Juyrda, yaghny 11 shilde 2023 jyly Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng tughanyna 165 jyl bolady. Onyng iri filosof, aqyn, tarihshy jәne kompozitor bolghanyn halyq jaqsy biledi. Shәkәrim, sonymen birge, ruhany damudyng shynyna jetken әulie adam bolghan. Býgingi ruhany meshendik dәuirde biz ýshin eng manyzdysy Shәkәrimning osy әuliyelik bolmysy. Sondyqtan, onyng osy zanghar biyik dengeyine kóz jiberip, ruhany bolmysynan nәr alu qazirgi tanda óte manyzdy mәsele bolyp tabylady.

IYә, Shәkәrim әulie bolghan adam. Shәkәrimning ózi әuliyening kim ekenin «Naghyz asyq – әuliye» dep anyqtap ketken. Yaghni, әuliyelerding negizgi belgisi – olardyng Allagha ghashyqtyghy. Ólenderi onyng ózi de osy dengeyge kóterilip, Alla taghalagha ghashyqtyq sezimderge bólengenin anyq kórsetedi. Sebebi Shәkәrim tәrizdi sana-sezimi joghary jetilip, ózining ruhany bolmysyn tolyq tanyghan adamdar kórgen-bilgenderin jýregimen sezip, ózderining ishki dýniyesin jaqsy týsinip, naqty maghynasyn jetkize biledi. Úzaq izdenuding arqasynda onday adamdar oqyp-toqyghanyn, bilimin taza aqyl tarazysyna salyp, jýregimen saralaydy. Shәkәrimning barlyq aitqandary men jazghandary  osynday onyng ishki dýniyesin, shyn bolmysyn suretteydi. Ruhany dýnie turaly jazghandary, әulie turaly tolghanystary – onyng ózining shynayy tabighaty, jetken dәrejesi. Sondyqtan, jazghan ólenderi arqyly onyng ózining ruhany dengeyin kórip, әuliyelik qasiyetterin anyqtaugha bolady.

Shәkәrim ózine Alla taghalanyng shapaghat núry jauyp, sanasynyng ruhany lәzzat dengeyine kóterilgen sәtterin, Alla taghalanyn  shapaghat núry týsken kezdegi sezimderin barynsha ashyq jazyp, anyq jetkizip otyrady. Áserli, joghary ruhany sezimdermen jazylghan shygharmalary onyng ruhany dengeyin tany biludi jenildetip, zanghar biyik túlghasyn kóruge mýmkindik beredi. Aqynnyng keybir tereng maghynaly ólenderi qarapayym oqyrmangha birden týsinikti bolmay, tosyn kórinip, tipti, qabyldanbauy da mýmkin. Biraq onyng jýrekten shyqqan sózderine kónil bólip, asyqpay bayyppen oqyghan adam aqynnyng sózderinde býkil bolmystyng aqiqaty jatqanyn sezedi. Sebebi ol Alla taghalanyng ayasyna kirip, ruhany tolyq lәzzat dengeyine kóterilgen. Shәkәrimning kóterilgen biyik shynyn týsingende ghana onyng әuliyelik qasiyetterin kórip, ruhany múrasynyng sheksiz terendigin týisine alamyz.

Shәkәrim Alla taghalanyn  shapaghat núryn alpys jastan asqannan keyin sezine bastaghan. Ol 1919 jyly 61 jasynda jazghan «Bayaghyda jas bala eding sen» atty óleninde bylay dep jazady:

Jiyrma jyl jýrekti tesip,
Biri olay, biri búlay desip,
Alynghansha anyq sheship,
Tynym ap tynbaghan kónil!

Býgin tauyp tilegendi,
Haqiqatqa kónil sendi.
Quanyp, týrlenip endi,
Boztorghay shyrlaghan kónil!

Býgin mening úlys kýnim,
Baghymdy ashqan qadir týnim.
Jetilip túr qyzyl gýlim,
Búlbúlday jyrlaghan kónil!

Kózim kórdi degendey is
Tabyldy. Ket, joghal, keyis!
«Ólimning shyn týbi – beyis,
Anyq», – dep ymdaghan kónil!

Tazalyqqa taghy kettim,
Balalyqty quyp jettim.
Joghary gharshydan óttim,
Osyny shyndaghan kónil!

