Qazirgi kezende qazaq halqynyng jartysyna juyghy qyrylghan 1930-32 jyldardaghy asharshylyq birshama zerttelip jazylghanymen, 1921-22 jyldardaghy asharshylyq jóninde biren-saran enbekterde bolmasa әli aityla qoyghan joq.

Múraghat derekteri men basylymdargha nazar audara kelsek, 1921 jyly Qazaqstannyng bes guberniyasy men bir uezi, atap aitsaq, Orynbor, Aqtóbe, Oral, Bókey, Qostanay guberniyalary men Aday uezi asharshylyqqa úshyrady [1]. 2 653 300 adam túratyn Qazaqstannyng batys bóligimen jәne onymen shekaralasatyn Qostanay guberniyalarynyng asharshylyqqa dushar boluynyng obektivti jәne subektivti sebepteri bar edi. Olardyng әrqaysynyng ara jigin taratpay jalpy aitsaq, 1921 jylghy ashtyqtyng negizi әride, terende jatty. 1916 jyly qazaq jastaryn tyl júmystaryna alu, shaqyrylghandardyng bas saughalap qashuy, halyq narazylyghynyng órship, Torghay tóniregin qamtyghan últ-azattyq kýresi, aq pen qyzyl kezekpe kezek biylikke kelgen alasapyran azamat soghysy, er azamattyng at ýstinde boluy qalyptasqan sharuashylyq jýiesin toqyraugha úshyratty. Onyng ýstine 1920 jylghy jút pen 1921 jylghy qúrghaqshylyq auyl sharuashylyghyn túralatyp, halyqqty kýizeliske dushar etti.

 

Qazirgi kezende qazaq halqynyng jartysyna juyghy qyrylghan 1930-32 jyldardaghy asharshylyq birshama zerttelip jazylghanymen, 1921-22 jyldardaghy asharshylyq jóninde biren-saran enbekterde bolmasa әli aityla qoyghan joq.

Múraghat derekteri men basylymdargha nazar audara kelsek, 1921 jyly Qazaqstannyng bes guberniyasy men bir uezi, atap aitsaq, Orynbor, Aqtóbe, Oral, Bókey, Qostanay guberniyalary men Aday uezi asharshylyqqa úshyrady [1]. 2 653 300 adam túratyn Qazaqstannyng batys bóligimen jәne onymen shekaralasatyn Qostanay guberniyalarynyng asharshylyqqa dushar boluynyng obektivti jәne subektivti sebepteri bar edi. Olardyng әrqaysynyng ara jigin taratpay jalpy aitsaq, 1921 jylghy ashtyqtyng negizi әride, terende jatty. 1916 jyly qazaq jastaryn tyl júmystaryna alu, shaqyrylghandardyng bas saughalap qashuy, halyq narazylyghynyng órship, Torghay tóniregin qamtyghan últ-azattyq kýresi, aq pen qyzyl kezekpe kezek biylikke kelgen alasapyran azamat soghysy, er azamattyng at ýstinde boluy qalyptasqan sharuashylyq jýiesin toqyraugha úshyratty. Onyng ýstine 1920 jylghy jút pen 1921 jylghy qúrghaqshylyq auyl sharuashylyghyn túralatyp, halyqqty kýizeliske dushar etti.

Búl azamattyq soghysynyng endi ghana ayaqtalghan, bolishevikter el ishindegi sayasi- ekonomikalyq, әleumettik shiyelenisti óz paydasyna әli tolyq sheshe almaghan ólara kezeng edi. Kronshtat býligi, sharualar narazylyghy, bolishevikter biyligin әli de moyynday qoymau – sol kezenning jalpy ahualynyng sipatyn kórsetetin.  Osy kezende tek qana Qazaqstanda ghana emes, Reseyding birqatar jerinde de Astrahan, Sarisyn, Saratov, Samara, Simbirsk, Ufa guberniyalary asharshylyq qúrsauyna týsken bolatyn.

Áriyne, Qazaqstandaghy auyr jaghdaydy ortalyqtaghy bolisheviktik biylik bildi. Solay bolghanymen, asharshylyqqa úshyraghan Resey guberniyalargha kómek kórsetudi talap etti. Óz elindegi asharshylyqtyng dendep, etek alyp bara jatqanyn kórip, bilip otyrghan qazaq elining biyligi aldarynda túrghan eki mәseleni de sheshu jolyn ústandy. Reseyge ishinara kómek jasaghanymen, el ishindegi jaghdaydy retteudi birinshi kezekke qoydy. Sondyqtan da bolar, Qazaq Ortalyq Atqaru Komiyteti atynan Á.Jankeldin men Kiyselev Qazaqstandaghy asharshylyq jayyn aita kelip, jaghdaydy retteu әri bir jaghynan jenildetu maqsatynda Qazaqstan territoriyasyndaghy basqa últ ókilderin, mysaly, ukraindardy óz respublikalaryna qonys audarugha rúhsat beruin súrady. Ashyq aitylmasa da, bir sebepteri nemese ortalyqtyng alystan oilaghan maqsattary boldy ma búl úsynysqa kelisim bermedi. Sonymen qatar, aldyn ala josparlanghan Qazaqstangha Reseyden qonys audarugha tiyisti 2 mln adamdy ornalastyru mәselesi de ózgerissiz qaldy [2].

