Rusyz qazaq últy joq. Arghy tereng tarihty qazba­lamaghannyng ózinde, bergi kezenge zer salayyqshy. Qazaq tarihyn zertteushi kez kelgen ghalymnyng ru­largha, ruaralyq qatynastargha soqpay ótpeytini joq. Óitkeni ol kez kelgenimizding ótkenimiz, ata tegimizding anyqtaushysy. Shyqqan tegin bilu — әr perzent­ke paryz. Desek te, ruymen maqtanu, ruynyng bedelin negizsiz әreketteri arqyly kóteruge úmtylu kóbeyip barady. Búl býkil qoghamnyng alanyna ainala bastady.
Jaqynda Shymkent qalasynyng atqarushy biyligi jekemenshik kólik nómirleri salynghan ramkalardaghy «úly jýz», «orta jýz», kishi jýz» degen anyqtamalyqtardyng últtyq bir­likke  qauip tóndiretin nyshan ekenin mәlim­dedi. 250 tenge túratyn búl ramkalardyng bar­lyq sauda nysandaryna qaydan týsetinin, astyrtyn qay jerlerde dayyndalyp kelip jatqanyn qazirge qúzyrly oryndar anyqtay qoyghan joq. Áytse de, arnayy oryndar múnday «әshekeyler» ýshin avtokólik iyesining aiyppúl tóleytinin mәlimdedi. Shymkent qalasy әkimining orynbasary Bahadyr Narymbetov osy mәselege baylanysty jaqynda qaladaghy iri sauda oryndarynyng basshylary men jol polisiyasy qyzmetkerlerin, búqaralyq aqparat qúraldarynyng ókilderin jinap: «Traybalizm indetin órshitu kórinisterimen bәrimiz bir kisi­dey kýresuimiz kerek.

Rusyz qazaq últy joq. Arghy tereng tarihty qazba­lamaghannyng ózinde, bergi kezenge zer salayyqshy. Qazaq tarihyn zertteushi kez kelgen ghalymnyng ru­largha, ruaralyq qatynastargha soqpay ótpeytini joq. Óitkeni ol kez kelgenimizding ótkenimiz, ata tegimizding anyqtaushysy. Shyqqan tegin bilu — әr perzent­ke paryz. Desek te, ruymen maqtanu, ruynyng bedelin negizsiz әreketteri arqyly kóteruge úmtylu kóbeyip barady. Búl býkil qoghamnyng alanyna ainala bastady.
Jaqynda Shymkent qalasynyng atqarushy biyligi jekemenshik kólik nómirleri salynghan ramkalardaghy «úly jýz», «orta jýz», kishi jýz» degen anyqtamalyqtardyng últtyq bir­likke  qauip tóndiretin nyshan ekenin mәlim­dedi. 250 tenge túratyn búl ramkalardyng bar­lyq sauda nysandaryna qaydan týsetinin, astyrtyn qay jerlerde dayyndalyp kelip jatqanyn qazirge qúzyrly oryndar anyqtay qoyghan joq. Áytse de, arnayy oryndar múnday «әshekeyler» ýshin avtokólik iyesining aiyppúl tóleytinin mәlimdedi. Shymkent qalasy әkimining orynbasary Bahadyr Narymbetov osy mәselege baylanysty jaqynda qaladaghy iri sauda oryndarynyng basshylary men jol polisiyasy qyzmetkerlerin, búqaralyq aqparat qúraldarynyng ókilderin jinap: «Traybalizm indetin órshitu kórinisterimen bәrimiz bir kisi­dey kýresuimiz kerek.