Tereng oisyz key aramter:
«Ólimnen song ómir joq», – der.
Ókinip qayghymen óter,
Moyyn úsynbaghan kónil!

Kelem desen, ólim, maghan,
Dosymsyn, jau emen saghan.
Esikti ash joldy baylaghan,
Jónelsin únaghan kónil!

(«Bayaghyda jas bala eding sen») 

Búl óleninde Shәkәrim qyryq jastan asqannan keyingi kelesi jiyrma jyl boyy ómirding týpki maqsaty jóninde oigha qalyp, jýrekti tesken úzaq izdenis nәtiyjesin jazady. Nәtiyjesi – Haqiqatqa tolyq senip, «Jetilip túr qyzyl gýlim, Búlbúlday jyrlaghan kónil!». Ol ózining jiyrma jyldyq ýzdiksiz izdenisinen keyin ruhany bolmysty sezindi. Ruhany bolmysyn tanyp, tilegenin tauyp, Haqiqatqa kónili tolyq sengen kýnin «mening úlys kýnim» dep atap, ol ózining quanyshyn bildiredi. Ol endi damudyng jana dengeyine kóterildi. Ol «Ket, joghal, keyis!» dep  fәny ómir yqpalynan tolyq arylyp, nәpsiden bosanghanyn, sonyng arqasynda «Ólimning shyn týbi – beyis, Anyq» – dep ólimning negizgi mindeti jandy tozaq emes, mәngilikti beyiske, Anyqqa (Qúdaygha) jetkizu ekenin sezindi. Búl jetistikke jýregi tolyq tazaryp, jas baladay pәk bolghan adam ghana jetedi. «Balalyqty quyp jettim» dep aqyn osyny bildiredi. Sharyqtaghan kónili bolmystyng joghary dengeylerinen ótkennen keyin ol mәngilikti sezinedi. «Ólimnen song ómir joq!» deytin aldaghy ómirge senbeytin imansyzdardy synaydy. Ólim oghan endi qorqynysh emes, ózine ruhany әlemning esigin ashatyn qúral ghana. Shәkәrim ýshin ólimning týpki mәni «Esikti ash joldy baylaghan, Jónelsin únaghan kónil». Ólim jau emes, kerisinshe, týpki maqsatqa jetkizetin mýmkindik. Osylay ol ómirding eng ýlken qorqynyshy bolyp tabylatyn «ólim qorqynyshynan» qútylady. Endi oghan búl ómirde eshqanday qorqynysh joq. Ol mәngilikke, yaghny baqigha aparatyn jolgha tolyq týsedi.

Sóitip, Shәkәrim alpys jastan asqanda Alla taghalanyng shapaghat núryna bólenip, ruhany lәzzattyng dәmin tatqan, anqyghan jana lebiz sezinip, endi soghan degen qúshtarlyqqa jetken desek artyq bolmaydy. Búl әuliyelik nyshandar.

Ruhany jetilgen adamdar jýrek syryn bildirmey, ishki sezimderin kópshilikten qúpiyada ústaydy. Biraq olar ózderining ruhany sezimderin sezinip, jetken dengeylerin jaqsy biledi.  Shәkәrimning basqa әuliyelerden aiyrmashylyghy bar. Ol jýrek qúpiyasyn býkpeydi, syryn ashyq jazady. Onyng sebebi ­de bar. Maqsaty keleshek úrpaqqa ónege qaldyru ekenin Shәkәrim ózi jazady. Óz zamany dúrys týsinip, soghan sәikes baghasyn bere almasa da, keleshekke senim artyp, keyingi jastar ýlgi alar dep ýmittenedi. Osylay aqyn keleshek úrpaqqa ýlken senim artqan. Búl turaly ózining birneshe ólenderinde de bildiredi. Býgingi kýnderi onyng osy ýlken ýmitin aqtap, qaldyrghan mol ruhany múrasynan susyndau biz ýshin  abzal bolar edi. Osynday jarqyn bolashaqty kórgendey aqynnyng ózi bylay dep jyrlaydy:

Ketermin, artymda sóz, әnim qalar,
Keyingi jastar oqyp ortagha alar.
Biri jón, biri teris aitypty dep,
Talasyp ózderinshe syngha salar.

