رۋسىز قازاق ۇلتى جوق. ارعى تەرەڭ تاريحتى قازبا­لاماعاننىڭ وزىندە، بەرگى كەزەڭگە زەر سالايىقشى. قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى كەز كەلگەن عالىمنىڭ رۋ­لارعا، رۋارالىق قاتىناستارعا سوقپاي وتپەيتىنى جوق. ويتكەنى ول كەز كەلگەنىمىزدىڭ وتكەنىمىز، اتا تەگىمىزدىڭ انىقتاۋشىسى. شىققان تەگىن ءبىلۋ — ءار پەرزەنت­كە پارىز. دەسەك تە، رۋىمەن ماقتانۋ، رۋىنىڭ بەدەلىن نەگىزسىز ارەكەتتەرى ارقىلى كوتەرۋگە ۇمتىلۋ كوبەيىپ بارادى. بۇل بۇكىل قوعامنىڭ الاڭىنا اينالا باستادى.
جاقىندا شىمكەنت قالاسىنىڭ اتقارۋشى بيلىگى جەكەمەنشىك كولىك نومىرلەرى سالىنعان رامكالارداعى «ۇلى ءجۇز»، «ورتا ءجۇز»، كىشى ءجۇز» دەگەن انىقتامالىقتاردىڭ ۇلتتىق بىر­لىككە  قاۋىپ توندىرەتىن نىشان ەكەنىن مالىم­دەدى. 250 تەڭگە تۇراتىن بۇل رامكالاردىڭ بار­لىق ساۋدا نىساندارىنا قايدان تۇسەتىنىن، استىرتىن قاي جەرلەردە دايىندالىپ كەلىپ جاتقانىن قازىرگە قۇزىرلى ورىندار انىقتاي قويعان جوق. ايتسە دە، ارنايى ورىندار مۇنداي «اشەكەيلەر» ءۇشىن اۆتوكولىك يەسىنىڭ ايىپپۇل تولەيتىنىن مالىمدەدى. شىمكەنت قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى باحادىر نارىمبەتوۆ وسى ماسەلەگە بايلانىستى جاقىندا قالاداعى ءىرى ساۋدا ورىندارىنىڭ باسشىلارى مەن جول پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىن جيناپ: «ترايباليزم ىندەتىن ءورشىتۋ كورىنىستەرىمەن ءبارىمىز ءبىر كىسى­دەي كۇرەسۋىمىز كەرەك.

رۋسىز قازاق ۇلتى جوق. ارعى تەرەڭ تاريحتى قازبا­لاماعاننىڭ وزىندە، بەرگى كەزەڭگە زەر سالايىقشى. قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى كەز كەلگەن عالىمنىڭ رۋ­لارعا، رۋارالىق قاتىناستارعا سوقپاي وتپەيتىنى جوق. ويتكەنى ول كەز كەلگەنىمىزدىڭ وتكەنىمىز، اتا تەگىمىزدىڭ انىقتاۋشىسى. شىققان تەگىن ءبىلۋ — ءار پەرزەنت­كە پارىز. دەسەك تە، رۋىمەن ماقتانۋ، رۋىنىڭ بەدەلىن نەگىزسىز ارەكەتتەرى ارقىلى كوتەرۋگە ۇمتىلۋ كوبەيىپ بارادى. بۇل بۇكىل قوعامنىڭ الاڭىنا اينالا باستادى.
جاقىندا شىمكەنت قالاسىنىڭ اتقارۋشى بيلىگى جەكەمەنشىك كولىك نومىرلەرى سالىنعان رامكالارداعى «ۇلى ءجۇز»، «ورتا ءجۇز»، كىشى ءجۇز» دەگەن انىقتامالىقتاردىڭ ۇلتتىق بىر­لىككە  قاۋىپ توندىرەتىن نىشان ەكەنىن مالىم­دەدى. 250 تەڭگە تۇراتىن بۇل رامكالاردىڭ بار­لىق ساۋدا نىساندارىنا قايدان تۇسەتىنىن، استىرتىن قاي جەرلەردە دايىندالىپ كەلىپ جاتقانىن قازىرگە قۇزىرلى ورىندار انىقتاي قويعان جوق. ايتسە دە، ارنايى ورىندار مۇنداي «اشەكەيلەر» ءۇشىن اۆتوكولىك يەسىنىڭ ايىپپۇل تولەيتىنىن مالىمدەدى. شىمكەنت قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى باحادىر نارىمبەتوۆ وسى ماسەلەگە بايلانىستى جاقىندا قالاداعى ءىرى ساۋدا ورىندارىنىڭ باسشىلارى مەن جول پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىن جيناپ: «ترايباليزم ىندەتىن ءورشىتۋ كورىنىستەرىمەن ءبارىمىز ءبىر كىسى­دەي كۇرەسۋىمىز كەرەك.

