Býgin Mәjilis Ýkimet jәne Joghary auditorlyq palatanyng 2022 jylghy respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esebin maqúldau boyynsha jiyn ótti.

Mәjilisting jalpy otyrysynda Premier-Ministrding orynbasary – Qarjy ministri Erúlan Jamaubaev pen Joghary auditorlyq palatanyng tóraghasy Nataliya Godunova 2022 jylghy respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esepterin jariya etti. Atalghan esepti maqúldaugha deputattar dauys berdi.

«Aq jol» fraksiyasy Ýkimetting budjetting atqaryluy turaly esebin qoldamady. «Aq jol» demokratiyalyq partiyasynyng jetekshisi Azat Peruashev fraksiyasynyng ústanymyn jariyalady.

«Aq jol» fraksiyasy Ýkimetting esebin qoldamaydy jәne onyng kóptegen sebepteri bar. Uaqyttyng tyghyzdyghyna baylanysty beseuin atap óteyin:

 Birinshi sebep - Kiristerdegi kýmәndi jetistikter.

Áriptester nazaryn eki alandatarlyq jaytqa audarghym keledi, sonyng negizinde Ýkimet esebinde aitylghan budjet kiristerining artyghymen oryndaluyna qol jetkizildi.

Búl salyq týsimderining birden 42%-gha jәne qaryzdardyng 13%-gha artuy. Salyq týsimining 42%-gha artuy degen ne?

Bizde júmys istep túrghan kәsiporyndardyng sany sonshalyqty kóbeyip pe edi? Joq. Álde búrynghy kәsiporyndardyng paydasy sonshalyqty ósti me? Biz de senbeymiz.

Negizgi sebep – múnay baghasynyng ósui, nәtiyjesinde budjet kirisindegi óndirushi salalardyng ýlesi 46%-gha deyin artty.

Biraq, sonymen birge, óndeu ónerkәsibining ýlesi 11%-gha deyin tómendedi.

Salyq týsimderining ósuining basqa sebepteri retinde salyq mólsherlemelerining artuy, QQS qaytaryluynyng azangy jәne salyqtyq әkimshilendiruding jaqsaruy atalyp ótti.

Ókinishke oray, kәsipkerler búl terminderding astarynda ne jasyrylghanyn jaqsy biledi.

Mәselen, 2022 jyly memlekettik kirister organdary 20 myng salyqtyq tekseru jýrgizdi, búl aldynghygha qaraghanda 24 payyzgha artyq.

677 mlrd tengege qosymsha salyq esepteldi, búl aldynghy jyl kórsetkishinen 2,5 esege artyq.

Ýkimet barlyq teledidarlarda bizneske tekseru men qysymdy azaytyp jatqanyn habarlady. Búl birtýrli «azaytu».

Búrynghy salyq salynatyn bazany eskere otyryp, salyq organdary qalghan kәsipkerlerdi is jýzinde qosarlanghan salyqpen shyghyngha úshyratuda. «Aq jol» fraksiyasy búl turaly ótken sәrsenbide deputattyq saual joldap,  salyq jýiemizding repressiyalyq sayasatqa kóship bara jatqanyn atap kórsetkenin eske salu qajet dep esepteymin. Mysaly, salyq organdarynyng mәmilelerdi jaramsyz dep tanuy nemese tirkeudi jongy arqyly myndaghan kәsipkerler qayta salyq salugha úshyrauda, nebәri eki jyldyng ishinde múnday faktilerding sany 3 esege ósken.

Múnday fiskaldy sayasatpen jaqyn arada budjetti toltyratyn eshkim qalmaydy, biraq investisiyalyq sayasat tәuekelge úshyrap, biznes-klimattyng bedeline núqsan keledi.

Eng ýreylisi, qalypty tabysy bar kәsiporyndar qysymgha úshyrap, joghary tabysty sektorlar «tiyisuge bolmaytyndyrdyn» sanatynda qaluda.