Qazaqstangha Reseyden 2 mln adamdy qonystandyru qajet degen mәsele kýn tәrtibinde túrghanymen, osy uaqytta Qazaqstanda atalghan bes guberniya men bir uezde asharshylyqqa úshyraghandar sany da mәlimet boyynsha 2 mln adam edi. 1922 jyldyng qantaryndaghy mәlimet boyynsha Orynbor guberniyasynda – 437 776, Qostanay guberniyasynda – 252 816, Aqtóbe guberniyasynda – 359 326, Oral guberniyasynda – 277 835, Bókey guberniyasynda – 100 myn, Aday uezinde – 75 myng asharshylyqqa úshyrady [1]. Búl mәlimetting ózin ortalyqtyng qyryna úshyrap qalmau ýshin qazaq biyligi azaytyp bergen de boluy mýmkin. Sebebi, osy jyldary el isine belsene aralasyp, elding auyr halin óz kózimen kórgen M.Áuezov «...ashtyqtan qútqaru ýshin dәl qazir shúghyl shara qoldanylmasa, onda qazaq respublikasy qazaqsyz qalady» degendi beker aitpaghan boluy kerek [3, 79 b]. Búl biylikting dәrmensizdigi men ashtan qyrylyp jatqan qazaqty kórgen adamnyng jan aiqayy, yshqynuy edi. Qazaqstanda osynshama 2 mln adam asharshylyqqa dushar bolghanda, olardy asharshylyq túzaghynan alyp shyghu ýshin qajetti azyq-týlik qoryn qalyptastyru, olargha kómek beru orynyna taghyda osynday 2 mln adam adamdy Reseyden Qazaqstangha qonys audaru eshbir logikagha kelmeytin edi.

Biraq, Qazaqstanda asharshylyq túzaghyna týskender jogharyda atalghandar ghana emes basqa da jaghdayy dúrys degen guberniyalar jayy da onyp túrmady. Tek qana, Aqmolada ashtyqqa úshyraghandar sanyn 100 670 adam dep kórsetildi. Aqmolanyng ózinde jaghday osylay bolghandyghyna qaramastan, olargha Moskvadan berilgen jospardan tys taghy da 300 myng tonna astyqty Reseyge jiberu mindetteldi [4, 288 b].Leninnen júmysshylar men sharualargha kómektesu kerek degen jedelhat kelgen song Aral balyqshylary da 1921 jyldyng 25 jeltoqsanynda Reseyge 14 vagon balyq tiyep jóneletti [5, 170 p]. Ashtyqqa úshyraghan Qazaqstangha ortalyqtan kómek kelgeni bylay túrsyn, qayta azyq-týlik jiberu talap etildi.

Aqiqatyn aitsaq, osy kezde últjandy qazaq ziyalylary, onyng ishinde S.Saduaqasov pen M.Áuezov asharshylylyq jayyn aityp dabyl qaqty. «...dәl osy, 1921 jyldyng kýzi men 1922 jyldyng kóktem ailaryna deyingi aralyqta ýlttyng mýdeytin qorghaytyn asa kókeytesti sharalardyng birde-bireui Smaghúl men Múhtardyng qatysuynsyz ótken joq. Búl qarsanda qazaqtyng «qaratayaqtary» (ziyalylardy qyr qazaqtary osylay ataghan) búryn-sondy bolyp kórmegen dәrejede úiymshyldyq tanytyp, ishinara saya izdegen sayaqtary bolmasa, qalghandarynyng barlyghy da últtyq mýddening ainalasyna toptasty [3, 75 b].

Qazaqstannyng soltýstik batys aimaghyn qamtyghan ashtyq qazaq últynyng keleshegine, últ bolyp qaluyna qauip tóndirdi. Ashtyq qauipi kýnnen kýnge úlghayyp, jan saqtau ýshin qolyna týskenning bәrin jep, tipti adam etin adam jep jatqandyghy jónindegi suyq habarlar jetip jatqandyghyna qaramastan Orynbordaghy qazaq biyligi orynynan qozghalyp batyl sharalargha bara qoymady. Onyn, eki týrli sebebi bar edi. Birinshiden, Qazaq Ólkelik Revolusiyalyq komiytetining mýsheleri negizinen qazaq emes últ ókilderinen qúraldy da, qazaq dalasyndaghy auyr halge sonshalyqty mazasyzdana qoymady. Olar kerisinshe, Reseyding asharshylyqqa úshyraghan audandarynan Qazaqstannan azyq-týlik kómegin úiymdastyrugha belsene kiristi. Qazaq otbasylarynyng tirshilik etip otyrghan aldyndaghy azyn aulaq malyn,  astyghyn jinap aldy. Ekinshiden, qazaq ziyalylary arasynda da taptyq ústanymdaryna baylanysty jik tuyp, biyliktegi tapshyldar el ishindegi asharshylyqty, auyr haldy bayandap shara qoldanudy talap etken ziyalylardy, alashordashylardyng kenes ýkimetine qarsy әreketi dep qabyldady. Sonymen qatar, últjandy qazaq ziyalylarynyng últtyq mәselelerdi kóterui biyliktegi basqa últ ókilderine de únay qoymady. Olardyng arasynda kelise almaushylyq jii boldy. Sondyqtan, biylik qazaq elindegi asharshylyqqa bastapqy kezende belsene kirispedi.

Ony osy jyldardaghy Qazaq Ólkelik revolusiyalyq Komiytetining júmys josparynan da kóruge bolady. Nazar audarsaq:

1. VKP(b) nyng HII sezine dayyndyq. 2. Reseyde ashtyqqa úshyraghan audandargha azyq-týlik jóneltu ýshin jergilikti últtyng qolyndaghylaryn jinap alu; 3. Búghan qarsy halyqtyng narazylyghyn úiymdastyryp ... otyrghan «qazaq últshyldaryna qarsy kýresu [3, 75 b]. Sol kezendegi Qazaqstandaghy bolisheviktik biylikting ústaghan baghyty osynday boldy. Halyqtyng aldyndaghy maly men qolyndaghy songhy ózek jalghap otyrghanyn әsireqyzyl belsendiler qorqytyp-ýrkitip jinap aldy. Ortalyqqa jaqsy kórinu ýshin jergilikti halyqtyyng ózi asharshylyqqa dushar bolyp otyrghanda, jinalghandardy Reseyge jóneltti. Al, búl jaghdaydy kórip bilip otyryp, múnday iske narazylyq bildirgen qazaq ziyalylaryn tapshyldar «últshyldar», «proletarlyq internasionalizmge qarsylar» retinde kinәlady. Sonymen qatar, S.Mendeshev bastaghan bolishevikter Moskvagha tómendegidey mәtinde jedel hat joldaghan. «Asharshylyq turaly qauesetti taratyp jýrgen últshyldar. Olar qarapayym sharuanyng múng múqtajyn joqtaghansyp, enbekshelerding nazaryn ózderine audaru ýshin qasaqana baybalam saluda» - degen. Professor T.Júrtpaydyng pikirinshe, «Shyndyghynda, tura sol kezde S.Mendeshevting tughan auylynda týtini tik shyghatyn birde-bir ýy qalmaghan edi» [3, 76 b]. Eger, 1921 jyldyng nauryzyndaghy mәlimetke sensek, S.Mendeshevting eli Oral guberniyasynda túratyn 470 028 adamnyng 446 536-sy, yaghny 99% ashtyqqa úshyrady. Basqa guberniyalarda jaghday sәl tәuirirek degenmen olar da jaghday onyp túrmady.

