 16 ءىس.), گازەت شىعارۋعا رۇقسات 1905 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا مۇستافا ورازايۇلى مەن باس رەداكتورى رەتىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بەرىلگەنىمەن، تۇڭعىش جالپىۇلتتىق قازاق باسىلىمىن شىعارۋعا مۇرىندىق بولعان ۇلت كوسەمى ءاليحان ەكەنىنە تاريحي ايعاق-دەرەكتەر ءشۇبا كەلتىرمەيدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ «ايقاپ» جۋرنالىنا نەمەسە تاتار باسپاسوزىنە ءبىرلى-جارىم ماقالا (زەرتتەۋ), ولەڭ جاريالاعانى بولماسا، گازەت شىعارىپ، ءتىپتى بولماسا ءباسپاسوز رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەگەن ازدى-كوپتى تاجىريبەسى بولماعانىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ونىڭ ەسەسىنە الاش كوسەمى 1913 جىلعا دەيىن باي تاجىريبە جيناپ ۇلگەردى. تاريحي ادىلدىكتى ايتسام، قازاق تاريحىندا مەرزىمدى قازاق-ورىس باسپاسوزىمەن قاز-قاتار ءاليحانداي تىعىز قارىم-قاتىناس قۇرعان، سوڭىندا پۋبليتسيستيكالىق ۇشان-تەڭىز مۇرا قالدىرعان جانە قازاق ءباسپاسوزى مەن پۋبليتسيستيكاسىنىڭ دامۋىنا تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان وزگە تاريحي تۇلعا جوق ەكەنىن، اششى دا بولسا، مويىنداۋعا ءتيىسپىز. تەك 1889 جىلدان 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن عانا الاش كوسەمى باس-اياعى 25-كە تاياۋ مەرزىمدى باسىلىمدا، اتاپ ايتقاندا - ءبىر پەتەربوردىڭ «سىن وتەچەستۆا»، «ناشا جيزن»، «رەچ»، «سلوۆو»، «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا» گازەتتەرى مەن «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىندا، سونداي-اق ومبىنىڭ «وسوبوە پريباۆلەنيە ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام»، «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»، «ستەپنوي كراي»، «ستەپنوي پيونەر»، سەمەيدىڭ «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي»، «سەميپالاتينسكي ليستوك»، تومسكىنىڭ «سيبيرسكايا جيزن»، ورىنبوردىڭ «ستەپ»، تاشكەنتتىڭ «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي»، قازاق باسپاسوزىنەن - «دالا ۋالاياتى»، «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرى مەن «ايقاپ» جۋرنالىندا  جانە ت.ب. مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالاندى. «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالى (1908-1910) مەن «ستەپنوي كراي» (1895-1897, 1902-1903), «سەميپالاتينسكي ليستوك» (1905-1907) جانە «سيبيرسكايا جيزن» (1906-1917) گازەتتەرىنىڭ رەداكتسيالارىنا مۇشە بولدى. وعان قوسا «يرتىش»، «وميچ» (1906) جانە «گولوس ستەپي» (1907) سىندى ءۇش گازەتكە بىردەي رەداكتور بولدى. «ايقاپ» جۋرنالى 4 جىلداي شىعىپ 1915 جىلى قارجى تاپشىلىعىنان جابىلعان كەزدە، «قازاق» گازەتى مۇنداي تاپشىلىققا ۇرىنباي، كەرىسىنشە، م.دۋلاتۇلى جازعانداي، رەداكتسيا ءوز الدىنا دەربەس باسپاحانا، قوسىمشا قازاقشا-ورىسشا قارىپتەر، 2 ماشينا (اۆتوكولىك ەمەس پە؟) ساتىپ الىپ، العاشقى سانىنان-اق زامان تالابىنا لايىق ساپامەن جارىق كورىپ، حالقىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنۋىنىڭ ەڭ باستى سىرى مىنە، وسىندا بولاتىن. احاڭ مەن جاقاڭنىڭ ازدى-كوپتى دەمەۋشىلەردەن، گازەت ساتۋدان تۇسكەن قارجى-قاراجاتتى قالاي ۇنەمدى دە ءتيىمدى جاراتۋىنىڭ جولىن دا ەكونوميست الەكەڭ كورسەتكەنىنە كىم كۇمان كەلتىرەر ەكەن؟!

عاريفوللا مىرزا «قازاقتىڭ تاريحىن» جازعان تۇرىك بالاسىن ءۇزىلدى-كەسىلدى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا «جابادى». الەكەڭنىڭ اششى تىلىمەن ايتسام، بۇل دا ەندى احاڭا جابىلعان «جالا». سونداعى بار دالەلى - «ءا.بوكەيحاننىڭ قالامىنا قاتىسىنىڭ جوقتىعىنىڭ باستى سەبەبى - ۇنەمى رەداكتوردىڭ ىشكى ءۇنى-دەمى سەزىلىپ، رەداكتسيانىڭ ءتۇتىنى، ىشكى سارايى كومەسكى دە بولسا كورىنىپ تۇرادى... «قازاقتىڭ تاريحىنا ءتيىستى سوزدەر، ماتەريالدار جازىپ، باسقارماعا جىبەرۋشى بولسا، «قازاقتىڭ تاريحىن» جازعاندا پايدالانىپ تۇرماقپىز ءھام ھاركىمنىڭ ەستىگەن-بىلگەنى بولسا، جازىپ تۇرۋعا وتىنەمىز»، - دەگەن جولداردى (№3) الىس ساماراداعى الەكەڭە تەلۋ، ونىڭ شاپانىنا لايىقتاۋ - ۇيلەسپەيتىن-اق ءىس».

ويباي-اۋ، تاريحي فاكتى، ايعاق-دەرەك، اقىر اياعىندا عىلىمي لوگيكا قايدا؟ ول - ءبىر. ەكىنشىدەن، رەداكتسيانىڭ تۇتىنىنە الەكەڭدى جولاتپاعانى قاي ساسقانى؟! «قازاق» رەداكتسياسىنىڭ ءتۇتىنىن بۇرقىراتقان قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ءجۋرناليسى ءارى دارىندى ءپۋبليتسيسى بولعان ءاليحان ەمەس پە ەدى؟ «الىس» ساماردا جۇرسە دە، تۇڭعىش جالپىۇلتتىق باسىلىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ۇيىتقى بولىپ، بارلىق 6 جىل ناعىز قامقورى، قورعاۋشىسى نەمەسە قازىرگى تىلمەن ايتقاندا - «كرىشاسى» بولعان جوق پا؟ وعان بىردەن-ءبىر مىسال رەتىندە ساماردان كەلىپ احاڭدى تۇرمەدەن بوساتىپ العانى جوعارىدا جازىلدى عوي...