Tabighy zang – ótkendi jana synau,
Jamanynan jiyrenip, jaqsyny únau.
Dәleldeuge ólgen song kelmes tilim,
Tirligimde aitatyn sózim mynau:

Synau qiyn bireuding jayyn bilmey,
Ketpe ómirin, ortasyn kózine ilmey.
Auyr jýk arqalaghan jolaushygha,
Jaghada jýksiz túrghan jansha kýlmey.

Qayyqpen kezdim teniz auyr kýnde,
Qandy opqyn, qatty tolqyn qara týnde.
Zamanym zamanyna sәikes kelmes,
Synap kór sol qayyqqa sen de min de.

IYesiz ózim kestim kindigimdi,
Zorgha ashtym tar ýngirde týndigimdi.
Sýrgen ómir jayymdy týgel úqsan,
Sonda anyq bilersing kimdigimdi.

Oyshyl adamdardy týsinip, olardyng artyna qaldyrghan mol múrasynan nәr alu ýshin әueli  olardyng ruhany dәrejesin kórip, jetken dengeyin bilip alu kerek. Qúdaygha shýkir, qazirgi zamanda jetilemin degen sauatty jastargha  kerekti ruhany dýnie barshylyq. Sondyqtan Shәkәrim jazghandaryn oqyp, jón-teristigin saralap óz oilaryn jetkize biletin ziyaly adamdar qazirgi qoghamda jetkilikti dep bilemiz. Biraq qajynyng óz tirliginde aitqanynday bireudi synap, bagha beru ýshin әueli onyng ómirin, tirshilik qúrghan ortasyn kózge ilip, onyng jayyn bilu kerek. «Auyr jýk arqalaghan jolaushygha, Jaghada jýksiz túrghan jansha kýlip» bilmestik jasaugha bolmaydy. Onyng zamany men bizding zaman eki basqa. «Qayyqpen kezdim teniz auyr kýnde» dep zamandy tenizben salystyra otyryp, ol óz zamanynyng shyrghalanynyng qanday qiyn bolghanyn bildiredi. Aqyn ózining jaghdayyn dúrys týsinu ýshin «Synap kór sol qayyqqa sen de min de» deydi. Ómirding tenizdey  sheksiz alqabyn óterde ózining jalghyz bolghanyn, kómek beretin eshkimnin  bolmaghanyn bildiredi.

Búl sózderding ýlken maghynasy bar. Ruhany ilim boyynsha adam balasy eki ret ómirge keledi. Adam birinshi tughanda – ana qúrsaghynan fәny әlemge ótedi. Ómirge kelgen nәrestening kindigin kesip, al ony jasaghan adamdy «kindik sheshe» dep atap, qazaqta oghan ýlken qúrmet kórsetiledi.

Adamnyng ekinshi ómirge kelui – ruhany dýniyege ótui, yaghny ruhany jolgha ayaq basuy. Búl da dýniyege kelu, biraq basqa dýniye. Búl joly  ruhany dýniyege kiredi. Jan iyesi tirshilikting týpki maqsatyna tek qana osy dýnie esigi arqyly jetedi. Búl joldaghy «kindik sheshe» – ruhany ústaz. Ruhany ústaz belgili bir rәsimdermen ruhany әlemning esigin ashyp, adamdy jana dengeyge kóteredi. Ol Alla taghala men fәny әlemning arasyndaghy dәneker, ekeuin jalghastyrushy. Sondyqtan kim bolsa da ruhany әlemge tek qana ruhany ústaz arqyly ghana óte alady.