Asharshylyq mendegen sol jyldary biyliktegi bolishevikter ashtan qyrylyp jatqan qazaqtar taghdyry jóninde mәsele kótergen últjandy qazaq ziyalylarynyng is-әreketin  kenestik qúrylysqa qarsy últshyldardyng әdeyi jasap otyrghany  dep aiyptady. El ishindegi ashtyqty der kezinde tizgindey almaghan biylik uaqyt ótkizip kesh qimyldady. Onyng ózinde ózderi últshyldar dep aiyptap otyrghandardyng talap etuimen. 1921 jyldyng 10 jeltoqsanynda qazaq qyzmetkerleri qatysqan keneste kýn tәrtibinde, birinshi, qyrdaghy audandardyng ashtyqqa úshyraghan túrghyndaryna naqty kómek kórsetudi úiymdastyru, ekinshi, qazaq qyzmetkerlerin osy júmysqa tartu jәne olardy tiyimdi paydalanu qaraldy. Birinshi mәsele boyynsha, M.Áuezovtyng bayandamasy tyndaldy. M.Áuezov el ishindegi auyr jaydy bayandap «...Kóptegen audandardaghy qazaqtar kópten beri tek qana kórtyshqanmen, tyshqanmen, suyrmen, taghy da sol siyaqty úsaq jәndiktermen ózegin jalghauda, sonyng kesirinen әr týrli júqpaly aurular men indetter estip bilmegen dengeyde taralyp barady» dep mәlimdedi.

Osy kenesten keyin ghana, qaqaghan qysta ashtyqqa úshyraghan audandargha kómek kórsetuge qadam jasaldy. Biraq, qaharyna mingen qysta el jaghdayy odan sayyn auyrlap ketken edi. Osy keneste shalghay jatqan Torghaygha Qostanay arqyly jiberiletin kómek barmay qalady, azyq-týlik Qostanaydyng óz basynda qalyp jergilikti halyqqa jetpeydi degen bolu kerek  qabyldanghan qaulyda «Torghaygha jiberiletin azyq-týlik jәrdemi Qostanaydan bólek jiberiluin ortalyq arqyly sheshuge qol jetkizsin» delendi[6, s.197 ].

Qostanaygha arnayy barghan S.Saduaqasovtyng jazuynsha, Qostanayda ashtargha arnalghan ashanalar men balalar ýii ashylghanymen, ol qalyng qazaq ishinde ashylmaghan. Qostanaydyng óz basynda ashylghan ashanalarda tamaqtandyryp jatqan ashtar ishinde qazaqtar joq. Al, ashanagha qajetti et ýshin maldy ash qazaqtardyng ózinen alyp otyrghan. Qazaqtargha jәrdem bermek týgili olardyng qolyndaghylaryn jinap alghan. «Qostanaydyng orystarynan qazaqtyng hali jaman. Qazaq ishinde ashtyq jazgha qaray kóbeydi. Jer qarayyp ketken song qayta qar jauap, maldyng jartysyna juyghyn qyryp ketti. El ishinde ólip jatyr. ...Qostanay mekemelerining ashtargha jәrdem berui de basqasha. Ózderining Qostanayynsha!.. ...Búl aitqandar – ertegi emes, shyp-shyn oqigha. Qostanayda bolyp otyrghan oqigha» - dep ashyna jazdy [7, 280-281 bb]. Sondyqtan da bolar, Torghaygha jiberiletin azyq-týlik jәrdemi Qostanaydan bólek jiberilsin degen qaulynyng qabyldanghany.

Alghashynda ashtyqqa úshyraghan Qostanay guberniyasyna kómek kórsetu, azyq-týlik qoryn qalyptastyru, ony jetkizu Aqmola guberniyasyna jýkteldi. Biraq, búl keyin eki týrli sebeppen ózgeriske týsti. Birinshiden, 1922 jyldyng basynda ashtyq qúrsauyna týsken Chelyabinsk, Qostanay, Samara guberniyalarynan ashtar legi shamamen 470 myng adam jan saqtau ýshin Aqmola guberniyasyna aghylyp  keldi. Búl әriyne, qoldaghy bar azyq-týlik qorynyng bir bóligin kómek kórsetu ýshin júmsaugha mýmkindik bermedi. Syrttan kelushiler jana problemalar tudyrdy. Ekinshiden, guberniya qúramyndaghy Petropavl, Kókshetau, Atbasar uezderi de osy kezende ashtyqqa úshyrady da, guberniya әkimshiligi ortalyqtan atalghan uezderdi asharshylyqqa úshyraghandar retinde sanap, jinalghan azyq-týlik qoryn ishki qajettilikke júmsaugha rúhsat súrady.

