بۇگىن ءماجىلىس ۇكىمەت جانە جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ 2022 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەبىن ماقۇلداۋ بويىنشا جيىن ءوتتى.

ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىندا پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى – قارجى ءمينيسترى ەرۇلان جاماۋباەۆ پەن جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ توراعاسى ناتاليا گودۋنوۆا 2022 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرىن جاريا ەتتى. اتالعان ەسەپتى ماقۇلداۋعا دەپۋتاتتار داۋىس بەردى.

«اق جول» فراكتسياسى ۇكىمەتتىڭ بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەبىن قولدامادى. «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ازات پەرۋاشەۆ فراكتسياسىنىڭ ۇستانىمىن جاريالادى.

«اق جول» فراكتسياسى ۇكىمەتتىڭ ەسەبىن قولدامايدى جانە ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى بەسەۋىن اتاپ وتەيىن:

 ءبىرىنشى سەبەپ - كىرىستەردەگى كۇماندى جەتىستىكتەر.

ارىپتەستەر نازارىن ەكى الاڭداتارلىق جايتقا اۋدارعىم كەلەدى، سونىڭ نەگىزىندە ۇكىمەت ەسەبىندە ايتىلعان بيۋدجەت كىرىستەرىنىڭ ارتىعىمەن ورىندالۋىنا قول جەتكىزىلدى.

بۇل سالىق تۇسىمدەرىنىڭ بىردەن 42%-عا جانە قارىزداردىڭ 13%-عا ارتۋى. سالىق ءتۇسىمىنىڭ 42%-عا ارتۋى دەگەن نە؟

بىزدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىنداردىڭ سانى سونشالىقتى كوبەيىپ پە ەدى؟ جوق. الدە بۇرىنعى كاسىپورىنداردىڭ پايداسى سونشالىقتى ءوستى مە؟ ءبىز دە سەنبەيمىز.

نەگىزگى سەبەپ – مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى، ناتيجەسىندە بيۋدجەت كىرىسىندەگى ءوندىرۋشى سالالاردىڭ ۇلەسى 46%-عا دەيىن ارتتى.

بىراق، سونىمەن بىرگە، وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ۇلەسى 11%-عا دەيىن تومەندەدى.

سالىق تۇسىمدەرىنىڭ ءوسۋىنىڭ باسقا سەبەپتەرى رەتىندە سالىق مولشەرلەمەلەرىنىڭ ارتۋى، ققس قايتارىلۋىنىڭ ازايۋى جانە سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋدىڭ جاقسارۋى اتالىپ ءوتتى.

وكىنىشكە وراي، كاسىپكەرلەر بۇل تەرميندەردىڭ استارىندا نە جاسىرىلعانىن جاقسى بىلەدى.

ماسەلەن، 2022 جىلى مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگاندارى 20 مىڭ سالىقتىق تەكسەرۋ جۇرگىزدى، بۇل الدىڭعىعا قاراعاندا 24 پايىزعا ارتىق.

677 ملرد تەڭگەگە قوسىمشا سالىق ەسەپتەلدى، بۇل الدىڭعى جىل كورسەتكىشىنەن 2,5 ەسەگە ارتىق.

ۇكىمەت بارلىق تەلەديدارلاردا بيزنەسكە تەكسەرۋ مەن قىسىمدى ازايتىپ جاتقانىن حابارلادى. بۇل ءبىرتۇرلى «ازايتۋ».

بۇرىنعى سالىق سالىناتىن بازانى ەسكەرە وتىرىپ، سالىق ورگاندارى قالعان كاسىپكەرلەردى ءىس جۇزىندە قوسارلانعان سالىقپەن شىعىنعا ۇشىراتۋدا. «اق جول» فراكتسياسى بۇل تۋرالى وتكەن سارسەنبىدە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ،  سالىق جۇيەمىزدىڭ رەپرەسسيالىق ساياساتقا كوشىپ بارا جاتقانىن اتاپ كورسەتكەنىن ەسكە سالۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، سالىق ورگاندارىنىڭ مامىلەلەردى جارامسىز دەپ تانۋى نەمەسە تىركەۋدى جويۋى ارقىلى مىڭداعان كاسىپكەرلەر قايتا سالىق سالۋعا ۇشىراۋدا، نەبارى ەكى جىلدىڭ ىشىندە مۇنداي فاكتىلەردىڭ سانى 3 ەسەگە وسكەن.