20 jyldan beri biz demokratiya qaghidalaryn basshylyqqa alatyn tútas bir últ qalyptas­tyru jolynda enbek sinirip jatyrmyz. Endeshe, býgin qo­ghamda oryn alyp otyrghan bún­day kelensizdiktermen birlese otyryp, kýresuge tiyispiz», – degendi aitty. Sara Nay­man, Asha Matay, Núrlan Al­ban sekildi әnshiler túrghanda, batys­tyn, shyghystyng ruara­lyq jiy­nalystardyng jiyiley týs­ken túsynda búl kórinis bir ghana Shymkent qalasynda oryn alyp otyrghan jaghday dep taghy da aita almaymyz. Qazirgi tanda әr jerde ózining ru shejiresin jiy­nap, ony tom-tom kitap qylyp shygharu isi sәnge ainaldy. Jәne múnday ghylymy izdenistermen ainalysugha, tarihyn týgendeuge  kez kelgen azamat qúqyly. Biraq, osy mәseleni býgingi zamannyng әkimshilik qúrylymymen, qo­ghamnyng qanday da bir basqaru­shylyq qatynastarymen qa­bys­tyramyn deu qanshalyqty aqyl­gha qonymdy, zang ayasyna qanshalyqty sinim­di dýniye. Osydan biraz uaqyt búryn ghana Qiyat degen rudyng óz preziydentin saylaghany jónin­de aqparat jergilikti ba­sy­lymdarda jaryq kórdi. Áleu­mettik jelilerdi aralap otyryp «Kerey.kz» degen sayt­ty kózimiz shaldy. Arnayy, dәs­týrli jiyn ótkizip, at shapty­ryp alystaghy rulasyn jinay­tynday, óz preziydentterin say­laytynday birtústastyqty úran etip otyrghan últtyng basyna ne kýn tudy? Jahandanugha ayaq basqan kapitalistik qogham qa­zaq­tyng osynday bólinisin nege auyzdyqtay almay otyr? Demo­kra­tiyalyq zayyrly, qúqyqtyq mem­leket qúrugha úmtylghan el zandarynyng bәri «Maqsaty nemese is-әreketi respublikanyng konstitusiyalyq qúrylysyn kýshtep ózgertuge, onyng tútas­tyghyn búzugha, memleket qauip­sizdigine núqsan keltiruge, әleu­mettik, nәsildik, últtyq, dini, tektik-toptyq jәne ru­lyq arazdyqty qozdyrugha ba­ghyt­talghan qoghamdyq birles­tikter qúrugha jәne olardyng qyz­metine, sonday-aq, zandarda kózdelmegen әskeriylendirilgen qúramalar qúrugha tyiym salynatynyn» kórsetedi. Qazaqstan Respublikasynyng ózining atqaru­shy biyligi, azamattarynyng ústa­natyn ashyq sayasaty, adam qú­qyghyn basshylyqqa alatyn priyn­sipteri bar. Ata Zan, Aza­mattyq kodeks, Ákimshilik kodeks, adam qúqyghy tóniregindegi halyqaralyq qújattar últtyq qana emes, әlemdik adamzatty tútastyrudy, solardyng birlik, yntymaq, auyzbirlikte beybit ghúmyr keshuin nasihattaudy maqsat etedi.

Endeshe, azghantay qazaqtyng alatayday bólinui «altau ala bolyp auyzdaghyny ketirdinin» keri emes pe?

Qazaq internetin, qazaq kontentterin damyta almay otyrghan kezde arnayy ru saytyn ashu sol ru «patriottarynyn» seperatistik kózqarastarynyng sharyqtau shegi deymiz be? QR Ákimshilik qúqyqbúzushylyq turaly kodeksi 344-búqaralyq aqparat qúraldarynyng ónim­derin, sol siyaqty ózge de ónim­derdi Qazaqstan Respubliy­ka­synyng aumaghynda dayarlau, saq­tau, әkelu, tasymaldau, taratu babynda da «tektik-toptyq jәne rulyq arazdyqty qoz­dyrudy, qatygezdikti, zorlyq-zombylyqty jәne pornografiyany nasihattaugha nemese ýgitteuge baghyttalghan mәlimetteri men materialdary bar búqaralyq aqparat qúraldaryna jatpay­tyn ózge de ónimderdi Qa­zaq­stan Respublikasynyng auma­ghynda dayarlau, saqtau, әkelu, ta­symaldau, taratu zanmen quda­lanatynyn aitady. Endeshe, ol sayttyng arnayy qúzyrly oryndarda tirkeuden ótip, býgingi tan­da júmys istep otyrghanynyng ózi kópke beymәlim ahual.
Bir kezdegi handyq dәuirde rulyq qatynastar arqyly bas­qaru onday jartylay jauyngerlik, jaugershilik zamanda shynynda tiyimdi boldy. Biraq, bizde qazir memlekettik basqarudyng zamanaui, janasha sipatqa negizdelgen atributtary tolyqtay qalyptasty. Tarihshylar tarapynan Tәuke hannyng negizgi kemshilikterining biri sanalatyn jýzdik bólinis kelmeske ketke­nin uaqyt әldeqashan dәleldep qoydy.