تاعى ءبىر تاڭىرقاتقانى: عارەكەڭ مەنىمەن داۋلاسىپ جۇرگەندە، مىرجاقىپتانۋشىلار تۇرىك بالاسىنىڭ «قازاق» بەتىندەگى بار مۇراسىن ءۇن-ءتۇنسىز عانا جاقاڭنىڭ 5 تومدىق جيناعىنا قوسىپ جىبەرىپتى. سول سەبەپتى عاريفوللانىڭ مىرجاقىپتانۋشىلاردى ەمەس، شىنىمەن «الىستا» جۇرگەن مەنى (پراگا مەن الماتى اراسى - سامار مەن ورىنبور اراسى ەمەس) «جاعادان العانى» ءوز الدىنا ءبىر جۇمباق. بالكىم، جاقاڭنىڭ 5-تومدىعىن كورمەدى مە ەكەن؟

ال جاقاڭنىڭ تۇرىك بالاسىنا ءتيىپ-قاشتى قاتىسى جوقتىعىن عاريفوللانىڭ ماقالاسىنداعى مىنا جولدار-اق بۇل ماسەلەگە قايتا ورالماستاي ەتىپ دالەلدەيدى: «گازەتتىڭ [«قازاق»] 5-ءشى سانىنىڭ ەڭ سوڭعى بەتىنىڭ اياعىندا «5-ءىنشى مارتتا مىرجاقىپ مىرزا دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەلىپ قازاق باۋىرلارىنا قوسىلدى» دەگەن ءبىراۋىز حابارلاما باسىلدى. وسى جانە كەلەسى سانداردا تۇرمەدەن ورالعان جاقاڭنىڭ اۋدارما-ۇزىندىلەرى جاريالانا باستادى، ال 7-ءشى سانعا (22 مارت) ول «اندريانوپول» دەگەن العاشقى باس ماقالاسىن جازىپ، «م.د.» دەپ ءوز قولىن قويادى».

جاقاڭ ورىنبورعا جەتىپ، العاشقى ماقالا نە اۋدارماسىن جاريالاعان «قازاقتىڭ» 7-ءنشى سانىندا تۇرىك بالاسى «قازاقتىڭ تاريحى» تىزبەگىنىڭ 4 ءبولىمىن جاريالاپ ۇلگەردى. جاقاڭ، الەكەڭە ەلىكتەپ، «قازاقتىڭ تاريحىن» سەمەي تۇرمەسىندە جازىپ، حاتپەن ورىنبورعا سالىپ وتىرۋى مۇمكىن بە؟ تەوريالىق تۇرعىدان، يا، مۇمكىن، ال ءىس جۇزىندە شە؟..

ال احاڭنىڭ ءتىلتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى، تۇركولوگ عالىم، اقىن، پۋبليتسيست، ودان قالسا - وتارشىلدىقتىڭ قۋعىن-سۇرگىن زامانىندا گازەتتىڭ باس شىعارۋشىسى بولعانى ازداي، عاريفوللا مىرزانىڭ ونى ەندى «تاريحشى» قىلماق بولعانى - قازاقتىڭ رۋحاني كوسەمىنە كورسەتكەن قياناتى، ناقاق جالاسى دەۋدەن باسقا امال بار ما؟!

راس، تۇرىك بالاسى پالەن-تولەندىكى دەگەن تىكەلەي تاريحي دالەل جوق. بىراق قوسىمشا، جاناما، عىلىمي لوگيكاعا لايىق ايعاق-دەرەك از با؟ مىسالعا، ءحىح ع. سوڭى مەن حح ع. باسىندا، ياعني توڭكەرىسكە دەيىن، قازاقتىڭ تاريحىن جازۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالعان كىم؟ قازاقتىڭ تۇڭعىش رەسمي تاريحى ىسپەتتەس بولسا دا، ەسكەرىلمەي كەلگەن 1903 جىلعى «يستوريچەسكيە سۋدبى كازاحسكوگو [«كيرگيزسكوگو»] كرايا ي كۋلتۋرنىە ەگو ۋسپەحي» («ءروسسىيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانىە ناشەگو وتەچەستۆا. كيرگيزسكىي كراي، توم 18, 156-175 ستر. 1903 گ. سپب.) وچەركىن جازعان ءۇش اۆتوردىڭ ءبىرى جانە 1910 جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەن «قازاقتار» (كوستەليانسكي، ا.ن. (رەد.). فورمى ناتسيونالنوگو دۆيجەنيا ۆ سوۆرەمەننىح گوسۋدارستۆاح. ستر. 577-600. 1910 گ. سپب.) تاريحي وچەركىنىڭ اۆتورى ءا.ن.بوكەيحان ەمەس پە ەدى؟! ودان دا ەرتە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ، رۋباسىلارى مەن بيلەرىنىڭ وتارشىل ورىس يمپەرياسىنىڭ وكىلدەرىمەن اراداعى حات-جازبالارىن جيناپ («يز پەرەپيسكي حانا سرەدنەي كيرگيزسكوي وردى بۋكەيا ي ەگو پوتومكوۆ»، «يز پەرەپيسكي كيرگيزسكيح حانوۆ، سۋلتانوۆ ي پر. پر.»، «يز بۋماگ سۋلتانا بولشوي كيرگيزسكوي وردى سيۋكا ابلايحانوۆا» جانە ت.ب.), جاريالاعان دا الاش كوسەمى ەمەي كىم ەدى؟ «تۇرىك بالاسىنىڭ» «قازاقتىڭ تاريحى» ماقالاسىنداعى: «بۇرىنعىنىڭ كوبى كۇش-قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى ءجابىر، زالىم بولدى; قىلعانىنىڭ ءبارى زورلىق-زومبىلىق ەدءى» دەگەن تۇجىرىمى حان-سۇلتانداردىڭ وسى حات-جازبالارىن وقىعاننان تۋعان. وقىپ كورىڭىز!