Ruhany ústaz búl joldy ózi tolyq ótkendikten, joldyng qyr-syryn jaqsy bilip, ózine ergen shәkirtti týpki maqsatqa jetkizedi. Fәny әlemge kelerde kindik sheshe týrli әrekettermen tughan nәresteni ana qúrsaghynan bóletini tәrizdi, ruhany ústaz da belgili bir rәsimder arqyly ruhany dengeyge kóteredi. Fәny әlemge kelgende jasalatyn rәsimder dene qyimyly arqyly jasalsa, ruhany әlemge óterde dene qyimyly ghana emes, sonymen qatar, oi-óris jәne jan әreketi da qosylady. Ruhany ústaz ruhany bolmysqa barlyq oi-órisin shoghyrlandyru arqyly Alla taghalagha osy shәkirtti qabyldap, oghan ózining shapaghatyn berudi súrap týrli rәsimder jasap, dúgha oqyidy. Shәkirt búl rәsimderden ótken song ol ruhany ústaz qabyldady jәne ruhany jolgha týsti dep esepteledi. Áriyne, búl – ruhany joldyng basy ghana. Sonan song shәkirt ózine berilgen shapaghatty sezinip, ony boyyna sinirip, shyn mәninde ruhany әlemge ótui kerek. Búl úzaq jolda shәkirt osylay fәny әlem tenizinde kememen jýzip kele jatqan jan tәrizdi basqarushysyn (kapitan) tauyp, baratyn baghytyn (ruhany bilim) alyp, soqqan jeldi (ózining yntasyn) dúrys paydalana alady.

Ókinishke qaray qazaqtyng keng saharasynda jýrgen Shәkәrimde múnday jaghday bolmaghan. Aqynnyng ózi «Anyq erge joldas bol, Núq kemesin ol bilse» dep ruhany ústazdyng manyzyn kóre bilip, armandaydy. «IYesiz ózim kestim kindigimdi, Zorgha ashtym tar ýngirde týndigimdi» dep, ol ózining dәstýrli ruhany ústazy bolmaghanyn, sondyqtan kóp qiynshylyq kórgenin, soghan qaramastan óz kindigin ózi kesip búl fәny әlemning tar ýngirinen qútylyp ketkenin bildiredi. Áriyne, búl әrkimning qolynan kelmeytin ýlken ruhany erlik. Búl ýshin ol elden bólinip, jalghyzdyq ta kórdi, týsinbeushilikten tughan «kәpir», «elden bezgen» degen tәrizdi týrli jalghan ataqtargha da ie boldy. Biraq ol qanday qiynshylyqty kórse de, ózining alghan baghytynan auytqymay, búl әlemning sheksiz tenizinde tirshilikting barlyq súrapyl tolqyndaryna taysalmay qarsy túryp, fәny әlemning týndigin ózi ashyp shyqty. Diny jolda ýnemi ózine baghyt berip, әr isin qadaghalap, kenes berip otyratyn túraqty ruhany ústazy bolmasa da Shәkәrim joghary ruhany dengeyge jete bildi. Búl óte siyrek kezdesetin erlik. Osylay qazaqtyng keng dalasynda sonday ústazy bolmasa da, ýlken jetistikke jetip, ýlken ruhany erlik jasady deuge bolady. Ol ruhany bilim jolyna týsip, alghan bilimin ómirde qoldana bilip, ómir shynyna  kóterile bildi.

Shәkәrim ózining ortasyn, ómirin týsindirip kóp jazghan. Onyng búl shygharmalaryna «Qyryq jyldan ótip jasym», «Qyryqtan songhy qyrymdy», «Ómir ýiin túrghyzam dep», «Partiya qughan ónkey qyrt», «Tura jolda qayghy túrmas», «Jasymnan jetik bildim týrik tilin», «Keybireu bezdi deydi elden meni», «Súraghan jangha sәlem ait», «Besimde oqu bilsin dep», «Jasynda aralastyng maltymagha», «Keybireu bezdi deydi qatynynan», «Qayghylynyng ishinde janar jalyn», «Japanda jalghyz jattym elden bezip» tәrizdi ólenderi jatady.  Mine, osy ólenderin zerdeley otyryp onyng anyghyn bile alamyz. Ol anyq – Shәkәrimning әuliyeligi.