مۇنداي فيسكالدى ساياساتپەن جاقىن ارادا بيۋدجەتتى تولتىراتىن ەشكىم قالمايدى، بىراق ينۆەستيتسيالىق ساياسات تاۋەكەلگە ۇشىراپ، بيزنەس-كليماتتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلەدى.

ەڭ ۇرەيلىسى، قالىپتى تابىسى بار كاسىپورىندار قىسىمعا ۇشىراپ، جوعارى تابىستى سەكتورلار «تيىسۋگە بولمايتىندىردىڭ» ساناتىندا قالۋدا.

ماسەلەن، بانكتەرگە تۇسەتىن سالىق اۋىرتپالىعى - ولارعا بۇكىل ەكونوميكا، ياعني، مەملەكەت، بيزنەس پەن حالىق تولەيتىنىنە قاراماستان، نەبارى 2-دەن 5%-عا دەيىن قۇرايدى. پاندەميا كەزىندە دە، ەكونوميكا السىرەگەن تۇستا، بانكتەردىڭ كىرىسى ارتا ءتۇستى.

ولاردىڭ بيۋدجەتكە قوسقان ۇلەسى (428 ملرد تەڭگە) ونەركاسىپتىڭ، قۇرىلىستىڭ نەمەسە كولىك سالاسىنىڭ ۇلەسىنەن از عانا ەمەس، ءتىپتى كاسىبي جانە عىلىمي قىزمەتتەن دە كەم (578 ملرد تگ.). ال، بانكير مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قىزمەتكەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن سالىستىرىپ كورىڭىز.

مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ قايتارىمى دا كۇماندى. ماسەلەن، ءىرى كەن ورىندارى بويىنشا شەتەلدىك ينۆەستورلار وبك رەجيمىندە جۇمىس ىستەيدى، ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت قازاقستان وسى كەلىسىمدەرگە سايكەس مۇناي ساتۋدان قانداي ۇلەس الاتىنى تۋرالى اقپاراتتى جاريا ەتۋدەن باس تارتۋدا.

بۇل وبك ءادىل بولسا، ينۆەستورلار مەملەكەتكە جاساعان جاقسىلىقتارىن كورسەتۋ ءۇشىن ولاردى جاريالاۋعا مۇقتاج بولار ەدى. بۇل شارتتار قازاقستان ءۇشىن انىق قولايسىز بولعان جاعدايدا عانا ولار اقپاراتتى اشۋعا قارسى بولادى.

بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل جەردە ۇكىمەت ەمەس، «PSA» جشس ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن جالعىز كۇرەسىپ جاتىر.

قارىزداردىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى «تابىستىڭ وسۋىنە» كەلەتىن بولساق، بۇل شىن مانىندە تابىس ەمەس، قارىز ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.

مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ءوسۋ قارقىنى ءجىو وسىمىنەن الدەقايدا جوعارى. وسىلايشا، ءبىر جىلدا مەملەكەتتىك قارىز 18 پايىزعا ءوستى. سوڭعى 10 جىلدا سىرتقى قارىز جەتى ەسە ءوستى (2012 ج. – 3,6 ترلن. تەڭگە، 2022 ج. – 25,3 ترلن. تەڭگە). قارىزعا قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى تۇسەتىن جۇكتەمە 9 ەسەگە ءوستى (2013 جىلعى 177,3 ملرد. تەڭگەدەن 2022 جىلى 1,6 ترلن. تەڭگەگە دەيىن).