بۇلار از كورىنسە، 1924 جىلى ماسكەۋدە باسىلىپ شىققان «قازاق تاريحىنان» اتتى زەرتتەۋىندە قوشكە كەمەنگەرۇلى: «قازاق الدىندا وتمەگەن بورىشى: بىلىمىمەن ەۋروپانىڭ تاڭدامالى وقىمىستىلارىنا تەڭ ءتۇسىپ، قۇرداس بولسا دا، قازاقتى سالماقتاعان، كەلەشەككە باعىت كورسەتكەن «ءپاندى ەڭبەك» ىستەمەگەنى» دەپ اششى سىنىن ناق اليحانعا ارنادى ەمەس پە؟ «ءپاندى ەڭبەك» دەپ تاريحنامانى ايتىپ وتىر. ەگەر احاڭ، ءتىپتى بولماسا جاقاڭ تاريحشى بولىپ، تۇرىك بالاسىنىڭ قولىمەن «قازاقتىڭ انىق شەجىرەسىن جازىپ تۇرماقشىمىز» دەپ مىندەتتەمە العان بولسا، قوشكەنىڭ ماسكەۋدە قۋعىندا جۇرگەن ۇلت كوسەمىن جاتىپ كەپ سىنايتىن قاي اتاسىنىڭ اقىسى كەتىپتى؟!

ءسوزى تولىق بولۋ ءۇشىن عاريفوللا مىرزا قوسىمشا مىناداي «دالەل» كەلتىرەدى: «تۇرىك بالاسى» پسەۆدونيمىمەن 1913 جىلى «قازاقتا مۇفتيلىك ماسەلەسى» (№11), «بوكەيلىكتەردىڭ مۇفتيلىكتە قالۋى» (№№ 17, 19) جانە 1914 جىلى «ىسماعۇل بەك گاسپارينسكي. قىسقاشا ءتارجىما حالى» (№№ 80-82) دەگەن ماقالالار جارىق كوردى. تۇرىكشىلدىك كوسەمىنىڭ قازاسىنا ارنالعان مىناقىپتان احاڭنىڭ ءستيلى انىق سەزىلىپ تۇرادى».

«احاڭنىڭ ءستيلى انىق سەزىلىپ تۇرادى» - عىلىمدا دالەل بولا ما؟ ال جاناما بولسا دا مىناداي تاريحي جايتتاردى قايدا قويامىز: بىرىنشىدەن، ءدىني سەنىم-نانىم ماسەلەسى قاي زاماندا بولسىن، اسىرەسە قازاق وتارلىق ەزگىسىندە وتىرعان پاتشا داۋىرىندە ۇلكەن ساياسات ءىسى بولدى. ونىڭ ۇستىنە ءدىن ماسەلەسى ءاتۇستى جازا قوياتىن تاقىرىپ ەمەس. احاڭ قانشا ءدىندار بولسا دا، حالقىنىڭ ءدىني ماسەلەسىمەن نە 1917 جىلعا دەيىن، نە ودان كەيىن اينالىسقان ەمەس. ونىڭ ميسسياسى باسقا-دى. ءدىن ماسەلەسىمەن باستان-اياق اينالىسقان الەكەڭ بولاتىن. سول سەبەپتى «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» ۇيىتقىسى ءارى باس اۆتورى بولعان ول التى الاشىنىڭ ءدىني ەركىندىگىن، حالقىنىڭ (دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنىڭ) ءوز الدىنا جەكە ءدىني باسقارماسى - ءمۇفتياتى بولسىن دەگەن ساياسي تالاپتى پەتيتسياعا ءى-ءىنشى تاراۋ ەتىپ ەنگىزدى; 1914 جىلى ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سيەزىنە دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنىڭ قازاقتارى ورىنبورداعى احاڭدى ەمەس، سامارداعى الەكەڭدى سايلاپ جىبەردى - وعان «قازاق» بەتىندەگى عاليحان دەپ بەرىلگەن «مۇسىلمان سيەزى» ماقالالارىنىڭ تىزبەگىن قاراڭىز (№№ 69, 70, 72, 85-90, 92); اقىر اياعىندا 1917 جىلدىڭ شىلدەسىندە الاش كوسەمى كادەت پارتياسىنان شىعۋىنا سەبەپ بولعان اسا وزەكتى 3 ماسەلەنىڭ ءبىرىن بىلاي ءتۇسىندىردى: «فرانسۇز، ورىس ءھام وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنان كورىنەدى، موللا ۇكىمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدى، رۋحاني ءىس اياقاستى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار ۇكىمەتكە جەتەكشىل بولىپ، ەرىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىز ءدىن ءىسىن كوركەيتەتىن بولسا، ۇكىمەت ىسىنەن ءبولىپ قويعان وڭ بولادى. ورىسشا ونى «وتدەلەنيە تسەركۆي وت گورسۋدارستۆا» دەيدى. كادەت پارتياسى مەنىڭ بۇل پىكىرىمە وزگەشە قارايدى» (قازاق»، № 256, 23.12.1917 جىل).

1924 جىلى «قازاق تاريحىنان» وچەركىندە قوشكە كەمەڭگەرۇلى: «ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى... وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى»، - دەپ ءوز قيالىن جازباعان شىعار دەپ ويلايمىن.

ەكىنشىدەن، «قازاقتا» (№ 8) قىر بالاسى - ءاليحان «بوكەيلىك قازاعىنا شىعاتىن زاكون پروەكتىن» تالداپ جازعاندا، 17 جانە 19-ىنشى ساندارداعى «بوكەيلىكتەردىڭ مۇفتيلىكتە قالۋى» ماقالاسىن نەگە احاڭ جازۋعا ءتيىس؟ قايسىسى ءدىن تاقىرىبىنا، ونىڭ ىشىندە بوكەيلىك قازاقتارىنىڭ ءمۇفتيات تاقىرىبىنا قانىق ەدى؟ جاۋاپ سىزدەن، عاريفوللا مىرزا.