Ol әuliyelik adamgha onaylyqpen kelmeydi. Sopylar búl jolda eng әueli Alla taghalanyng hikmetterin dúrys týsinip, Oghan degen ghashyqtyqqa úmtylady. Bilim ala otyryp, barlyq ynta-jigerdi bir baghytqa shoghyrlandyrghanda adam bolmysy ózgeriske týsip, әrbir qadam sayyn jýrek kózi ashylyp, búl dýniyening jalghandyghyna kózi jete bastaydy. Dýniyeni tәrki etu, yaghny onyng yqpalynan tolyq shyghu, boydy tolyq mengergende ghana mýmkin bolady. Onday adamgha búl dýniyening ystyq-suyghy, aq-qarasy tәrizdi ekiúdayylyghy joyylyp, barlyghy birigip, birtútas dýniyege ainalady. Osynyng ózi búl dýniyening yqpalynan shyghyp, nәpsige tolyq ie boludyng qanday qiyn jәne jetilu dәrejesining qanday joghary bolatynyn kórsetedi. Onday adam býkil әlem, sonymen birge onyng ózi Alla taghalanyng jaratqandary ekenin jәne barlyq әlem kórinisi Onyng yrqymen bolatynyn, sondyqtan,  barlyq jan iyeleri Ony razy etushiler ekenin jaqsy týsinedi. Eger barlyghy Alla taghalanyng jaratqandary bolsa, onda tәn de «meniki» emes «Onyki», al «men» Onyng núrynan jaralghan bir bóligimin. Sonymen birge, әlemdegi barlyq kórinis tek qana Alla taghalanyng әmirimen bolady. Endeshe Alla taghalanyng razylyghy ýshin jýrgen «mende» eshtene joq, barlyghy «Onyki» jәne maghan eshtene baylanysty emes. Osynyng barlyghyn Abay týsindirip ketken. Al Shәkәrim fәny ómirdi bylay dep suretteydi:

Sharanamen tuyp edin,
Bóz oranyp ótesin.
Bir saghymdy quyp edin,
Qay uaqytta jetesin?
Qansha dәulet jiyp edin,
Bәri qaldy, netesin?
Mal ýshin jan qiyp edin,
Qaytip alyp ketesin?

(«Sharanamen tuyp edin»)

Qansha jantalasyp jighan-tergen mal-dýniyeng ólgen song artynda qalyp, al ózing eng arzan matamen (bózben) oranyp qabirge týsetinin eskerte otyryp, adamgha búl ómirdegi búrys is-әreketting qorlyghyn eskertip, ómir shyndyghyn ashqanday bolady.

Búnday dәrejege jetken әuliyeler ózin osy dýniyening bir mýshesi ekenin tolyq sezinedi. Biraq Jaratushymen salystyrghanda ózining sheksiz kemshiligin olar jaqsy biledi. Búnday adam ózimshildik, kókirek qaghu tәrizdi «jalghan menge» negizdelgen sezimderden tolyq arylghan. Ol býkil bolmys kórinisinen Alla taghalany kórip, әrbir jan iyesining jýregindegi Ghaziz janmen baylanysta bolghandyqtan, barlyq jan iyelerine qúrmetpen qarap, ýlken meyirimdilikte bolady. Búl dýniyede onyng jauy joq. Ol tirshilikting quanysh-qayghysyna birdey ústamdy jәne sabyrly.

Shәkәrimning ózining sana-sezimning osynday joghary dengeyine jetkenin kórsetetin shygharmalary barshylyq. Olargha «Kel, ayaqshy, qymyz qúi», «Keshegi basshy pirimiz», «Kónil jibi qolymnan», «Kóriniske shoqynghan», «Túr, ayaqshy, ber qymyz», «Shoshyma, dostym, sózimnen», «Ajal maghan araq bersen», «Jan deneden jalyqty», «Jas alpystan asqan son», «Ómirding únap oiynyn», «Ómir syryn kózdesen», «Sham Senen jaryqpyn dep kýnәli bop» tәrizdi ólenderi jatady.

Shәkәrim ómirin  qorytyndaytyn bolsaq, onyng ómirin tórt dengeyge bóluge bolady. Birinshisi, qyryq jasqa deyin qogham ómirine tolyq aralasyp, fәny әlem syrlaryn tolyq mengergen. Ekinshisi, qyryq jastan elu jasqa deyin ruhany bolmysqa kónil bólip bilim qughan. Ýshinshisi, elu jastan alpys jasqa deyin ruhany bilim ayasynda Haqiqatty tanyp hakim dengeyine kóterilgen. Tórtinshisi, alpys jastan keyin әuliyelik dengeyge kóterilgen. Shәkәrimning jetilu joly Abay kórsetken «tolyq adam» ilimimen jaqsy ýndesedi. Sebebi, búl jol -- býkil adamzatqa ortaq adamnyng tabighy jetilu joly.

Dosym Omarov,

abaytanushy, filosof

Abai.kz