20 جىلدان بەرى ءبىز دەموكراتيا قاعيدالارىن باسشىلىققا الاتىن تۇتاس ءبىر ۇلت قالىپتاس­تىرۋ جولىندا ەڭبەك ءسىڭىرىپ جاتىرمىز. ەندەشە، بۇگىن قو­عامدا ورىن الىپ وتىرعان بۇن­داي كەلەڭسىزدىكتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، كۇرەسۋگە ءتيىسپىز»، – دەگەندى ايتتى. سارا ناي­مان، اشا ماتاي، نۇرلان ال­بان سەكىلدى انشىلەر تۇرعاندا، باتىس­تىڭ، شىعىستىڭ رۋارا­لىق جي­نالىستاردىڭ جيىلەي تۇس­كەن تۇسىندا بۇل كورىنىس ءبىر عانا شىمكەنت قالاسىندا ورىن الىپ وتىرعان جاعداي دەپ تاعى دا ايتا المايمىز. قازىرگى تاڭدا ءار جەردە ءوزىنىڭ رۋ شەجىرەسىن جي­ناپ، ونى توم-توم كىتاپ قىلىپ شىعارۋ ءىسى سانگە اينالدى. جانە مۇنداي عىلىمي ىزدەنىستەرمەن اينالىسۋعا، تاريحىن تۇگەندەۋگە  كەز كەلگەن ازامات قۇقىلى. بىراق، وسى ماسەلەنى بۇگىنگى زاماننىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمىمەن، قو­عامنىڭ قانداي دا ءبىر باسقارۋ­شىلىق قاتىناستارىمەن قا­بىس­تىرامىن دەۋ قانشالىقتى اقىل­عا قونىمدى، زاڭ اياسىنا قانشالىقتى ءسىڭىم­دى دۇنيە. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن عانا قيات دەگەن رۋدىڭ ءوز پرەزيدەنتىن سايلاعانى جونىن­دە اقپارات جەرگىلىكتى با­سى­لىمداردا جارىق كوردى. الەۋ­مەتتىك جەلىلەردى ارالاپ وتىرىپ «كەرەي.كز» دەگەن سايت­تى كوزىمىز شالدى. ارنايى، ءداس­تۇرلى جيىن وتكىزىپ، ات شاپتى­رىپ الىستاعى رۋلاسىن جيناي­تىنداي، ءوز پرەزيدەنتتەرىن ساي­لايتىنداي بىرتۇستاستىقتى ۇران ەتىپ وتىرعان ۇلتتىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟ جاھاندانۋعا اياق باسقان كاپيتاليستىك قوعام قا­زاق­تىڭ وسىنداي ءبولىنىسىن نەگە اۋىزدىقتاي الماي وتىر؟ دەمو­كرا­تيالىق زايىرلى، قۇقىقتىق مەم­لەكەت قۇرۋعا ۇمتىلعان ەل زاڭدارىنىڭ ءبارى «ماقساتى نەمەسە iس-ارەكەتi رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىن كۇشتەپ وزگەرتۋگە، ونىڭ تۇتاس­تىعىن بۇزۋعا، مەملەكەت قاۋiپ­سiزدiگiنە نۇقسان كەلتiرۋگە، الەۋ­مەتتiك، ناسiلدiك، ۇلتتىق، دiني، تەكتiك-توپتىق جانە رۋ­لىق ارازدىقتى قوزدىرۋعا با­عىت­تالعان قوعامدىق بiرلەس­تiكتەر قۇرۋعا جانە ولاردىڭ قىز­مەتiنە، سونداي-اق، زاڭداردا كوزدەلمەگەن اسكەريلەندiرiلگەن قۇرامالار قۇرۋعا تىيىم سالىناتىنىن» كورسەتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوزىنىڭ اتقارۋ­شى بيلىگى، ازاماتتارىنىڭ ۇستا­ناتىن اشىق ساياساتى، ادام قۇ­قىعىن باسشىلىققا الاتىن پرين­تسيپتەرى بار. اتا زاڭ، ازا­ماتتىق كودەكس، اكىمشىلىك كودەكس، ادام قۇقىعى توڭىرەگىندەگى حالىقارالىق قۇجاتتار ۇلتتىق قانا ەمەس، الەمدىك ادامزاتتى تۇتاستىرۋدى، سولاردىڭ بىرلىك، ىنتىماق، اۋىزبىرلىكتە بەيبىت عۇمىر كەشۋىن ناسيحاتتاۋدى ماقسات ەتەدى.