Osydan keyin Qostanay guberniyasyna kómek kórsetu ashtyqqa úshyramaghan dep sanalghan Semey guberniyasyna mindetteldi. Qostanay guberniyasy ashtaryna kómek kórsetu basty mәselening birine ainaldy. Sebebi, guberniya halqynyng 90%-y ashtyqqa úshyraghan edi. Qostanay guberniyasy ishinde shalghayda jatqan Torghay uezining jaghdayy óte auyr boldy. 1921 jyldyng jazyndaghy qúrghaqshylyq, shópting shyqpauymen jetispeushiliginen jәne qatal qystan uezding 13 bolysynda da mal qyryldy. Maldyng qyryluy, jergilikti halyqty tirshilik kózinen aiyryp asharshylyqqa úshyratty. 13 bolys ishindegi neghúrlym quatty sanalghan Torghay, Shúbalan, Mayqarau, Saryqopa, Kórtoghay jәne Qaraqogha bolystarynda da mal basy kýrt kemidi. Eldi ashtyq jaylady. Halyq óz ata mekenderin tastap Aqtóbe, Qostanay, Jezqazghan jaqqa bosty. Aqtóbege jetkenderi odan әri basqa aimaqqa ketti. Sebebi, Aqtóbe guberniyasynyng de hali onyp túrmaghan edi. Ol jaqtaghy halyq ta bosqynshylyqqa úshyrap jaghdayy jaqsy Týrkstan guberniyasyna qaray aghyldy.

Sonymen qatar, shalghayda ornalasuy, kólik qatynasynyng qiyn boluy, kómekting der kezinde jetpeuinen Torghay uezi halqynyng jaghdayy nasharlady. Syrttan keletin azyq-týlikting jetui de qiyn boldy [8]. Sondyqtan, qiyn jaghdayda qalghan Torghay uezining atqaru komiytetine respublikalyq organdarmen tikeley  baylanys jasaugha rúhsat berildi [9].

Osy jyldary el qyzmetine belsene aralasqan M.Áuezov «Enbekshi qazaq» gazetine asharlyqqa baylanysty kólemdi maqala jariyalap, eldi ashyqqandargha jylu jinaugha, kómek kórsetuge shaqyrdy [10; 3,84 b]. Elding auyr haline qazaq ziyalylary kóz júmyp qaray almady. M.Dulatov ta «Aqjol» gazetine birneshe maqala jariyalap, shyndyqty jazyp, qazaq biyligi qozghalsyn, qimyldasyn degen niyette boldy. «Torghay ýiezinde mal qyrylyp jatyr. Jazghy salym asharshylyq kýtip otyrmyz. Alystan azyq tasityn kólik qalghan joq. Qarqaraly ýiezinde sharua kýizeldi. Mal ólip jatyr. Júrt jayau, ash, jalanash... Temir ýiezinde jút. Auru qalyn, kýnde janaza... Bókey ordasynyng qazaqtary tomyrshyq degen shópting dәnin qaghyp jep jatyr... Yrghyz ýiezining qazaqtary sarshúnaq tyshqandy jep jatyr. Kýzdigýni ólgen maldardyng óleksesin qar astynan qazyp alyp jep jatyr. Ólekse әri as bolmay, bisharalar qyrylyp jatyr, - dep jazdy [11,53 b].

El ishin jaylaghan ashtyq turaly aitylyp, gazette jariyalanghandargha «búl últshyldardyng bosqa dauryghuy, kenes ýkimetine qarsy is-әreketi, sondyqtan últshyldargha qarsy kýresti kýsheytu kerek» dep әreketsiz otyrghan biylikke M.Dulatov janúshyra ashyq týrde «Ashtyq qyrghynynan qaytsek qútylamyz? degen maqalasyn Qazaqstan ýkimetining nazaryna  dep ataumen jazdy. «Eldi el qylu, qyrghynnan qútqaru ýshin azamat tegis atqa minu kerek. Biraq, azamat ókimetten rúhsatsyz atqa mine almaydy. Sondyqtan qazaq ókimeti qazaqty el qylamyn dese, zakon jolymen bekitip, ashtar ýshin kýili elderden jylu jinaugha rúhsat etsin. Elge senimdi, bilimdi, taza azamattardy bastyq qylyp, 20-30 komissiya shygharsyn. Búlargha kerekti kýsh-kómegin bersin. Komissiyalar ýiezdi, oblysty, audangha bólip aralasyn, jinalghan maldaryn jaz boyy asharshylyq bolyp jatqan jerlerge aidasyn. Ash bosqyndardy aman elderge kóshirip ornalastyrsyn» - dey kelip, «...jalghyz ókimet tarapynan kórsetilgen jәrdemge ghana sýienip otyrsaq, eldi qyryp alamyz. Ókimet jәrdemin kórsete bersin, ol óz aldyna, ózimiz júrttyng qamyn oilauymyz kerek» dep el ziyalylaryn el ishine barugha, kómek kórsetuge shaqyrdy.

Qazaq ókimeti el ishindegi jaghdaydyng odan әri ushyghyp bara jatqanyn bildi. Endi sheginerge jer qalmaghanyn týsindi me, әlde ashtyqty jong isine qalyng qazaqty júmyldyra bastaghan «alashordashylar» yqpalynyng ósip bara jatqanynan, onyng syrtynda el ishindegi ahualdyng auyrlap, ashtyqtyng jaylaghanyna kózi jetken song ba últ ziyalylaryna rúhsat berdi. Onyng syrtynda asharshylyqtan bosqan elding tasqyny qazaq shekarasynan tysqary ketken edi. Ortalyq Atqaru Komiyteti ashtargha kómek kórsetudi úiymdastyru ýshin óz ókilderin guberniyalargha, 1921 jyly sәuirde Aqmolagha Qiyaqov, Semeyge Toghjanov, Qostanay-Torghaygha S.Sәduaqasov jiberildi.  [12,24-26 pp]. QOAK ókili retinde osy jyldary el isine belsene aralasyp jýrgen M.Áuezov te Semey guberniyasyna bardy.

S.Sәduaqasovtyng ta «Qostanay-Torghay» maqalasy osy sapar nәtiyjesinde jazylyp, 1922 jyly «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyng 7-8 sanynda jariyalandy. Osy maqalasynda S.Sәduaqasov «Jýsipbek Aymauytov songhy bir maqalasynda Orynbor azamattaryna «ashtardyng janyna baryndar» dep jazdy degen edi. Últtyq mýdeni qashanda joghary ústaghan J.Aymauytov basqa da últ janashyrlarymen birlesip asharshylyqa úshyraghan elge kómek kórsetu maqsatynda ózi tikeley aralasyp, basqalargha ýlgi bola otyryp jylu jinady.