ۇشىنشىدەن، ىسمايىل بەك عاسپرينسكيگە ارنالعان مىناقىپقا (نەكرولوگ) ورالسام، عاريفوللا مىرزانىڭ ودان احاڭنىڭ ءستيلىن قالاي «سەزىپ» قويعانىن بىلمەدىم. بىراق «قازاق» گازەتىندەگى وسى جانرعا جازىلعان ماقالالار تۇگەل دەمەي-اق قويايىن، دەنى الەكەڭنىڭ قالامىنان شىقتى. «قازاقتان» احاڭ جازعان مۇناقىپتى ىزدەپ اۋرە بولماڭىز. احاڭنىڭ جانرى ەمەس. عاسپرينسكي تۋرالى احاڭ جازدى دەۋ، الەكەڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا - «جالا». ال الەكەڭ العاشقى مىناقىبىن 1904 جىلى «يزۆەستىيا زاپادنو-سيبيرسكاگو وتدەلا ي.ر.گ.و.» عىلىمي جيناعىندا جاريالاپ، ونى ماسكەۋ اۋىلشارۋاشىلىق قوعامىنىڭ ومبى بولىمىندە (ووموسح) ارىپتەس بولعان ماسكەۋلىك عالىم ك.ا.ۆەرنەرگە ارناسا (يزۆەستىيا زاپادنو-سيبيرسكاگو وتدەلا ي.ر.گ.و.، ۆىپۋسك وت 1904 گ. ومسك.), ەكىنشىسىنن - ۇلى ابايعا ارنادى (1905, 1907 جج.). ال الەكەڭنىڭ ءبىر «قازاق» گازەتىندەگى مىناقىپتارىن جاي ءتىزىپ شىقسا، ءبىر بەت بولارى انىق. ولاردىڭ گەوگرافياسى ءتىپتى شەكسىز: مىنەز-قۇلقىمەن، اتقارعان ىسىمەن، حالقىنا كىرشىكسىز، ادال قىزمەتىمەن قازاققا ۇلگى-ونەگە بولاتىن نەمىس جۇمىسشىلارىنىڭ كوسەمى اۆگۋست بەبەل، امەريكالىق كاسىپكەر-فيلانتروپ الفرەد ۆاندەربيلت، تۇرىك ساياساتكەرى حاسەين حالامي پاشا، ابايدىڭ «ۇستازىم» دەپ اتايتىن ەۆگەني ميحاەليس، فرانتسۇز قايراتكەرى جان-جورەس، كادەت پارتياسىنداعى ۇزەڭگىلەسى الەكساندر كوليۋباكين، سىرلاس دوستارى بارلىبەك سىرتتانۇلى، كاكىتاي ىسقاقۇلى جانە ت.ت. مىنە، وسىلاردى ءبىر شولىپ شىققان وقىرمان ولاردىڭ ستيلىنەن «يسمايىل بەك عاسپرينسكي» مۇناقىبى مەن تۇرىك بالاسىنىڭ «قازاق» گازەتىندەگى جالپى مۇراسىنىڭ ءستيلىنىڭ ايىرماسى بار-جوقتىعىن بايقاپ كورۋىنە بولادى.

عاريفوللا انەس «الاشۇلى دا الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ كەزەكتى پۋبليتسيستيكالىق لاقاپ ەسىمى» دەگەن مەنىڭ پىكىرىمە، مارقۇم ۇشكىلتاي اپاي سۇبحانبەردينانىڭ تۇرىك بالاسىمەن قاتار ارىسۇلىن دا «اشىلماعان بۇركەنشەك ەسىمدەر» قاتارىنا قوسقان ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، كۇمان كەلتىرگەندەي بولادى. بۇل كۇمانىن دە سەيىلتەپ كورەيىن.

ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتتە جۇرگەن 90-ىنشى جىلداردىڭ باسىندا ارىسۇلى كىمنىڭ بۇركەنشەك ەسىمى دەگەن ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە ازىن-اۋلاق تالاس-تارتىس بولعانى بار. اعا بۋىننىڭ وكىلدەرى ارىسۇلى احمەت بايتۇرسىۇلىنىكى دەگەننەن اينىمادى. وندا دا «مەن بىلەم» نەمەسە «احاڭنىڭ ءستيلى مۇڭكىپ تۇر» دەگەننەن اسقانى جوق. الاش ءداۋىرى مەن «قازاق» بەتتەرىندەگى اشىق پىكىرتالاس ءداستۇرىن قايتا تىرىلتەيىك دەگەن نيەتپەن، وسى تالاس-تارتىستى ءباسپاسوز بەتىنە شىعارايىن دەپ ءوز دالەلدەرىمدى ءتىزىپ، «قازاق ادەبيەتىنە» ماقالا جازىپ كوردىم. الايدا، ول كەزدە رەداكتسيادا ادەبيەتتەگى «اقساقالداردىڭ» ۇستانىمدارىنا قايشى كەلەتىن پىكىر اتاۋلىنى شىعارمايتىن «سوتسرەاليزم ءداستۇرى» ساقتالسا كەرەك - ماقالا شىقپادى. پىكىرتالاس وسىلايشا باستالماي جاتىپ اياقتالدى. ايتسە دە سول ۋاجدەرىمدى وقىرمان تارازىسىنا ۇسىنۋعا ءالى كەش ەمەس.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ارىسۇلىنا ءتيىپ-قاشتى قاتىسى جوق دەپ كەسىپ ايتا الامىن. نەگە دەسەڭىز، ارىسۇلى «رومان دەگەن نە؟» ماقالاسىندا (№ 48) مىرجاقىپتىڭ «باقىتسىز جامالىن» «رومان» دەپ تانۋعا ۇندەيدى: «ءبىزدىڭ ارامىزدا قازاقشا ءبىرىنشى رومان شىعارعان مير ياقۇب دۋلات... باسقا حالىقتاردا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، نەشە عاسىردان بەرى تامىر جايىپ، كۇننەن كۇنگە، جىلدان جىلعا ىلگەرى باسىپ ساباسىنا تولىپ تۇرعان كەزىندە ءبىزدىڭ قازاقتا ەڭ ءبىرىنشى كوزىمىزگە كورىنگەن روماندى وزىق جۇرتتاردىكىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى، ءبىز ءوز بويىمىزعا لايىقتاپ، مۇنى قازاق ادەبيەتىندە ءتاۋىر قىزمەتكە سانايمىز» ء(اليحان بوكەيحان. تاڭدامالى - يزبراننوە: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى». الماتى، 1995 ج. 330 ب. - «قازاق»، № 48, 1914 ج.).

ەكىنشىدەن، احاڭ ءوزىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىندا» بۇل شىعارمانى «رومان» دەپ قاراستىرمايدى. وكىنىشتىسى، سوزبە-ءسوز ءۇزىندى كەلتىرۋگە احاڭنىڭ بۇل ەڭبەگى قولدا بولماي تۇر، ەسىمدە قالعان ءتۇيىنىن جازسام: «باقىتسىز جامالعا» «ءوءرىسى مەن ورەسى رومانعا كەلمەيدى» دەگەندەي قاتاڭ ۇكىم شىعارادى. وعان «ادەبيەت تانىتقىش» قولىندا بار وقىرمان وقىپ، كوزىن جەتكىزۋىنە بولادى.

