Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Oy týrtki 1675 7 pikir 7 Mausym, 2023 saghat 14:24

Qalyng qazaq eline ainalu qiyn ba?

Suret: camonitor.kz

Qiyn emes, tek, memlekettik sayasatty halyqqa jaqyn, ontayly jýrgizsen…

Qazirgi kýnderi elimizde sayasy reformalar jasap, shartarap elderinen kóptep investisiya tartyp, respublika túrghyndarynyng әl-auqatyn jaqsartu baghytynda aitarlyqtay júmystar atqaryluda. Degenmen, elimizge asa qajet , taghy bir ózekti problemany úmytugha bolmaydy. Ol – ainaladaghy memleketterde shashyrap jýrgen qandastarymyzdy elge qaytaru.

Búl da uaqyt kýttirmeytin ýlken sharua. Memlekettegi enbek kýshin barynsha jaqsartu ýshin, jan-jaqtan migranttardy emes, bizge ózimizding qandastarymyzdy tartu kerek. Mysaly: ózbek elining qúramyndaghy Qaraqalpaqstanda ýsh jýz elu mynday qazaq bar eken. Ekologiyalyq apattyng aumaghynda túrghan, azyp-tozghan búl ónirden nege qandastarymyzdy shaqyryp almaymyz? Solardy, bala tuu kórsetkishi mýlde joghalghan, enbek etuge adam taba almay otyrghan, soltýstik oblystargha ornalastyrugha bolar edi ghoy. Búl ólkelerdegi qanyrap, bos qalghan eldi mekender jandanyp, mal sharuashylyghy jәne kәsipkerlik jappay damityn edi.

Jalpy, halyq qalyng qonystanghan ontýstik oblystarda toghyz milliongha juyq adam túrady eken. Sol sekildi, qazaghy kóp batys oblystarda tórt milliongha juyq adam bar. Búghan qosa, Abay men Úlytau oblysy jәne Qostanay oblysynyng qúramyndaghy búrynghy Torghay ólkesi, Qaraghandynyng Qarqaraly, Aqtoghay shet audandary tútasymen qazaq tildi orta deuge bolady. Tipti, birneshe milliondyq Almaty, Shymkent qalalarynyng ózderi ishinara bolmasa, tolyqtay qazaqy shaharlar desek, qatelespeymiz. Búghan qosa, ontýstik aimaqta qonys tepken alty jýz mynday ózbek aghayyndardyng ózi qazaq tildi túrghyndar. Olar orys tilin kerek te qylmaydy. Sonda respublika kólemindegi qazaq tilinde qarym-qatynas jasaytyn jәne enbek etetin túrghyndarymyz on alty millionnan asyp jyghylady eken.

Asa qadirmendi biylikke aitarym! Memlekettik sayasatty jәne isti qazaq tilinde jýrgizgeniniz dúrys bolary edi jәne ministrler kabiynetin qazaq tilinde júmys jýrgize alatyn, tәjiriybe jinaghan, sayasy sauaty joghary, jauapkershiligi myqty, enbekqor azamattardan taghayyndaghanynyz oryndy der edim.

Ózbekstanda millionnan asa (mýmkin odanda kóp) qazaq bar. Solardy ózbekke sinip ketpey túrghanda, nege qaytaryp almaymyz? Búl әlde, kýn tәrtibinde joq pa? Sol siyaqty, Týrkmenstanda da, Týrkiyada da, basqa da elderdegi qandastardy qaytaratyn uaqyt әldeqashan jetti ghoy. Tipti, Aughanstan men Pәkistanda shoghyrlanyp, kýn kórip jatqan qazaqtardy da elimizge qonystandyru kerek. Búlar ótken ghasyrdaghy alapat asharshylyq kezinde auyp ketkender. Tipti osy eki eldegi qandastarymyzdy elge әkelip, arnayy audandargha ornalastyryp, baqylaugha alugha bolar edi.

Kenes Odaghynyng túsynda nemisterdi Qazaqstangha jer audarghanda, osylay, arnayy aumaqtargha qonystandyryp, baqylau qoyyp qoyghanyn bilemiz. Keyinnen sol nemis etnosy qatargha qosylyp, elimizge kóp-kórim enbek sinirdi. Múny úmytugha bolmaydy.