ەندەشە، ازعانتاي قازاقتىڭ الاتايداي ءبولىنۋى «التاۋ الا بولىپ اۋىزداعىنى كەتىردىنىڭ» كەرى ەمەس پە؟

قازاق ينتەرنەتىن، قازاق كونتەنتتەرىن دامىتا الماي وتىرعان كەزدە ارنايى رۋ سايتىن اشۋ سول رۋ «پاتريوتتارىنىڭ» سەپەراتيستىك كوزقاراستارىنىڭ شارىقتاۋ شەگى دەيمىز بە؟ قر اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسى 344-بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ونiم­دەرiن، سول سياقتى وزگە دە ونiم­دەردi قازاقستان رەسپۋبلي­كا­سىنىڭ اۋماعىندا دايارلاۋ، ساق­تاۋ، اكەلۋ، تاسىمالداۋ، تاراتۋ بابىندا دا «تەكتiك-توپتىق جانە رۋلىق ارازدىقتى قوز­دىرۋدى، قاتىگەزدiكتi, زورلىق-زومبىلىقتى جانە پورنوگرافيانى ناسيحاتتاۋعا نەمەسە ۇگiتتەۋگە باعىتتالعان مالiمەتتەرi مەن ماتەريالدارى بار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جاتپاي­تىن وزگە دە ونiمدەردi قا­زاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋما­عىندا دايارلاۋ، ساقتاۋ، اكەلۋ، تا­سىمالداۋ، تاراتۋ زاڭمەن قۋدا­لاناتىنىن ايتادى. ەندەشە، ول سايتتىڭ ارنايى قۇزىرلى ورىنداردا تىركەۋدەن ءوتىپ، بۇگىنگى تاڭ­دا جۇمىس ىستەپ وتىرعانىنىڭ ءوزى كوپكە بەيمالىم احۋال.
ءبىر كەزدەگى حاندىق داۋىردە رۋلىق قاتىناستار ارقىلى باس­قارۋ ونداي جارتىلاي جاۋىنگەرلىك، جاۋگەرشىلىك زاماندا شىنىندا ءتيىمدى بولدى. بىراق، بىزدە قازىر مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ زاماناۋي، جاڭاشا سيپاتقا نەگىزدەلگەن اتريبۋتتارى تولىقتاي قالىپتاستى. تاريحشىلار تاراپىنان تاۋكە حاننىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن جۇزدىك ءبولىنىس كەلمەسكە كەتكە­نىن ۋاقىت الدەقاشان دالەلدەپ قويدى.

شولپان راقىمقىزى،
«زاڭ گازەتى»

تاقىرىپقا وراي

سماعۇل ەلۋباي،
جازۋشى:

– بۇل تالايدان بەرى قا­زاقتىڭ ۇلكەن ماسەلەسىنە اينالىپ، ايتىلىپ كەلە جا­تىر. كەزىندە ءدال وسى ما­سەلە ءۇشىن ۇلكەن ءبىر جازۋشى اعامىزبەن سوزگە كەلىپ، اي­تى­سىپ دا قالعان ەدىم. ول: «رۋعا ءبولىنۋدى قايتا ءتىرىل­تۋدىڭ ەشقانداي زيانى جوق، كەرىسىنشە، پايدالى تۇستارى كوپ» دەسە، مەن «حالىقتىڭ رۋعا ءبولىنۋى بيلىككە اسەر ەتەدى، ەلدىڭ بىرلىگىنە ىرىتكى تۇسىرەدى. ماسەلەن، دەپۋتات سايلاعان كەز­دە حالىقتىڭ رۋعا ءبولىنىپ، تۋرا ءحىح عاسىرداعى كەيپىنە تۇس­كەنىن تالاي رەت بايقادىم»، – دەگەن ەدىم. ءالى دە وسى ويىمنان قايتپايمىن. الداعى ۋاقىتتا حالىق رۋشىلدىقتى قويماسا، پرەزيدەنت سايلاۋىنا دا بۇل ءبولىنىستىڭ ءوز اسەرىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن. ولار بۇگىن ورتالارىنان حان سايلاپ وتىرعان ادامىن ەرتەڭگى كۇنى پرەزيدەنت ەتىپ سايلاۋعا تىرىسۋى ىقتيمال. ال، ءوز رۋىن عانا جارىلقاعىش، مۇنداي پرەزيدەنتتەردەن حالىققا قانداي پايدا بار؟! سوندىقتان، مەن رۋعا ءبولىنىپ، ارالارىنان بىرەۋىن پرەزيدەنت سايلاپ، قۇرىلتاي وتكىزىپ، ابىگەرلەنىپ جاتقان ەلدىڭ تىرشىلىگىن قۇپتامايمىن. بۇل جاقسى نارسە ەمەس. مەن رۋعا بولىنۋگە قوس قولىمدى كوتەرىپ قارسى تۇرامىن.