ارىسۇلى دەگەن بۇركەنشەك ەسىممەن «باقىتسىز جامالعا» احاڭنان باسقالاردىڭ دا «رومان دەگەن نە؟» ايدارمەن سىن-ماقالا جازباعانىن ءاليحاننىڭ (عالي حان. رومان بايگەسى.//«قازاق»، № 120, 1915 ج.) مىنا جولدارى دالەل: «مەن ماقالانى گازەتاعا رومان-ولەڭ، وزگە كوركەم ءسوز ەمەس، بىلەم دەگەن جولمەن جازىپ وتىرمىن. رومان سىنى ماعان قول ەمەس. بىراق، بۇل كۇندە حاجى اتاعان سوڭ [ەسەنعۇل قاجى «رومان بايگەسىن» جاريالاپ، سىنشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ءا.ن.بوكەيحاندى اتاعان], مۇنان قاشۋ ماعان جول ەمەس. مادەني جۇرتتا كوركەم كىتاپ جازىپ وتىراتىن احمەت، مير ياقۇب گازەتانىڭ ۋاق ىسىنە ەسىل عۇمىرىن بايلاپ وتىر. بىلگەندى قىلام دەگەنگە جۇرت كەرەگى قويىپ جاتىر ما: شاھكەرىم، احمەت، مير ياقۇب (بۇلار اپوللوننان باتا العان جوق) جەرىمە ءتۇستى دەمەسە، مەن سىنشى پارىزىن وتكەرۋگە قۇل بولدىم».

سوندا تۇڭعىش قازاق رومانىنا سىن جازعان كىم دەگەن ورىندى سۇراققا جاۋاپتى تاعى دا الەكەڭنىڭ «رومان بايگەسىنەن» تابامىز: «مير ياقۇب رومانى «باقىتسىز جامال» كىشكەنتاي عانا كىتاپ. مەن مۇنى «قازاق»-قا سىن جازباق بولىپ قولعا الىپ ەدىم. ەكى جۇما وتىردىم. بۇل مەنىڭ بۇرىن قىلماعان ءىسىم ەدى. سونان با، جوق، سىن ونەرى مەندە جوقتىقتان با، ونى وقۋشىلار بىلەر» (!).

«ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، گازەتتىڭ العاشقى 5 سانىن (02.02 - 09.03.1913 ج.) جۇرت جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن احاڭنىڭ جالعىز ءوزى قارا نارشا تارتىپ شىعاردى»، - دەيدى عاريفوللا مىرزا. «ءبىز» دەپ كىمدەردى ايتىپ وتىرعانىن بىلمەدىم، بىراق «ءبىزدىڭ» اراسىندا مەن جوقپىن. سەبەبى، مەنىڭ ايتارىم: «قازاق» گازەتى اياقاستىنان شىققان جوق، وعان دايىندىق گازەت شىعارۋعا رۇقسات الىنعان سوناۋ 1905 جىلدان بەرى (الەكەڭ مەن احاڭ 2 رەت، جاقاڭ 1 رەت تۇرمەدە وتىرعان اي-جىلدارىن بىلاي قويعاندا) 1913 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن ءۇزىلىسسىز جالعاستى. تۇڭعىش جالپىۇلتتىق باسىلىمنىڭ العاشقى سانى جارىققا شىققاندا، رەداكتسيادا ەسكىرمەيتىن ماقالا، تالداۋ، شولۋ، كوركەم اۋدارما كوپتەن بەرى جينالىپ قالعانىنا كۇمان بار ما! جەر-سۋىنان ايرىلىپ تىنىس-تىرشىلىگى تارىلىپ، مادەنيەتى مەن ءتىلى قۇردىمعا تاقاعان قازاقتىڭ پروبلەماسى از با ەدى؟ قارجى-قاراجات ىزدەۋدەن، قۇتىرعان يتتەي ءاربىر ءىزىن باققان پاتشا اكىمشىلىگىمەن ءتىل تابىسۋ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنان كوز اشپاعان جالعىز احاڭا قارا نارشا ارتىق جۇك ارقالاتىپ نە كەرەك. الەكەڭ «قازاقتىڭ» العاشقى 5 سانىن دا، كەيىنگى بارلىق 265 سانىن دا احاڭنان ارتىق دەمەسەم دە، ءبىر كەم كوتەرگەن جوق. العاشقى 5 سانىندا الەكەڭنىڭ كەمىندە 6 ماقالا-اۋدارماسى جاريالاندى ەمەس پە؟ ول ول ما، گازەتتىڭ ءاربىر سانىندا ءاليحاننىڭ قىر بالاسى, ق.ب., ع.بوكەيحانوۆ, ع.ب. (ياعني عالي حان بوكەيحان), عالي حان, تۇرىك بالاسى, ارىسۇلى دەگەن بۇركەنشەك ەسىمدەرىمەن كەم دەگەندە 2 ماقالاسى، كوبىنە 3-4 ماقالاسى جارىق كورىپ تۇردى. بەتتەپ قاراڭىز! جالپى، «قازاقتىڭ» 6 جىلدا شىققان 265 سانىندا ءبىر الەكەڭنىڭ 300-گە تارتا ماقالاسى، ادەبي سىنى، فولكلورلىق زەرتتەۋى، كوركەم اۋدارماسى، اشىق حاتتارى، پىكىرتالاستارى، ۇندەۋلەرى جانە ت.ب. تۋىندىلارى جاريالاندى. «قازاقتان» ودان كوپ جاريالانعان قازاقتى تابا المايسىز، عارەكە...

ءسوز سوڭىندا الەكەڭنىڭ قازاقشا-ورىسشا پۋبليتسيستيكاسىندا پايدالانعان لاقاپ ەسىمدەرىنىڭ سانىنا توقتالىپ وتكەنىم ورىنسىز بولماس. ويتكەنى، ولاردىڭ سانىن 30-دان اسىرىپ جىبەرىپ، ونى «ۇلكەن سەنىممەن اۋزىمدى تولتىرىپ ايتقانىم» عاريفوللا مىرزاعا ۇناماعانى جوعارىدا ءسوز بولدى.