Mәselen, bankterge týsetin salyq auyrtpalyghy - olargha býkil ekonomika, yaghni, memleket, biznes pen halyq tóleytinine qaramastan, nebәri 2-den 5%-gha deyin qúraydy. Pandemiya kezinde de, ekonomika әlsiregen tústa, bankterding kirisi arta týsti.

Olardyng budjetke qosqan ýlesi (428 mlrd tenge) ónerkәsiptin, qúrylystyng nemese kólik salasynyng ýlesinen az ghana emes, tipti kәsiby jәne ghylymy qyzmetten de kem (578 mlrd tg.). Al, bankir men ghylymiy-zertteu instituty qyzmetkerining ómir sýru dengeyin salystyryp kóriniz.

Múnay-gaz sektorynyng qaytarymy da kýmәndi. Mәselen, iri ken oryndary boyynsha sheteldik investorlar ÓBK rejiyminde júmys isteydi, al bizding Ýkimet Qazaqstan osy Kelisimderge sәikes múnay satudan qanday ýles alatyny turaly aqparatty jariya etuden bas tartuda.

Búl ÓBK әdil bolsa, investorlar memleketke jasaghan jaqsylyqtaryn kórsetu ýshin olardy jariyalaugha múqtaj bolar edi. Búl sharttar Qazaqstan ýshin anyq qolaysyz bolghan jaghdayda ghana olar aqparatty ashugha qarsy bolady.

Biraq nege ekeni belgisiz, búl jerde Ýkimet emes, «PSA» JShS últtyq mýdde ýshin jalghyz kýresip jatyr.

Qaryzdardyng úlghangyna baylanysty «tabystyng ósuine» keletin bolsaq, búl shyn mәninde tabys emes, qaryz ekenin týsinu kerek.

Memlekettik qaryzdyng ósu qarqyny JIÓ ósiminen әldeqayda joghary. Osylaysha, bir jylda memlekettik qaryz 18 payyzgha ósti. Songhy 10 jylda syrtqy qaryz jeti ese ósti (2012 j. – 3,6 trln. tenge, 2022 j. – 25,3 trln. tenge). Qaryzgha qyzmet kórsetu shyghyndarynyng úlghangyna baylanysty týsetin jýkteme 9 esege ósti (2013 jylghy 177,3 mlrd. tengeden 2022 jyly 1,6 trln. tengege deyin).

«Aq jol» fraksiyasy, júmsartyp aitqanda, múnday «tabystyng ósuine» mýldem riza emes.

Ýkimetpen kelispeuimizding ekinshi sebebi – budjetti josparlaugha jauapsyzdyqpen qarauy.

2022 jylgha arnalghan respublikalyq budjet bekitilgennen keyin budjetke 8 (!) týzetu engizilgen. Sonymen qatar, 162 mlrd.tenge somasyndaghy 2 týzetu bólinbey qaldy.

Óz esep-qisabyna múnday nemqúraylylyq tanytu tolyq sәtsizdik dep sanaymyz. Jeke kompaniyada múnday «josparlau» ýshin jaldamaly menedjment júmystan shyghyp keter edi.

Teoriyalyq túrghydan alghanda, memlekettik qyzmetkerler de halyq aqshasyn basqarudy senip tapsyrghan qyzmetkerler. Biraq ýkimetting halturshikterdi jazalaghanyn estimedik.

Ýshinshi sebep – múnaylyq emes budjet tapshylyghynyng artuy.

2022 jyly respublikalyq budjetti naqtylau kezinde múnaylyq emes tapshylyq bekitilgen 7 trln tengening ornyna 9 trillion 342 milliard tengege deyin úlghaytyldy.

Al, búzylghan 8,1 payyzdyq tapshylyq shegin 10,2 payyzgha kóteru arqyly ghana ainalyp ótti.

Búl «barmaq basty, kóz qysty» dep atalady.