جالپى حالىقتىڭ رۋعا ءبولىنۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العانىن كوپ نارسەدەن بايقايمىز. ماسەلەن، قازىر اۋىلدا قانشا رۋ بولسا، سونشا مەشىت بولۋى ادەتكە اينالدى. اللا بىرەۋ دەسەك تە، اۋىلداعى اعايىن باسقا رۋدىڭ مەشىتىنە ءپىتىرىن بەرمەيدى، باسقا رۋدىڭ مەشىتىنە كىرمەيدى. ءتىپتى، سول مەشىتتىڭ ءوزىن ءوزارا باسەكەلەسىپ سالۋدى ادەتكە اينالدىردى. ول ازداي جاستار ءمىنىپ جۇرگەن كولىگىنىڭ سىرتىنا نايمان، ارعىن، البان دەپ جازىپ الاتىن بولىپتى. قاي كۇنى ءبىر كولىك كوشەدە جۇيتكىپ بارادى، ارتىنا ۇلى ءجۇز دەپ جازىپ الىپتى. تاعى ءبىر جاستار كەرەي، البان، ماتاي دەگەن رۋلارىن ەسىمدەرىنە تىركەپ ساحناعا الىپ شىعىپ ءجۇر. تىزە بەرسەك مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. رۋعا بولىنۋدەن باس تارتۋ قازاق بولۋدان باس تارتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءار قازاق ءبىر-بىرىنە باۋىر. باستى قاعيدا وسى بولۋى كەرەك. رۋعا بولىنۋگە تىيىم سالۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەن، كولىكتەرىنىڭ سىرتىن ساندەپ العان كولىك جۇرگىزۋشىلەرىنە تىيىم سالۋ جول پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارەكەتى بولۋى كەرەك. ونسىز دا كولىكتى ورىنسىز ساندەمەۋ تۋرالى زاڭ بار عوي. وسى زاڭنىڭ اياسىندا تەنتەكتەردى تەزگە سالسىن. ءار رۋدى اعاشتىڭ بۇتاعىنا تەڭەيتىن بولساق، وسى بۇتاقتى اركىم وزىنە كەرەگىنشە بۇرىپ الاتىن بولسا بۇل اعاشتىڭ دىڭگەگىنە اسەر ەتپەي مە؟ ياعني، رۋعا ءبولىنۋ دە مەملەكەتتىگىمىزگە اسەر ەتەتىن دۇنيە. راس، قازىر باتىر بابالارىمىزعا اس ءجيى بەرىلىپ جاتادى. بىراق، سول باتىردى ءبىر رۋدىڭ يەمدەنىپ الىپ، استى سول رۋدىڭ جينالىسىنا اينالدىرۋ قاجەت ەمەس. قازىر مەنى دە ءوز جەرىمىزدىڭ باتىرى باراق باتىردىڭ 270 جىلدىعىنا شاقىرىپ جاتىر. باتىردىڭ ارۋاعى ءۇشىن بارىپ قول جايۋ پارىزىمىز. الايدا، كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتاتىن نارسە بار. ول جەردە مىندەتتى تۇردە ءبىر رۋدىڭ بالالارى بولادى. ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراساق، قازاقتىڭ باتىرىن، قازاق ەلىن قورعاۋ ءۇشىن جاۋعا شاپقان باتىردى ءبىر رۋدىڭ ادامدارىنىڭ ءبولىپ الىپ، اسىن ءبولىنىپ الىپ تويلاۋى كوڭىلىڭدى قۇلازىتادى. وسىدان كەيىن اسقا بارۋعا دا ويلاناتىن حالگە تۇستىك. سوندىقتان، قايتالاپ ايتامىن، ءبىز رۋشىلدىقتى قويۋىمىز كەرەك. ونسىز دا از حالىقپىز. ونىڭ ءوزىنىڭ بىرلىگى بولماسا، قايتىپ ەل بولامىز ءبىز؟ قازاقتىڭ بىرلىگى بولماسا، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ كۇيرەيتىنىن ويلاۋىمىز كەرەك.