Sholpan Raqymqyzy,
«Zang gazeti»

Taqyrypqa oray

Smaghúl ELUBAY,
jazushy:

– Búl talaydan beri qa­zaqtyng ýlken mәselesine ainalyp, aitylyp kele ja­tyr. Kezinde dәl osy mә­sele ýshin ýlken bir jazushy aghamyzben sózge kelip, ai­ty­syp da qalghan edim. Ol: «Rugha bólinudi qayta tiril­tuding eshqanday ziyany joq, kerisinshe, paydaly tústary kóp» dese, men «Halyqtyng rugha bólinui biylikke әser etedi, elding birligine iritki týsiredi. Mәselen, deputat saylaghan kez­de halyqtyng rugha bólinip, tura HIH ghasyrdaghy keypine týs­kenin talay ret bayqadym», – degen edim. Áli de osy oiymnan qaytpaymyn. Aldaghy uaqytta halyq rushyldyqty qoymasa, preziydent saylauyna da búl bólinisting óz әserin tiygizui әbden mýmkin. Olar býgin ortalarynan han saylap otyrghan adamyn ertengi kýni preziydent etip saylaugha tyrysuy yqtimal. Al, óz ruyn ghana jarylqaghysh, múnday preziydentterden halyqqa qanday payda bar?! Sondyqtan, men rugha bólinip, aralarynan bireuin preziydent saylap, qúryltay ótkizip, әbigerlenip jatqan elding tirshiligin qúptamaymyn. Búl jaqsy nәrse emes. Men rugha bólinuge qos qolymdy kóterip qarsy túramyn.

Jalpy halyqtyng rugha bólinudi әdetke ainaldyryp alghanyn kóp nәrseden bayqaymyz. Mәselen, qazir auylda qansha ru bolsa, sonsha meshit boluy әdetke ainaldy. Alla bireu desek te, auyldaghy aghayyn basqa rudyng meshitine pitirin bermeydi, basqa rudyng meshitine kirmeydi. Tipti, sol meshitting ózin ózara bәsekelesip saludy әdetke ainaldyrdy. Ol azday jastar minip jýrgen kóligining syrtyna nayman, arghyn, alban dep jazyp alatyn bolypty. Qay kýni bir kólik kóshede jýitkip barady, artyna Úly jýz dep jazyp alypty. Taghy bir jastar kerey, alban, matay degen rularyn esimderine tirkep sahnagha alyp shyghyp jýr. Tize bersek múnday mysaldar óte kóp. Rugha bólinuden bas tartu qazaq boludan bas tartu degen sóz emes. Biz osyny týsinuimiz kerek. Ár qazaq bir-birine bauyr. Basty qaghida osy boluy kerek. Rugha bólinuge tyiym salu ýshin arnayy zang qabyldaudyng qajeti joq. Mәselen, kólikterining syrtyn sәndep alghan kólik jýrgizushilerine tyiym salu jol polisiyasy qyzmetkerlerining әreketi boluy kerek. Onsyz da kólikti orynsyz sәndemeu turaly zang bar ghoy. Osy zannyng ayasynda tentekterdi tezge salsyn. Ár rudy aghashtyng bútaghyna teneytin bolsaq, osy bútaqty әrkim ózine kereginshe búryp alatyn bolsa búl aghashtyng dingegine әser etpey me? Yaghni, rugha bólinu de memlekettigimizge әser etetin dýniye. Ras, qazir batyr babalarymyzgha as jii berilip jatady. Biraq, sol batyrdy bir rudyng iyemdenip alyp, asty sol rudyng jinalysyna ainaldyru qajet emes. Qazir meni de óz jerimizding batyry Baraq batyrdyng 270 jyldyghyna shaqyryp jatyr. Batyrdyng әruaghy ýshin baryp qol jang paryzymyz. Alayda, kónilge kirbing úyalatatyn nәrse bar. Ol jerde mindetti týrde bir rudyng balalary bolady. Ekinshi jaghynan alyp qarasaq, qazaqtyng batyryn, qazaq elin qorghau ýshin jaugha shapqan batyrdy bir rudyng adamdarynyng bólip alyp, asyn bólinip alyp toylauy kónilindi qúlazytady. Osydan keyin asqa barugha da oilanatyn halge týstik. Sondyqtan, qaytalap aitamyn, biz rushyldyqty qoiymyz kerek. Onsyz da az halyqpyz. Onyng ózining birligi bolmasa, qaytip el bolamyz biz? Qazaqtyng birligi bolmasa, Qazaqstan memleketining kýireytinin oilauymyz kerek.