Ashtyq Torghay elin esingiretken tústa M.Dulatov el aralap sauyn aityp, ashtyqqa úshyraghandargha qol úshyn berulerin súrap Semey guberniyasynyng ýsh uezin aralap shyqty. M.Áuezov Ertis boyyn aralap elden mal jinady. Á.Bókeyhanov ózi bas saughalap jýrse de 1921 jyly tobyqtynyng Shaghan, Búghyly, Shynghys, Múqyr, Qyzyladyr jәne naymannyng syban bolystarynan sauyngha mal jiyp, Torghaygha mal aidap bara jatqan Jýsipbek Aymauytovqa tabystaydy [3,90-91; 98-99;137 bb.]. Janúshyra qimyldaghan A.Baytúrsynov ta qysyl tayang jaghdaydy bayandap, ashtyqtan halyqty aman alyp qalu ýshin kómek qoldaryn sozudy súrap ýndeu jazdy.

Jylu malyn jinaushy últ ziyalylarynyng el ishindegi bedelinin, yqpalynyng jogharylyghy, olargha degen halyqtyng senimi bolar 1922 jyldyng jazynda 7 myng bas mal jinaldy.

Jinalghan maldy shalghayda jatqan Torghay eline aparyp, ashyqqan elge taratu josparlandy. Onyng sebebi de bar edi. Birinshiden, ortalyqtan, sonymen birge guberniya ortalyghy Qostanaydyng ózinen, әri temirjoldan alys Torghay uezi halqynyng jaghdayy óte nashar boldy. Olargha jol qashyqtyghynan kómek jetui qiyn edi. Ekinshiden, jaghdayy ejeptәuir Qostanaydyng shovinistik pighyldaghy orys sharualary ashyqqan Torghay qazaqtaryna astyq jiberuge qarsy boldy [13,110 p]. Al, óz jaghdayy auyr ashtyyq jaylaghan kórshiles Aqtóbeden kómek kelui mýmkin emes edi. Ýshinshiden, Semeyde jylu jinau júmysyna torghaylyq ziyalylar, onyng ishinde M.Dulatov belsene aralasty. Sol jyldary ot auyzdy, oraq tildi, batyl M.Dulatov ta ózi elining qiyn jaghdayy jetkize aita bilgen bolar. Sonymen qatar, Semey eline jete tanys A.Baytúrsynov, M.Dulatov, A.Birimjanov, Gh.Birimjanov, N.Qúljanov, N.Qúljanova, S.Kәdirbaev, A.ysupov jәne t.b. últ ziyalylary shyqqan Torghay elining auyr hali qazaq oqyghandaryn, jalpy biletinderdi bey-jay qaldyrmaghan boluy kerek. Jinalghan jylu malynyng Torghay uezine jiberiluine osy atalghandar sebep boldy ma deymiz.

Semey guberniyasynyng komissiyasy on eki bolystan jinalghan maldy Torghay uezine jetkizudi, mal aidaudy úiymdastyrudy, jalpy basshylyqty J.Aymauytovqa jýktedi. Jolgha shyghu ýshin qajetti kerek jaraqty dayyndau, izdep tabu isne birshama uaqyt ketedi. Osy aralyqta mal aidaytyn malshylardy jaldady, malshylar ýshin qos, dәri-dәrmek dayyndady. Jinalghan mal Qarqaralyda bolghandyqtan 1922 jyldyng 19 tamyzynda shyghyp, 1 qyrkýiekte Aqmolagha jetti.

Ashtyq bastalghan sol jyldary adam boyyndaghy jaqsy sapaly qasiyetterimen qatar, jaman qasiyetteri de bayqalyp kózge týsti. El-júrttyng biri, jaqsysy ashtyq qyspaghyna týsken halyqqa qolyndaghysyn bólip berip janashyrlyq, bauyrmaldyq tanytsa, sonymen qatar, ekinshi bireuleri, jamany aitqaly otyrghanymyz mal aidaghandar arasynda maldy aiyrbastau, joghaltyp jiberu, úrlau sekildi qasiyeterimen kórindi. Aydalghan mal qyrkýiek aiynyng ortasynda Torghay uezine jetti. Jol boyy 172 bas siyr – óldi, 46 bas siyr – tamaqqa júmsaldy, 9 bas – enbek aqygha berildi, 22 bas mal – aiyrbastaldy, 14 bas – kiyimge, basqa da kerek jaraqqa júmsaldy,  2 bas mal joghaldy. Jylqydan da shyghyn shyqty. 94 bas jylqy – óldi, 21 bas – tamaqqa júmsaldy, 145 bas – aqygha berilip, 47 bas – aiyrbastalyp, 2 bas – Qarqaralyda qaldyryldy. Eki týie óldi. Aydalghan maldan 2082 bas siyr, 1982 bas jylqy, 185 qoy, barlyghy 4249 bas mal Torghay jerine jetti [14,62 p].

Aydap әkelingen maldy Torghaygha jetpey 200 shaqyrym jerle Jaldama ózeni boyyna  qaldyryp, J.Aymauytov Torghaygha baryp mal ýlestiruge baylanysty halyqpen әkimshilikting qatysuymen jinalys jasady. Maldy halyqqa taratu ýshin arnayy uezdik komissiya qúrylyp, әr bolystan ókilder kirdi. Sonymen qatar, komissiya qúramyna uezdik ashtar komissiyasynyng tóraghasy Qúljanov pen el ishinde yqpaldy adamdardyng biri B.Bolghambaev kirdi.