«اق جول» فراكتسياسى, جۇمسارتىپ ايتقاندا، مۇنداي «تابىستىڭ وسۋىنە» مۇلدەم ريزا ەمەس.

ۇكىمەتپەن كەلىسپەۋىمىزدىڭ ەكىنشى سەبەبى – بيۋدجەتتى جوسپارلاۋعا جاۋاپسىزدىقپەن قاراۋى.

2022 جىلعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت بەكىتىلگەننەن كەيىن بيۋدجەتكە 8 (!) تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن. سونىمەن قاتار، 162 ملرد.تەڭگە سوماسىنداعى 2 تۇزەتۋ بولىنبەي قالدى.

ءوز ەسەپ-قيسابىنا مۇنداي نەمقۇرايلىلىق تانىتۋ تولىق ساتسىزدىك دەپ سانايمىز. جەكە كومپانيادا مۇنداي «جوسپارلاۋ» ءۇشىن جالدامالى مەنەدجمەنت جۇمىستان شىعىپ كەتەر ەدى.

تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دە حالىق اقشاسىن باسقارۋدى سەنىپ تاپسىرعان قىزمەتكەرلەر. بىراق ۇكىمەتتىڭ حالتۋرششيكتەردى جازالاعانىن ەستىمەدىك.

ءۇشىنشى سەبەپ – مۇنايلىق ەمەس بيۋدجەت تاپشىلىعىنىڭ ارتۋى.

2022 جىلى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ كەزىندە مۇنايلىق ەمەس تاپشىلىق بەكىتىلگەن 7 ترلن تەڭگەنىڭ ورنىنا 9 تريلليون 342 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتىلدى.

ال، بۇزىلعان 8,1 پايىزدىق تاپشىلىق شەگىن 10,2 پايىزعا كوتەرۋ ارقىلى عانا اينالىپ ءوتتى.

بۇل «بارماق باستى، كوز قىستى» دەپ اتالادى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى پرەزيدەنت ق.توقاەۆقا 2022 جىلى مۇنايلىق ەمەس تاپشىلىق 5,1%-عا دەيىن تومەندەۋى كەرەك ەكەندىگى تۋرالى ەسەپ بەرگەن بولاتىن. بىراق شىن مانىندە، كەرىسىنشە، تۋرا 2 ەسە ءوسىم بولدى.

ال، بىزگە ونى قابىلداپ، سول ارقىلى زاڭداستىرۋدى ۇسىنۋدا.

ءتورتىنشى سەبەپ - ۇلتتىق قوردى تالان-تاراجعا سالۋ

جوعارعى ەسەپ پالاتاسى اتاپ وتكەندەي، ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى بەكىتىلگەن تۇجىرىمداماعا، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تسيكلدىك سيپاتىنا جانە پاراساتتىلىققا قايشى جۇمسالۋدا.

ۇكىمەت ۇلتتىق قوردان بولىنگەن قاراجاتتىڭ 64 پايىزىن اعىمداعى قىزمەتكە – زەينەتاقى، جاردەماقى تولەۋگە، ءتىپتى سوتتالعانداردى ۇستاۋعا نەمەسە شاعىن نەسيەگە باعىتتاۋدا.

سونىمەن قاتار، 2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ۇلتتىق قوردى باسقارۋدان 1 ترلن 400 ملرد تەڭگە كولەمىندەگى رەكوردتىق شىعىن تىركەلدى.

ۆاپ مالىمەتىنشە، مۇنداي تاسىلدەرمەن ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرى 2030 جىلعا قاراي تاۋسىلادى.

«اق جول» فراكتسياسى مۇنداي شىعىندى قۇپتاي المايدى.

بەسىنشى سەبەپ – كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ پارازيتتىك ءرولى.

بۇل سەكتور جيىرما  جىل بۇرىن مەملەكەتتىك كىرىستەردى ءتيىمدى باسقارۋ مەن ارتتىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان. وسى جىلدار ىشىندە ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ اياققا تۇرىپ، پايدا تاباتىن كەزى جەتتى.

مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋدى قىسقارتىپ، بيۋدجەتكە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ مىندەتىن قويۋى كەزدەيسوق ەمەس.

ونىڭ ورنىنا كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى قارجىلاندىرۋ كولەمى 38%-عا ءوستى (722 ملرد تەڭگەدەن 1 ترلن استام تەڭگەگە دەيىن).  

دەگەنمەن، قايتارىمى وتە كۇماندى.

2020 جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ تابىسىنىڭ 100 پايىزىن بيۋدجەتكە اۋدارۋ تۋرالى تاپسىرماسى بولدى. بىراق ءىس جۇزىندە 12% عانا تۇسكەن.

ماسەلەن، «سامۇرىق-قازىنا» قورى 2022 جىلى 1 تريلليون 600 ميلليارد تەڭگە كىرىستەن بيۋدجەتكە 170 ميلليارد تەڭگە نەمەسە 10 پايىز عانا ديۆيدەند تولەگەن.

تۇسىنەسىزدەر مە؟ مەملەكەت حولدينگتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالارعا 1 تريلليون بولەدى، ال ولار مەملەكەت بيۋدجەتىنە 6 ەسە از قايتارادى.

بۇل جەردە مەملەكەت مۇددەسى قايدا؟

كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور ەكونوميكانىڭ 60%-عا دەيىنىن قۇرايتىنىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون. سوندىقتان، ونىڭ كىرىسى بولماسا، پارلامەنت مەملەكەت ەسەبىنەن قالىپتاساتىن ناقتى قارجىلىق اعىنداردىڭ ءبىر بولىگىن عانا كورەدى. ۇكىمەت پەن ۇلتتىق كومپانيالار قالعان سومالاردى ءوز قالاۋى بويىنشا، پارلامەنت قابىرعاسىنان تىس باسقارادى. ال، سوندا «ىقپالدى پارلامەنت» پەن «ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قايدا؟

مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا جاپپاي ارالاسۋى، 6,5 مىڭ كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىننىڭ قۇرىلۋى قوعامنىڭ موينىنا ءمىنىپ العان جاتىپ ىشەرلەردىڭ قالىپتاسۋىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىك جانە قارجىلىق رەسۋرستارىمەن باسەكەگە تۇسە المايتىن جەكە كاسىپكەرلىككە قىسىم جاساۋ.

***

«اق جول» دەمپارتياسى ءوزىنىڭ ساياسي باعدارلاماسىندا نارىقتىق نەگىزدەرگە قايتا ورالۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەركىن ەكونوميكانىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن ازىرلەۋ قاجەت دەپ سانايدى.

سونداي-اق:

مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىكتەرى بيۋدجەتپەن انىقتالادى، سوندىقتان بارلىق مەملەكەتتىك قارجىنى پارلامەنت باقىلاۋىنا قايتارۋ كەرەك. بىراق مەملەكەت قارجىسىنىڭ قوماقتى بولىگى بيۋدجەتتەن تىس جۇمسالىپ، قوعامنان جاسىرىن قالۋدا. اڭگىمە مەملەكەتتىك حولدينگتەردىڭ، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جانە مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ بيۋدجەتتەرى تۋرالى. ولاردىڭ كوبى مەملەكەت موينىنا ماسىل بوپ، جەكە تۇلعالاردىڭ زاڭسىز ءارى باقىلاۋسىز بايۋىنىڭ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتۋدە. بۇل جەردە «جاسىرىن» سحەمالارى جۇيەلى تۇردە پايدا بولىپ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سىرتقى قارىزدىڭ ۇلكەن ۇلەسىن قۇرايدى، وراسان زور شىعىندارىنا قاراماستان، مەنەدجەرلەر وزدەرىنە ميلليونداپ بونۋستار جازدىرادى ت.ب. دەمەك، مەمحولدينگتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارجىلارى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە ەنگىزىلىپ جانە پارلامەنتتە بەكىتىلۋى قاجەت.