عارەكەڭنىڭ «ازاتتىق» سايتىنان ءوزى سىناعان مەنىڭ ماقالامدى وقىعاننان بەرى الاش كوسەمىنىڭ لاقاپ ەسىمدەرىنىڭ سانى «ستارىي ستەپنياك» (ستارىي ستەپنياك. بۋدۋششايا پۋستىنيا.//«سيبيرسكىە ۆوپروسى»، جۋرن، № 45-46 وت 1908 گ، ستر. 19-27. سپب.) دەگەن تاعى بىرىمەن تولىعىپ، 40-قا تاقاپ قالدى. ماقالادا قوستاناي ويازىن ورىس، نەمىس، ۋكراين (سوڭعى ەكەۋىن ماقالادا «كولونيستەر» مەن «حوحولدار» دەيدى) جانە كازاك كەلىمسەكتەرىنىڭ «جاۋلاپ» العان تاريحى، قۇنارلى قوستاناي جەرىن، قازاقتىڭ بۇگىنگى استىق استاناسىن، جىرتقىشتىقپەن پايدالانىپ شولگە اينالدىرا باستاعانىن جازدى. 20 جىل بۇرىن عانا بىرىڭعاي قازاق يەلەنگەن قوستانايدا 1908 جىلى قازاق پەن كەلىمسەكتەردىڭ سانى تەڭەسىپ قالعانىن جانايقايىمەن اتاپ وتەدى.

ەڭ قىزىعى، الەكەڭنىڭ بۇل ماقالاسى مەن جاڭا لاقاپ ەسىمىن اڭعارعان مەن ەمەس، سەمەيدەگى «نازارباەۆتىڭ زياتكەرلىك مەكتەبى» فيليالىنىڭ ايزادا باديەۆا دەگەن 11 سىنىپ وقۋشىسى تاۋىپ، ماعان حاتپەن جىبەردى. ودان الگى ءجاسوسپىرىم قىز بالا كۋرس جۇمىسىن ءساتتى قورعاپ شىعىپتى.

الەكەڭنىڭ 40-قا جۋىق لاقاپ ەسىمىن عاريفوللاشا «كوپسىنۋدىڭ» ءتىپتى ءجونى جوق. الاش كوسەمى - «بالشەبەكتەر مەن دۇنيە ءجۇزى جۇمىسشىلارىنىڭ كوسەمى» ۋليانوۆ-لەنيننەن كەم جازعان جوق. بىراق لەنيننىڭ لاقاپ ەسىمدەرىنىڭ سانى 140-تىڭ توڭىرەگىندە كورىنەدى. لەنين «بابامىز» ساياسي كۇرەسىنىڭ دەنىن شۆەيتساريا مەن گەرمانيانىڭ جانە ت.ب. وركەنيەتتى ەۋروپا ەلىنىڭ سىراسىنا تويىپ جۇرگىزسە، 140 پسەۆدونيمنىڭ قانشا قاجەتى بولعانى تۇسىنىكسىز. ال سامودەرجاۆيەگە قارسى اشىق تا استىرتىن كۇرەسكەن كادەت پارتياسىنىڭ (كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيا نە «حالىق بوستاندىعى» پارتياسى), «زەمگورسويۋز»، «سويۋز سويۋزوۆ» ۇيىمدارىنىڭ 1905 جىلدىڭ قازان ايىنان بەدەلدى مۇشەسى، پارتيانىڭ ومبى قالالىق جانە اقمولا وبلىستىق كوميتەتتەرى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى (1905-1909), 1912 جىلدان ورتالىق كوميتەت مۇشەسى، تۇپكىلىكتى ساياسي ماقساتى سامودەرجاۆيەنى قۇلاتىپ، رەسەيدى فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق ەلگە اينالدىرۋ بولعان قۇپيا «ۆەليكي ۆوستوك نارودوۆ روسسي» (بۇرىن «پوليارنايا زۆەزدا» نەمەسە «تەمىرقازىق») ماسون لوجاسىنا مۇشە بولعان ءارى 1909-1917 جىلدارى ساياسي قۋعىندا ءجۇرىپ كادەتتەردىڭ سامار گۋبەرنەلىك توبى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، جەرگىلىكتى ماسون لوجاسىنىڭ «ماستەرى» بولعان اليحانعا، التى الاشتىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن تۇتاس يمپەريا دەڭگەيىندەگى كوبىنە استىرتىن، سيرەك اشىق قيان-كەسكى كۇرەسىن ەلدىڭ قايناعان ورتاسىندا جۇرگىزگەن الاش كوسەمىنە 40-قا جۋىق لاقاپ ەسىم  كوپ پە، از با، ءسىز قالاي ويلايسىز، عارەكە؟ وعان قوسا، وتارشىل پاتشا زامانىندا دا، قىلىشىنان قان تامعان سوۆەت تۇسىندا دا الاش كوسەمى بيلىككە جاقپاي، ءباسپاسوز بەتىنە نەگىزىنەن بۇركەنشەك ەسىمدەرىمەن شىعۋعا ءماجبۇر بولعانى قۇپيا ما؟ ساياسي كۇرەسىن وتارشىل يمپەريا دەڭگەيىندە جۇرگىزگەن، پاتشا جانە سوۆەت يمپەرياسىنىڭ 50-دەن استام (!) ءباسپاسوز قۇرالىنا قازاق-ورىس تىلدەرىندە 1000-نان استام (!) تۋىندىسىن جاريالاعان وزگە الاش قايراتكەرىن ءسىز نۇسقاي الاسىز با، عارەكە؟ الەكەڭنىڭ 1917 جىلعا دەيىن جانە كەيىنگى ەكى داۋىردەگى قانشاما جيناق-كىتاپقا، ەنتسيكلوپەدياعا [ف.بروكگاۋز بەن ي.ەفرون]، عىلىمي جۋرنالعا، عىلىمي-ەكسپەديتسيالاردىڭ ماتەريالدارى مەن ت.ب. باسىلىمعا قوسىلىپ شىققان مۇراسىن اتاماي وتىرمىن.

ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن الاش كوسەمىنىڭ عاريفوللا كۇماندانىپ وتىرعان كەيبىر بۇركەنشەك ەسىمىنە توقتالا كەتسەم. ەڭ الدىمەن ەسكەرتە كەتۋ كەرەك: عاريفوللا جازعانداي، دالا بالاسى - الەكەڭنىڭ قازاق باسپاسوزىندە ەمەس، 1906 جىلدىڭ شىلدە-قاراشا ارالىعىندا ءوزى رەداكتورى بولعان «يرتىش» گازەتىندە ءبىر-اق رەت قولدانعان بۇركەنىش ەسىمى («يرتىش»، گاز.، № 12, 01.08.1906 گ.). بەلگىلى ءبىر وقيعاعا نەمەسە وزەكتى تاقىرىپقا ماقالا جازعاندا ۇلت كوسەمىنىڭ وتە سيرەك، كەيدە ءتىپتى ءبىر نە ەكى رەت قانا قولدانعان لاقاپ ەسىمدەرى دە جوق ەمەس. وعان تۋزەمەتس, ۋاك, وبىۆاتەل, ال.-كوچەۆنيك, مۋسۋلمانين, نابليۋداتەل, ستاتيستيك, كيرگيز-كايساك ەسىمدەرىن قوسۋعا بولادى.