Osylay әkelingen mal Torghay eline taratylyp ashtyqtan qinalghan jandargha kómek kórsetildi. Búl arada J.Aymauytovtyng el tanyghan túlgha, adal azamat retinde qyzmet etti. Ashtyq esengiretken elge bir adamday kómek kórsetti. El aralap mal jinaugha qatysty, aidap әkeluge, jәne ashyqqan halyqqa taratugha basshylyq jasady. Biraq, búl J.Aymauytov shyrghalanynyng basy, qozghalys nýktesi edi.

Aqiqatyn aitsaq, alash ziyalylary osy qiyn uaqytta taghy da últjandylyqtaryn kórsetti, qazaq taghdyry jolynda bastaryn bәigege tikti. Búrynghy alashordashylardyng el ishinde abyroy bedelining ósui, halyq sózin sóileui bolisheviktik biylikke únay qoymady. Olardyng qazaq ýshin jasaghandaryn kenestik biylikti múqatu, kenestik sayasatqa ashyq qarsylyq, qastandyq dep qabyldady. Ári osy kezeng qazaq ziyalylarynyng arasyndaghy jikteluding ashylu kezeni edi. Sebebi, alashordashylar kezinde alasapyran uaqytta últ mýddesi ýshin uaqytsha ýkimetpen de, aqtar men de jaqyndasqany belgili. Al, endi olardyng kenes biyligi jaghyna shyghyp qyzmet etip qatar jýrgenin keshegi qarsylasy tapshyl, bolisheviktik ústanymdaghylar qabylday almady. Ashtyq jyldary da batyl qimyldap, el ishine baryp, el múnyn aityp ashyqqandargha jәrdemdesip qyzmet jasauy kenestik biylikti elemeu, ony tómendetu bolyp sanaldy.

Ashy da bolsa aityp ótetin jay jәne bir tanqalarlyghy partiya men memleket basynda otyrghan Áliby Jankeldiyn, Seytqaly Mendeshevter óz elderi ashtyqqa úshyrap jatqanda ýnsiz otyrdy, qozghala qoymady. El aralap, óz erikterimen ashtyqqa dushar bolghan elge kómek kórsetuin súrap, jylu jinap jýrgen M.Dulatov pen Á.Bókeyhanov ashtyqty paydalanyp, halyq ishine baryp, kenes ýkimetine qarsy astyrtyn әreket jasauda dep aiyptalyp týrmege týskende de «olar el ýshin jýr-au» dep qol úshtaryn bermedi. M.Dulatovty Semeyde tútqyndap, olan song OGPU ókilining búiryghymen Orynborgha jiberdi. Biraq, ashy men túshyny kórgen M.Dulatov ózin ústay bildi. Sodan da bolar, tergeu, jauap aludan song isinen qylmysty әreket tappady ma bosatty.

Osy uaqytta partiyalyq tazalau sayasaty jýrdi de «partiyany әlsiretip, onyng birligin búzyp kelgen jikshil toptardyng bәrin dereu taratu talap etildi. Barlyq partiya úiymdaryna qanday da bolsyn jikshil әreketterge jol berilmeuin qatang qadaghalau jýkteldi. Sonymen qatar, «kontrevolusiyalyq kýshter men antipartiyalyq uklondargha qarsy kýresu mindeti» qoyyldy. Búl kontrevolusiyashyl, burjuaziyalyq uklon degen qonyrauy bar keshegi alashordashylardy kez kelgen jaghdayda aiyptaugha mýmkindik berdi [15,213 b].

Osy jyldary memlekettik qyzmetke senimsiz elementterdi, solardyng ishinde búrynghy alashordashylardy, olarmen baylanysy barlardy jibermedi jәne olardy qayta tekseruden ótkizdi. Búl Alashorda qúramynda bolghan jәne olarmen baylanysy bar degen ziyalylardy ashyq qudalamasa da, memlekettik qyzmetten shettetuge mýmkindik berdi. Tekseruge týsti, búrynghy is-әreketteri ýshin jauap berdi, qyzmetten yghystyryldy. Qazaq ziyalylarynyng taptyq ústanymy boyynsha jiktelui osy uaqytta terendey týsti.

Osynday shiyelenisken jaghdayda 1923 jyly «Enbekshi qazaq» gezetining №69 sanynda Fayzulla ishannyng ashtyq kezinde Semey guberniyasynan jylu jinaugha belsene aralasyp, jinalghan maldy bir jyl búryn ghana Torghaygha aidap әkeluge basshylyq jasaghan J.Aymauytovty qaralaghan maqalasy jaryq kórdi. J.Aymauytovty «maldy ózi paydalanyp ketti, bay men ortashalargha ýlestirip berdi», «Torghay oqyghandaryna, alashordashylar men olardyng tuystaryna ýlestirdi» dep aiyptady [16, 202 b]. Mine, osy maqala J.Aymauytov basyna ýiiriler búlttyng alghashqy nayzaghayy boldy. Búl ýzilip sozylyp, qayta qozghalyp J.Aymauytovty aiyptaugha, kinәlaugha sotqa tartugha deyin әkeldi. Nazalanghan, múndaydy bolady dep kýtpegen J.Aymauytov «Men Fayzullanyng gazetke basqanynan qaralanyp, әleumet kózinde azamattyghym joyyldy dep oilamaymyn. Kimning kim ekenin bar bolsaq uaqyt kórseter. Jalghyz qynjylatyn nәrse: auyr qyzmet, aq niyet zaya ketken syqyldy «enbeging esh, túzyng sor» degen maqaldyng tap boluy, ne jaqsylyqqa jamandyq qaytu tabighat zany, bolmasa ómir kórseter. Tynysh jatyp bireudi mineuden, sóguden onay qyzmet joq» - dep jazdy [17].  

Maldyng taratyluyn tekseruge qúrylghan arnayy komissiya «mal baylargha taratyldy» degen ýstirt, bir jaqty sheshim jasady [18]. Búl sheshim tek J.Aymauytovty qana emes ashtargha mal taratugha tikeley aralasqan jergilikti azamattardy da aiyptau, qudalaugha mýmkindik tudyrdy.