Jabal ShOYYNBET,
«Hakim Abay» qayyrymdylyq qo­rynyng preziydenti, Abay atyn­daghy QazÚPU «Abaytanu» ghylymiy-zertteu orta­lyghynyng atqarushy diyrektory:

– Barlyq nәrsege rushyldyq túrghydan qarap bagha beru dú­rys emes. Men elimizde rushyl­dyq derti asqynyp túr dep aita almas edim. Birli-jarym ten­tek kóligining syrtyna ruy­nyng atyn jazyp aldy dep tik­sinuding qajeti joq. El bolghan song sonday tentegi bolady. Ruyn biluding artyq tústary da bar. Mәselen, qazaq rugha bólinu arqyly qan tazalyghyn saqtap otyrghan birden-bir últ. Biz múny qalay joqqa shygharamyz?! Nemese rudaghy eng ýlken aqsaqaldy rubasy saylau arqyly sol rudyng tentegin tezge salyp otyru dәstýri búrynnan bar nәrse. El ishindegi bolmashy tentektigi ýshin temir tordyng ar jaghynan shyghyp jatqan jastarymyz az ba? Al, sondaylardy auyl aqsa­qaldary ortagha alyp, aqyldaryn aityp otyrsa olar tez jónge týser edi. Osy sekildi rugha bólinuding de artyq tústary bar. Biz osyny jan-jaqty oilastyra otyryp, bagha beruimiz kerek.

Atap aita keter jayt, әr nәrsening shegi bolady. Biz osyny úmytpauymyz kerek. Rulyq jýie qajet. Biraq, ol әr rudyng preziydentin saylap alu sekildi asqynghan dәrejede bolmauy tiyis. Rugha múnshalyqty dәrejede bólinu syrtqy jaulary­myzgha ontayly tús tudyratynyn úmytpauymyz kerek. Son­dyqtan, rushyldyqtan arylu ýshin arnayy zang qabyldap, dauryqtyrudyng jóni joq. Biraq, rulyq jýie ózining shegimen boluyn qadaghalauymyz kerek. Rugha bólingen aghayyn ózderinin  memleketting bir bólshegi ekenin úmytpasa eken deymin. Aynalyp kelgende, bәrimizding iyleytinimiz bir terining púshpaghy, bir memleket, bir Elbasy ekenin esten shygharmaytynday dәrejede bolsa bolghany. Barlyq rudyng basyn qosqanda qazaq degen bir últ qana payda bolatynyn úmytpauymyz kerek. Rugha bólinu qajet. Biraq, ol әrkimning óz otbasynyng shyghu tarihyn bilumen ghana shektelui kerek. Bizge rugha bólinuding tiyimdi tústaryn úghynyp, óz mýddemizge qaray beyimdeytin kez jetti.
Saualnamany dayyndaghan Quanysh ÁBILDÁQYZY

"Zan" gazeti