مىسالعا، «يرتىش» گازەتىنىڭ كەزەكتى سانىندا («يرتىش»، № 87, 07.11.1906 گ. ومسك.; «سەميپالاتينسكي ليستوك»، № 139, 17.11.1906.) ۋاك دەگەن اۆتوردىڭ پەتەربوردان «قاراجۇزدىكتەر» («چەرنوسوتەنتسى») دەپ اتالاتىن ورىس شوۆينيستەرىنىڭ «زوركا» گازەتىن قازاق ولكەسىنە تەگىن جىبەرە باستاعانى تۋرالى شاعىن جازباسى بەرىلدى. بىلمەگەنگە ۋاك (قازاقشا «ۋاق») - قازاق رۋىنىڭ اتاۋى بولىپ كورىنۋى عاجاپ ەمەس تە، وقىپ كورگەن كىسى «ۋاق» دەپ اۆتوردىڭ «ۇساق-تۇيەك»، «مايدا-شۇيدەنى» ايتىپ وتىرعانىن وڭاي تۇسىنەدى. ال ونى كىم بۇركەنۋى مۇمكىن دەگەن ورىندى سۇراقتىڭ كەسە-كولدەنەڭ تۇرارى انىق. بىراق ماقالانىڭ «نيكتو يز كازاحوۆ نە چيتاەت «زوركي»، ۆسپومينايا كازاحسكۋيۋ پوگوۆوركۋ: «نە قىلعان باتپان قۇيرىق، نە قىلىپ جول ۇستىندە جاتقان قۇيرىق!؟» - «حوروشو ي ۆكۋسنو بارانە سالو، ودناكو، وتچەگو تى لەجيش نا دوروگە!؟»، گوۆوريت ۆولك، وستوروجنو پروبيراياس ميمو وتراۆى» دەگەن جولدارىن الەكەڭنىڭ 1910 جىلعى «قازاقتار» («كيرگيزى) وچەركىندەگى «پوسلە روسپۋسكا ءى دۋمى بەسپلاتنو پوسىلاليس ۆ كازاحسكۋيۋ ستەپ چەرنوسوتەننىە گازەتى، نو كازاحي وكازاليس ك نيم راۆنودۋشنىمي، ي نەكوتورىە ۆسپومينالي پو ەتومۋ پوۆودۋ نارودنىي افوريزم و ۆولكە، كوتورىي، نايديا نا دوروگە وتراۆلەننىي كۋسوك سالا، وبوشەل ەگو، گوۆوريا: «تياجەل ي ۆكۋسەن تى، كۋسوك سالا، ودناكو، پو كاكوي زاگادوچنوي پريچينە وكازالسيا تى لەجاششيم نا دوروگە؟» ء(اليحان بوكەيحان. تاڭدامالى - يزبراننوە: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى». الماتى، 1995 ج. 75 ب.) دەگەن سىلتەمەسىمەن سالىستىرىپ قاراسا، الگى سۇراق وزىنەن ءوزى جايىنا قالادى.

ءا.بوكەيحاننىڭ 1895-1897 جانە 1902-1903 جىلدارى «ستەپنوي كراي» گازەتىندە چيتاتەل پسەۆدونيمىمەن جاريالانىپ تۇرعانىن س.پ. شۆەتسوۆ «ومسكايا گازەتا «ستەپنوي كراي» ي پوليتيچەسكايا سسىلكا» ايدارىمەن «سەۆەرنايا ازيا» جۋرنالىنا شىققان ەستەلىگىندە جازدى («سەۆەرنايا ازيا»، جۋرن.، № 1, 1930 ج. ماسكەۋ.).

كيرگيز-كايساك ەسىمىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن حيكاياسى الدەقايدا قىزىق. 1906 جىلى «ستەپ» گازەتىندە (№ 31, ورىنبور) «يستيننىي سىن ستەپەي» دەپ قول قويعان اۆتوردىڭ «فالشيۆىە پوستانوۆلەنيا» دەگەن ماقالاسى شىعادى. ماقالانىڭ 1906 جىلى بۇكىل قازاق ولكەسىنىڭ «ءدىني ساياسي قوزعالىسىنىڭ كوسەمى» رەتىندە تانىلىپ ۇلگەرگەن ءاليحاندى اتا جاۋى ساناعان دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى نيكولاي ءسۋحوتيننىڭ تاپسىرىسىمەن جازىلعانى، بەيمالىم اۆتوردىڭ يستيننىي سىن ستەپەي دەپ قول قويۋى جانە «ۋچەنىي كازاح-وتششەپەنەتس» دەگەن ايىبى - سىن ستەپەي دەگەن لاقاپ ەسىمىمەن كەڭ تانىلعان الاش كوسەمىن نىساناعا الىپ وتىرعانى كۇمان تۋدىرمايدى. ماقالادا بىلاي جازىلعان: «پرەدستاۆلەننىە پوسلە 17 وكتيابريا [1905 جىلعى 17 قازان مانيفەسىن ايتىپ وتىر] كازاحامي كاركارالينسكوگو ۋەزدا گرافۋ ۆيتتە [مينيسترلەر كابينەتىنىڭ توراعاسى] تەلەگراممى ي پوستانوۆلەنيا نە يمەيۋت نيچەگو وبششەگو س جيزنيۋ ستەپنىح كازاحوۆ، ي پودوبنىە تەلەگراممى ي پوستانوۆلەنيا فابريكۋيۋتسيا نەزناچيتەلنوي گرۋپپوي ۋچەنىح كازاحوۆ-وتششەپەنتسەۆ، پوتەرياۆشيح ۆسياكوە وبششەنيە سو ستەپيۋ».