Mening taghy bir pikirim, kórshi qaraqalpaqtardy, shyndyghy kerek, aty qaraqalpaq bolghanymen, olardyng qúramynda da qonyrattar, qypshaqtar, qataghan jәne qiyat ózge de qazaqtyng ru, taypalary  kóptep  kezdesedi.  Tili de qazaq tilinen kóp aiyrmashylyghy joq. Reseyding Kavkaz, Astrahan jaghynda ornalasqan noghaylar da – búrynghy qazaqtar. Osylardy arnayy baghdarlama jasap, eger ózderi qazaq bolyp jazylghysy kelse, elge shaqyryp, soltýstik jәne shyghys oblystargha jibergende qalay bolar edi? Olardyng ósip kele jatqan jetkinshekterin arnayy qazaq mektepterinde oqytsa... Qarap otyrsan, shartarap elderi, tipti, qasymyzdaghy Ózbekstan da solay etip jatyr ghoy. Onda túrghan esh oghashtyq joq. Osy arada qazirgi Resey jaghdayyn mysal retinde aitayyn. 

Qazirgi kýnderi kórshi Reseyding Qiyr shyghysy men tútas Sibir aumaghynda on tórt-aq million adam túrady. Búl jaqtaghy oblystardyng auyldary men audandarynda, mono qalalarynda adam qalmady. Qúlazyp, qanyrap, bos túr. Últy orys túrghyndarynyng bәri qashyp, osy elding europalyq bóligine jinalyp aldy. Reseyding qatty qorqyp otyrghany da osy. Qasynda, shekarasy myndaghan shaqyrymgha sozylghan, bir jarym milliardqa tayau júrty bar Qytay túr. Olargha shekara syzyghynan bir-eki qadam attap, ishke kirip ketu kóp qiyndyq tudyrmaydy. Resey biyligi qanyrap iyen qalghan osy ólkelerge jiberuge adam tappay qinaluda. Ukrainamen aradaghy soghystan qashqanday Qiyr shyghys pen Sibirge barugha orta jastaghylar men jastar jaghy mýlde bas tartuda. Bizding elde qayta soltýstik oblystargha ontýstikten baryp jatyr ghoy. Búlarda ol da joq. Orys әielderi keyingi on jyldan beri mýlde bala tumaytyn boldy. Tuu dengeyi óte tómen. Taghy eskerterimiz, Povoljie jәne Oral tauy ónirlerinde tatary men bashqúrtyn, shuvashy men mordvanyn, orysyn, sonday-aq, taghy basqalaryn qosqanda, on jeti milliongha jeter-jetpes el túrady. Búlarda da enbek kýshi jetpeydi. Reseyding europalyq bóliginde alpys millionnan sәl ghana asatyn túrghyn bar. Eger osylardyng bәrin qosyp eseptesen, jýz qyryq eki million túrmaq, jýz milliongha jetpeydi. Resey biyligi osynyng barlyghyn óte qúpiya týrde jasyryp otyr-au dep keyde oilaymyz. Resey «osynau orasan ýlken aumaqtan aiyrylyp qalamyz ba» dep qatty ýreylenude. Kórshisi Ukrainamen soghysugha sarbazdary tausylyp (tehnikasy da), alasúryp jatqany da sodan. Kremliding qazirgi ústanyp otyrghan sasyq sayasaty Qazaqstan men Ózbekstan, Qyrghystan, Tәjikstan men Týrkimenstan elderin aldap týsirip, iyeligine alyp, solardyng dýrkirep ósip kele jatqan adam resurstaryn paydalanbaq. Eger shyndap qaraytyn bolsaq, Ortalyq Aziyanyng halyq sanymen Reseyding túrghyndary tenesuge jaqyn qaldy. Sondyqtan, soltýstiktegi kórshiden qorqyp, seskenip tipten keregi joq. Ózderi aityp jýrgendey, qúryp bara jatyr. Qazir olardyng ekonomikasy da birtindep qirau ýstinde.

Degenmen, mening aitarym, mysal retinde keltirgen Resey sekildi azyp-tozyp ketpeu ýshin ainaladaghy memleketterdegi qandastarymyzdy jinap alu, elimizdi tolyq qandy qazaq memleketine ainaldyru, sonday-aq, elding kýsh-quatyn arttyru, qazirgi biylikting kýn tәrtibinen týspeui qajet-aq. Eger, ózderi aityp jýrgendey estiytin biylik pen ýkimet bolsa…

 

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388