Tarihta «Torghay isi» degen ataumen  qalghan bir basylyp, bir kóterilip úzyn sonar ýsh jyldan astam tergeu, tekseru sonynan sotqa úlasqan is bastaldy. Aqiqatyn aitsaq, búl ashtyq alqymnan alghanda el jayy dep jany auyryp, halyqty kómekke júmyldyryp, el aralap jylugha mal jinap, «qaytsem kómegim tiyedi» degen niyette bolghan jany taza últjandy azamattardyng J.Aymauytovtyn, M.Dulatovtyn  jәne t.b. jigerin qúm qyldy. Qanshama jasaghan enbekteri esh ketkendey boldy.

1923 jyly Ortalyq komiytetting jәne oblystyq partiya komiytetining úiymdastyrumen mal taratugha tikeley qatysqan Torghay uezining qyzmetkerleri Ahmetsapa Jýsipov (ngsupov), Shayqy Qúljanov, Iliyas Bәimenov, Qazgeldi Qarpyqov, Rýstem Ábdighaparovtardyng isi qaralyp, aiyptaldy [19]. Tekseru, tergeude A.Jýsipovtyng alashordashyl M.Dulatovtyng bajasy, al, Rýstem Ábdighaparovtyng el ishinde Amangeldi Imanovty óltiruge qatysy bar dep aiyptalyp, keyin qyzyldar qolynan qaza bolghan Ábdighapar Janbosynovtyng kenje úly ekendigi, әri Rýstemning alashordashyl A.Baytúrsynovqa jaqyndyghy, tuysqandyghy bar ekendigi aityldy. Shynynda, Rýstemning әkesi Ábdighapar Janbosynovtyng anasy A.Baytúrsynovtyng apasy Alua edi. Rýstem A.Baytúrsynovqa qazaqy úghymmen jiyennen tughan jiyenshar. Sonymen qatar, Rýstem A.Baytúrsynovtyng qyzy Katezge ýilendi [20,40; 57; 86 bb].

RSFSR Joghary sotynyng Qazaq bólimi 1924 jyly 13 mausymda búl isti taghy qarap atalghan azamattardy is boyynsha qylmysty dep sanady [21, 16p.]. Búl is odan әri kelesi jyly taghy qaralyp J.Aymauytov, A.Jýsipov, Sh.Qúljanov, R.Ábdighaparov, I.Bәimenov, Q.Qarpyqovty mal ýlestiru barysynda qolhat alynbaghynyn negiz qylyp, әri mal «baylar men ortashalargha ýlestirildi», Torghaydyng jauapty qyzmeterlerine mal ýlestirdi, degendi jeleu qylyp aiypty dep tapty. J.Aymauytov mal ýlestiru isine aralasqan atalghan torghaylyq jauapty qyzmetkerlermen birge Qylmystyq Kodeksting 110 baby boyynsha aiyptaldy [22, 1-2 pp.]. J.Aymauytov birneshe ret tergeuge shaqyrylyp, is 1925 jyldyng 3 qazanynda ayaqtaldy.  Is ayaqtalghannan keyin qosymsha tergeu júmystary jýrdi. On eki tomdyq «Torghay isi» tolyq bitip, sotqa jiberildi.

1926 jyldyng 13-23 nauryz aralyghynda Qazaqstannyng astanasy Qyzylorda qalasynda «Torghay isi» degen atpen sot ótti. Sotqa tartylghandar ózderin aiyptau isimen kelispedi. Tergeuding bir jaqty ótkendigin, aiyptaudyng esh negizsizdigin, aiyptaushy kuәgerler kórsetuleri jala ekendigin aldyn ala mәlimdedi. J.Aymauytov sot prosessine kuәger retinde ashtyq jyldaryndaghy ahualdy jәne osy isti biletin Halyq Komissarlar Kenesining tóraghasy N.Núrmaqovty, Qazaq memlekettik baspasynan Toqjigitovti, Sauda Halyq Komissariatynan A.Kenjindi, Akademiyalyq Ortalyqtan A.Baytúrsynovty, Áleumettik ister jónindegi Halyq Komissariatynan Á.Jankeldindi, Halyq Aghartu Komissariatynan Lekerovty shaqyrtudy súrady [23]. 

Osy uaqytta Oqu-aghartu komissary, «Enbekshi qazaq» gazetining redaktory S.Sәduaqasov azamattyq pozisiyasyn kórsetti. Ol ashtyq qyspaqqa alghan jyldardaghy qazaq ziyalylarynyng jankeshti últ ýshin jasaghan isterin joghary baghalady. Sot prosessin ýnemi qadaghalap otyrdy. Sot jýrip jatqanda Moskvada bolghan S.Sәduaqasov «Týrmedegi aiyp oryndyghynda otyrghan torghaylyqtardyng isin tolyq aqtaytyn asa manyzdy derek mende bar. Men kelgenshe sot isin toqtata túrularynyzdy ótinemin» - dep jedelhat joldady [3, 92 b; 24,92-96 pp.].  «Enbekshi qazaq» gazeti sottyng ótu barysy jóninde 1926 jyldyng 15-26 nauryz aralyghynda sandarynda habar berip otyrdy. Bastapqy sot otyrystary birinde, qoyylghan súraqqa J.Aymauytov «Maldy bólgende komissiyanyng basqa mýsheleri – Qúljanúly, Balghabayúlynyng kórsetuimen auyldyq, bolystyq ókilderding qolyna bermek orderdi men jazyp túrdym. Jeke adamdargha qyzmetkerlerge mal bergende komissiyanyng úigharghan adamdaryna ghana berdim. Maldyng dúrys bólinuine, múqtajdargha, ashtargha bólinuine kónil bóldim» - dep ornyqty jauap berdi[25].

  Sonymen qatar, búl sot prosessining sayasy astary bolghany da aqiqat. Ashtyqta abyroy bedel jinayyn dep emes, el janashyry bolyp belsene kómek kórsetken keshegi alashordashylardy, olardyng kórnekti ókili J.Aymauytovty sýrindiruding bir mýmkindigi tughan edi. Sebebi, ashtyq jyldary kenestik ókimet emes, halyqqa alashordashylardyng jaqyn bolyp, olardyng múnyn joqtap, ashtyq alqymnan alghanda jankeshtilikpen qyzmet etkeni anyq edi.