Esterinizge sala keteyin, Últtyq ekonomika ministrligi preziydent Q.Toqaevqa 2022 jyly múnaylyq emes tapshylyq 5,1%-gha deyin tómendeui kerek ekendigi turaly esep bergen bolatyn. Biraq shyn mәninde, kerisinshe, tura 2 ese ósim boldy.

Al, bizge ony qabyldap, sol arqyly zandastyrudy úsynuda.

Tórtinshi sebep - Últtyq qordy talan-tarajgha salu

Jogharghy esep palatasy atap ótkendey, Últtyq qordyng qarajaty bekitilgen tújyrymdamagha, ekonomikalyq damudyng sikldik sipatyna jәne parasattylyqqa qayshy júmsaluda.

Ýkimet Últtyq qordan bólingen qarajattyng 64 payyzyn aghymdaghy qyzmetke – zeynetaqy, jәrdemaqy tóleuge, tipti sottalghandardy ústaugha nemese shaghyn nesiyege baghyttauda.

Sonymen qatar, 2022 jyldyng qorytyndysy boyynsha Últtyq qordy basqarudan 1 trln 400 mlrd tenge kólemindegi rekordtyq shyghyn tirkeldi.

VAP mәlimetinshe, múnday tәsildermen Últtyq qordyng aktivteri 2030 jylgha qaray tausylady.

«Aq jol» fraksiyasy múnday shyghyndy qúptay almaydy.

Besinshi sebep – kvaziymemlekettik sektordyng parazittik róli.

Búl sektor jiyrma  jyl búryn memlekettik kiristerdi tiyimdi basqaru men arttyru ýshin qúrylghan. Osy jyldar ishinde últtyq kompaniyalardyng ayaqqa túryp, payda tabatyn kezi jetti.

Memleket basshylyghynyng memlekettik qarjylandyrudy qysqartyp, budjetke kvaziymemlekettik sektordyng ýlesin arttyru mindetin qongy kezdeysoq emes.

Onyng ornyna kvaziymemlekettik kәsiporyndardy qarjylandyru kólemi 38%-gha ósti (722 mlrd tengeden 1 trln astam tengege deyin).  

Degenmen, qaytarymy óte kýmәndi.

2020 jyly memleket basshysynyng últtyq kompaniyalardyng tabysynyng 100 payyzyn budjetke audaru turaly tapsyrmasy boldy. Biraq is jýzinde 12% ghana týsken.

Mәselen, «Samúryq-Qazyna» qory 2022 jyly 1 trillion 600 milliard tenge kiristen budjetke 170 milliard tenge nemese 10 payyz ghana diviydend tólegen.

Týsinesizder me? Memleket holdingter men últtyq kompaniyalargha 1 trillion bóledi, al olar memleket budjetine 6 ese az qaytarady.

Búl jerde memleket mýddesi qayda?

Kvaziymemlekettik sektor ekonomikanyng 60%-gha deyinin qúraytynyn eske sala ketken jón. Sondyqtan, onyng kirisi bolmasa, parlament memleket esebinen qalyptasatyn naqty qarjylyq aghyndardyng bir bóligin ghana kóredi. Ýkimet pen últtyq kompaniyalar qalghan somalardy óz qalauy boyynsha, parlament qabyrghasynan tys basqarady. Al, sonda «yqpaldy parlament» pen «esep beretin ýkimet» qayda?

Memleketting ekonomikagha jappay aralasuy, 6,5 myng kvaziymemlekettik kәsiporynnyng qúryluy qoghamnyng moynyna minip alghan jatyp isherlerding qalyptasuyna ghana emes, sonymen qatar, memleketting әkimshilik jәne qarjylyq resurstarymen bәsekege týse almaytyn jeke kәsipkerlikke qysym jasau.

***

«Aq jol» dempartiyasy ózining sayasy baghdarlamasynda naryqtyq negizderge qayta oralu ýshin últtyq erkin ekonomikanyng keshendi baghdarlamasyn әzirleu qajet dep sanaydy.