ورىستا «وتششەپەنەتس» دەپ تۋعان ورتاسىمەن، ءوز قوعامىمەن بايلانىسىن ۇزگەن، ساتقىن، دىننەن بەزگەن ادامدى ايتادى. بۇل الاش كوسەمىنە ءبىرىنشى رەت تاعىلعان جالا ەمەس. 1896 جىلى دا تومسكىنىڭ «سيبيرسكي ۆەستنيك» گازەتىنە قارقارالىدان جىبەرىلگەن ماقالادا (كوررەسپوندەنتسiي "سيبيرسكوگو ۆەستنيكا". كاركارالى.//«سيبيرسكي ۆەستنيك»، گاز.، № 88 زا 1896 گود، ستر.3 تومسك), بەلگىسىز اۆتوردىڭ ءاليحاندى «ءجاسوسپىرىم كۇنىندە-اق دالانى تاستاپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە كوپ ۋاقىتىن سارپ ەتىپ، سونىڭ سالدارىنان تۋعان دالاسىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن كوپ ۇمىتسا كەرەك» دەپ مۇقاتپاق بولادى. باسىنان ءسوز اسىرىپ كورمەگەن ءاليحان «ستەپنوي كراي» گازەتىندەگى «پيسمو ۆ رەداكتسىيۋ» (№ 39, 23.05.1896 ج.) دەگەن ماقالاسىندا الدەقايدا سالماقتى دا وتكىر مىسالدارىمەن الگى اۆتوردى جەرمەن-جەكسەن قىلادى. بۇل جولى دا ول «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىندە (№ 23, 21.06.1906 ج.) «وتۆەت يستيننىم سىنام ستەپەي» دەگەن ايدارمەن كيرگيز-كايساك دەپ قول قويعان تيەسىلى جاۋابىن بەرەدى.

عاريفوللا مىرزا كۇدىك كەلتىرگەن تاعى ءبىر-ەكى بۇركەنىش ەسىمدى ايتا كەتەيىن. الەكەڭنىڭ 1896-1906 جىلدارى دالا ولكەسىنىڭ كوشى-قون باسقارماسىندا (پەرەسەلەنچەسكوە ۋپراۆلەنيە) ستاتيستيك قىزمەتىن اتقارعانىن بىلمەيتىندەر دە جوق ەمەس. ءبىر عاجاپ قۇبىلىس «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىنىڭ (سپب) 1908-1909 جىلعى ساندارىندا الەكەڭنىڭ V تاڭباسىمەن شىققان ماقالا-وچەركتەرى 1909 جىلعى 5 سانىندا كۇرت ۇزىلەدى دە، سول سانىنان باستاپ ستاتيستيك دەگەن اۆتوردىڭ ءدال سول تاقىرىپتى جالعاستىرعان ماقالا تىزبەگى باستالىپ، 1910 جىلعى 19-20 سانىنا دەيىن دەرلىك جالعاسادى.

«يرتىش» گازەتىندەگى نابليۋداتەل دەگەننىڭ قازاق ولكەسىنە قاي جىلى قانشا كەلىمسەكتىڭ قونىستانىپ، ولارعا قازاقتىڭ كونە جەرىنەن قانشا دەسەتينە كەسىپ بەرىلگەنى تۋرالى ءاليحان قىزمەت ەتكەن كوشى-قون باسقارماسىنىڭ (پەرەسەلەنچەسكوە ۋپراۆلەنيە) ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىن - الاش كوسەمى ءوزىنىڭ «قازاقتار» اتتى تاريحي وچەركىندە ەش وزگەرىسسىز كەلتىرەدى. ەگەر بۇل مالىمەتتەردى نەمەسە قايسىبىر وزگە مىسالدى باسقادان العان بولسا، الەكەڭ مىندەتتى تۇردە نابليۋداتەل نەمەسە ۋاك دەپ سىلتەپ كورسەتەر ەدى. الەكەڭ اۆتورلىق قۇقىقتى وتە سىيلاعان. مىسالعا، ءتىپتى «قازاق» گازەتىندەگى قىر بالاسى دەپ جازعان ءبىر ماقالاسىندا «كەلتىرگەن مالىمەتتەرىن ا.بۋكەيحانوۆتىڭ ماقالاسىنان العانىن» (!) سىلتەپ كورسەتتى ەمەس پە!

جوعارىدا 1917 جىلعى دەيىن ءاليحاننىڭ 25-كە تارتا قازاق-ورىس گازەت-جۋرنالىندا جاريالانعانى ايتىلسا، سوۆەت تۇسىندا 1930-جىلدارعا دەيىن دەرلىك اۆتورى قىر بالاسى جانە V تاڭباسىمەن كورسەتىلگەن ماقالا-جازبا شىقپاعان مەرزىمدى قازاق ءباسپاسوزىن تابۋ اسا قيىن. ەگەر 1930-ىنشى جىلدارى الەكەڭنىڭ فرانتسۋزداردىڭ «فيگارو» گازەتىندە استىرتىن جاريالانىپ تۇرعانى انىقتالسا (مۇستافا شوقاي ارقىلى), وندا لاقاپ ەسىمدەرى تاعى تولىعا تۇسەرى انىق.

قىسقاسىن ايتقاندا، ءاليحاننىڭ ورىسشا پۋبليتسيستيكاسىمەن تانىس ەمەس عاريفوللانىڭ (تانىس ەمەستىگىنە ەش كۇمان جوق) الدىندا الاش كوسەمىنىڭ ورىسشادا قولدانعان بۇركەنىش ەسىمدەرىنىڭ ءبارىن تۇگەل ءتىزىپ دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە شامالى شىعار. حاتىم ونسىز دا ۇزاق بولىپ كەتتى. ەگەر قاجەت بولىپ جاتسا، كەلەسى حاتىمدا ارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ وتۋگە بولادى.

ۇزىن ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن ايتقاندا، عاريفوللا مىرزانىڭ، مىرجاقىپتانۋشىلاردىڭ نە باسقا الاشتانۋشىلاردىڭ تالاس پىكىرى، وسى ماقالادا كەلتىرىلگەن ايعاق-دەرەكتەردەن باسىم دا سالماقتى تاريحي ۋاجدەرى بولسا، اشىق پىكىرتالاستان قاشپايمىن. بيلىگىن وقىرمان ايتسىن. ەگەر بار ءۋاجى «مەن بىلەمىن»، «ءستيلى سەزىلىپ تۇر» بولسا، بوسقا داۋلاسىپ اۋرە بولمايمىن.

سۇلتان حان اققۇلى.

پراگا، ءساۋىر، 2013 جىل

Abai.kz