بجزق، الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورى جانە ت.ب. مىندەتتى جارنالارى بار بارلىق قورلارعا قاتىستى.

حولدينگتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بارلىق تازا پايداسى بيۋدجەتكە ءتۇسۋى كەرەك. قۇرىلعانىنا تالاي جىل بولعان مەملەكەتتىك كومپانيا ءالى دە مەملەكەتتەن اقشا سۇراپ وتىرسا، بۇل كومپانيا مەملەكەتكە ەمەس، ءوز قالتاسىنا جۇمىس ىستەۋدە دەگەن ءسوز.

مىسالى، «سامۇرىق-قازىنا وندەۋ» (بۇرىنعى بىرىككەن حيميالىق كومپانيا) اشىق دەرەكتەر بويىنشا 10 جىل ىشىندە جيناقتالعان 240 ميلليارد تەڭگە شىعىنعا يە بولا تۇرا، ارى قاراي دا قالاۋىنا شەك قويماۋدا.

ال، مۇنداي كۆازيكاسىپورىندار از ەمەس.

ولاردى قولداعانشا، ءوز قاراجاتىنا جۇمىس ىستەيتىن، ءتىپتى بيۋدجەتكە سالىق تولەيتىن جەكە كاسىپكەرلىكتى قولداۋ تيىمدىرەك.

بۇگىندە پارلامەنت ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن تەك بيۋدجەتتى يگەرۋ بويىنشا عانا باعالايدى. بىراق، بيۋدجەت قارجىلىق قۇجات بولىپ تابىلادى. ال، قوعامعا تەك قارجىلىق عانا ەمەس، ۇكىمەت كۇش-جىگەرىن قانداي ماسەلەلەرگە باعىتتايتىنىن, ونىڭ الدىنا قانداي ناقتى مىندەتتەر قوياتىنىن كورسەتەتىن ساياسي قۇجات تا قاجەت.

2007 جىلعا دەيىن «ۇكىمەت تۋرالى» زاڭنىڭ 7-بابىندا ۇكىمەتتىڭ پارلامەنتتە ناقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماقساتتار مەن مىندەتتەر بەكىتىلەتىن ءىس-قيمىلدارىنىڭ باعدارلاماسىن قورعاۋ شارتى قاراستىرىلعان بولاتىن. بۇل نورما تىنىش عانا الىنىپ تاستالدى، سودان بەرى پارلامەنت ۇكىمەت جۇمىسىنا تەك بيۋدجەتتى يگەرۋ بويىنشا باعا بەرىپ كەلەدى.

پارلامەنت ۇكىمەتكە قارجىلىق ەسەپتىلىكتى عانا ەمەس، مەملەكەتتى دامىتۋ مىندەتتەرىن ورىنداۋ ءۇشىن ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتى دە جۇكتەيتىن نورمانى قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت دەپ سانايمىز. سول ارقىلى پرەزيدەنت ق. توقاەۆتىڭ ىقپالدى پارلامەنت پەن ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت فورمۋلاسى جۇزەگە اسىرىلادى.

سونىمەن قاتار، كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى دامىتۋ مەن حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس، بيۋدجەتتى باقىلاۋ بارىسىندا ماجىلىسكە جوعارعى ەسەپ پالاتاسى انىقتاعان بيۋدجەت قاراجاتىن جىمقىرۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرى بويىنشا دەپۋتاتتىق تەرگەۋ جۇرگىزۋ قۇقىعىن بەرۋدى تالاپ ەتەمىز.

وكىنىشكە وراي، بۇل تاسىلدەردىڭ ەشقايسىسى ۇكىمەتتىڭ ەسەبىندە جوق.

جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، «اق جول» دەمپارتياسى ۇكىمەتتىڭ بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەبىن قولدامايدى.

Abai.kz