Sonday-aq:

Memleketting mýmkindikteri budjetpen anyqtalady, sondyqtan barlyq memlekettik qarjyny parlament baqylauyna qaytaru kerek. Biraq memleket qarjysynyng qomaqty bóligi budjetten tys júmsalyp, qoghamnan jasyryn qaluda. Ángime memlekettik holdingterdin, últtyq kompaniyalardyng jәne memlekettik kәsiporyndardyng budjetteri turaly. Olardyng kóbi memleket moynyna masyl bop, jeke túlghalardyng zansyz әri baqylausyz banynyng qúraly retinde qyzmet etude. Búl jerde «jasyryn» shemalary jýieli týrde payda bolyp, kvaziymemlekettik sektor syrtqy qaryzdyng ýlken ýlesin qúraydy, orasan zor shyghyndaryna qaramastan, menedjerler ózderine milliondap bonustar jazdyrady t.b. Demek, memholdingter men últtyq kompaniyalardyng qarjylary respublikalyq budjetke engizilip jәne Parlamentte bekitilui qajet.

BJZQ, Áleumettik medisinalyq saqtandyru qory jәne t.b. Mindetti jarnalary bar barlyq qorlargha qatysty.

Holdingter men últtyq kompaniyalardyng barlyq taza paydasy budjetke týsui kerek. Qúrylghanyna talay jyl bolghan memlekettik kompaniya әli de memleketten aqsha súrap otyrsa, búl kompaniya memleketke emes, óz qaltasyna júmys isteude degen sóz.

Mysaly, «Samúryq-Qazyna Óndeu» (búrynghy Birikken himiyalyq kompaniya) ashyq derekter boyynsha 10 jyl ishinde jinaqtalghan 240 milliard tenge shyghyngha ie bola túra, ary qaray da qalauyna shek qoymauda.

Al, múnday kvaziykәsiporyndar az emes.

Olardy qoldaghansha, óz qarajatyna júmys isteytin, tipti budjetke salyq tóleytin jeke kәsipkerlikti qoldau tiyimdirek.

Býginde Parlament Ýkimetting júmysyn tek budjetti iygeru boyynsha ghana baghalaydy. Biraq, budjet qarjylyq qújat bolyp tabylady. Al, qoghamgha tek qarjylyq ghana emes, Ýkimet kýsh-jigerin qanday mәselelerge baghyttaytynyn, onyng aldyna qanday naqty mindetter qoyatynyn kórsetetin sayasy qújat ta qajet.

2007 jylgha deyin «Ýkimet turaly» Zannyng 7-babynda Ýkimetting Parlamentte naqty әleumettik-ekonomikalyq maqsattar men mindetter bekitiletin is-qimyldarynyng baghdarlamasyn qorghau sharty qarastyrylghan bolatyn. Búl norma tynysh ghana alynyp tastaldy, sodan beri Parlament Ýkimet júmysyna tek budjetti iygeru boyynsha bagha berip keledi.

Parlament Ýkimetke qarjylyq eseptilikti ghana emes, memleketti damytu mindetterin oryndau ýshin sayasy jauapkershilikti de jýkteytin normany qalpyna keltiru qajet dep sanaymyz. Sol arqyly preziydent Q. Toqaevtyng yqpaldy Parlament pen esep beretin Ýkimet formulasy jýzege asyrylady.

Sonymen qatar, konstitusiyalyq reformany damytu men halyqaralyq tәjiriybege sәikes, budjetti baqylau barysynda Mәjiliske Jogharghy esep palatasy anyqtaghan budjet qarajatyn jymqyru jәne sybaylas jemqorlyq faktileri boyynsha deputattyq tergeu jýrgizu qúqyghyn berudi talap etemiz.

Ókinishke oray, búl tәsilderding eshqaysysy Ýkimetting esebinde joq.

Jogharyda aitylghandardy eskere otyryp, «Aq jol» dempartiyasy Ýkimetting budjetting atqaryluy turaly esebin qoldamaydy.

Abai.kz