جابال شويىنبەت،
«حاكىم اباي» قايىرىمدىلىق قو­رىنىڭ پرەزيدەنتى، اباي اتىن­داعى قازۇپۋ «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتا­لىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:

– بارلىق نارسەگە رۋشىلدىق تۇرعىدان قاراپ باعا بەرۋ دۇ­رىس ەمەس. مەن ەلىمىزدە رۋشىل­دىق دەرتى اسقىنىپ تۇر دەپ ايتا الماس ەدىم. ءبىرلى-جارىم تەن­تەك كولىگىنىڭ سىرتىنا رۋى­نىڭ اتىن جازىپ الدى دەپ تىك­سىنۋدىڭ قاجەتى جوق. ەل بولعان سوڭ سونداي تەنتەگى بولادى. رۋىن ءبىلۋدىڭ ارتىق تۇستارى دا بار. ماسەلەن، قازاق رۋعا ءبولىنۋ ارقىلى قان تازالىعىن ساقتاپ وتىرعان بىردەن-ءبىر ۇلت. ءبىز مۇنى قالاي جوققا شىعارامىز؟! نەمەسە رۋداعى ەڭ ۇلكەن اقساقالدى رۋباسى سايلاۋ ارقىلى سول رۋدىڭ تەنتەگىن تەزگە سالىپ وتىرۋ ءداستۇرى بۇرىننان بار نارسە. ەل ىشىندەگى بولماشى تەنتەكتىگى ءۇشىن تەمىر توردىڭ ار جاعىنان شىعىپ جاتقان جاستارىمىز از با؟ ال، سوندايلاردى اۋىل اقسا­قالدارى ورتاعا الىپ، اقىلدارىن ايتىپ وتىرسا ولار تەز جونگە تۇسەر ەدى. وسى سەكىلدى رۋعا ءبولىنۋدىڭ دە ارتىق تۇستارى بار. ءبىز وسىنى جان-جاقتى ويلاستىرا وتىرىپ، باعا بەرۋىمىز كەرەك.

اتاپ ايتا كەتەر جايت، ءار نارسەنىڭ شەگى بولادى. ءبىز وسىنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. رۋلىق جۇيە قاجەت. بىراق، ول ءار رۋدىڭ پرەزيدەنتىن سايلاپ الۋ سەكىلدى اسقىنعان دارەجەدە بولماۋى ءتيىس. رۋعا مۇنشالىقتى دارەجەدە ءبولىنۋ سىرتقى جاۋلارى­مىزعا وڭتايلى تۇس تۋدىراتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سون­دىقتان، رۋشىلدىقتان ارىلۋ ءۇشىن ارنايى زاڭ قابىلداپ، داۋرىقتىرۋدىڭ ءجونى جوق. بىراق، رۋلىق جۇيە ءوزىنىڭ شەگىمەن بولۋىن قاداعالاۋىمىز كەرەك. رۋعا بولىنگەن اعايىن وزدەرىنىڭ  مەملەكەتتىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن ۇمىتپاسا ەكەن دەيمىن. اينالىپ كەلگەندە، ءبارىمىزدىڭ يلەيتىنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى، ءبىر مەملەكەت، ءبىر ەلباسى ەكەنىن ەستەن شىعارمايتىنداي دارەجەدە بولسا بولعانى. بارلىق رۋدىڭ باسىن قوسقاندا قازاق دەگەن ءبىر ۇلت قانا پايدا بولاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. رۋعا ءبولىنۋ قاجەت. بىراق، ول اركىمنىڭ ءوز وتباسىنىڭ شىعۋ تاريحىن بىلۋمەن عانا شەكتەلۋى كەرەك. بىزگە رۋعا ءبولىنۋدىڭ ءتيىمدى تۇستارىن ۇعىنىپ، ءوز مۇددەمىزگە قاراي بەيىمدەيتىن كەز جەتتى.
ساۋالنامانى دايىنداعان قۋانىش ابىلداقىزى

"زاڭ" گازەتى