J.Aymauytovqa «Toghyz myng maldyng basqa jaqqa aparylmay, Torghaygha әkelingen sebebi ne? Torghay uezi azamattarymen búryn tanys pa ediniz? Torghaydyng Semey jaqta jýrgen azamattarynyng ishinde tanysynyz bar ma? – dep qoyghan súraqtardyng mәnine nazar audarsaq, Torghay alashordashylarymen baylanysynyz bar-au, әitpese osynshama mal nege Torghaygha әkelindi? degen jymysqy astar jatqany da aiqyn edi.

J.Aymauytov saqtyqpen, әri dәleldi týrde, «basqa ashyqqan elge aparugha óte alys bolghandyqtan, ashyqqan elding jaqyny Torghaygha әkelindi. Torghay azamattarymen búryn tanystyghym joq. Semey jaqta jýrgen M.Dulatúlymen tanys edim. M.Dulatov Semeyde gubsottyng mýshesi. Jylu maldy birge jinasty, - dep jauap berdi.

OGPU tergeushilerining 1. Maldy ashtargha taratyp beretin komissiyanyng mýshelegine qasaqana kirip, «Alashorda» Ýkimetining tuystaryna zansyz ýles berdi. Kedeylerdi ýlesten qaqty. 2. Ýlestirilgen maldy kim alghany turaly qolhat almady. 3. Ýshinshi óz betinshe baqtashylargha mal ýlestirgen, - dep [3, 96 b.] taqqan aiyptaryna ózining aqtyq sózinde dәleldi, búltartpas jauap qaytardy.

Qazaqtyng ghasyrlar boyy qalyptasqan dәstýrli qarym qatynasy men zandy saqtau tәrtibin baylanystyra kelip, sol kezdegi jaghday men ash adamdardyng kónil kýiin sipattap shynayy tazalyqpen sóilegen sózi tyndaushylargha erekshe әser etip, tebirentti. Jýsipbekting adaldyghy men izgiligine degen senim tudyrdy. J.Aymauytov «...Búl iske, meninshe keybireuler zang jýzinen qarap, bireuler súrqiyalyq kózben qúrghaq sózge salynyp jatyrghan kórinedi. Búl maldyng jinalu retine kelsek, qazaq arasynda jinalghan mal – qazaq әdetimen jinaldy, sondyqtan bólu de qazaqshylyq retimen boldy. Al endi maldyng bólinui turaly narazylyq – kórineu týrde, ru retimen, eski әdetten shyqty. Torghay eline 4 000 mal kelgende kókten týskendey boldy. Mal adamnyng etine jaqyn bolghandyqtan da olar óte quanyp tik kóterile dayarlandy. Maldyng basyna barghan kezde adam, halyq malgha qaptap ketken edi. Ashtargha maldy ber bastaghanda halyqtyng qyzyghuy, alqymnan aluy solaysha kýsheye bastady. Bir jaghynan – ashtardyng tizimin alyp jatsaq, ekinshi jaghynan – mal ber dep jaghadan alyp jatty.

Jalpy qazaqtyng búl turaly әdetin alsaq: 8000 maldy ýlestirip alu týgil, 8 kez sisany janjalsyz ýlesken emes. ...Sondyqtan búl iske dau shyqpaydy deuge bolmaydy.

...Meni: «Nege komissiyagha kirdin?» dep aiyptaydy. Múnyng qisyny joq. Sebebi, ala jazday beynettenip kelip, komissiyagha kirmey, maldyng qalay bólingenin bilmey ketuim dúrys pa edi? Áriyne dúrys emes. ...Al endi eki júma baqqan 74 malshygha – 74 qara, malshylardyng tamaghy, kiyisi dep – 30 shamaly qara berilgen. 2-shi (ret aidap әkelingen) maldan mende onday shyghyn bolghan joq.

Al endi: azamattargha mal berdi (ýlestirdi), - degeni turaly. Men maldy kedeylerge beru jolynda boldym. Mysaly, Orynborda jatqan Jangeldinge 15 qara ber – degem joq. Solardyng kedey ash-aryq  tuystaryna beredi dep sengenmin.

Men Torghay oyazynyng partiya qúmarlyghyn, aqsaqaldar dәuiri ketpegen el ekendigin gazette de jazghanmyn. Sondyqtan da uәkil saylauyn sol elderding óz ortasyna jibergen kýnde de, (olar) bizge dúrys uәkilderin saylap bermes edi. Sondyqtan biz senimdi (adamdy), Torghaydyng jauapker qyzmetkerlerining aldynda saylatudy maqúl kórdik. Sondyqtan qalady, auotkom aldynda saylady – dep aiyptau qate.

...Al endi osy tәrizdes isten sayasy astar shygharudy oilaytyndar bar kórinedi. Biraq ony jogharda aitqan Torghay elinen shygharugha bola ma? Sebebi Torghay elining bolisheviygi de, Alashy da juan, atqy mingenderi – oqyghandar. ...Mine osydan sayasat shygha ma?

Qaghaz (qolhat) almady desedi. Ol ýshin búl isting qanday uaqytta bolghanyn eske alu kerek. Búl at ýstinde  bolghan is, talmau uaqytta bolghan is – dep ashyghyn, әdilin aitty [26, 208-212 bb; 3,96-98 bb.].

J.Aymauytov sózining mәni men maghynasy ashyq sot mәjilisine qatysqandargha qazaqy úghymmen týsinikti boldy. «Qazaq ejelden qaryz berip qaryz alady ...Sonda ol birinen biri esh uaqtytta qolhat almaydy, eshbir protokol jasamaydy. Bәrin auyzsha sózben jýrgizedi. Búl әbden әdet bolyp ketken. Ashtargha jәrdem ýlestirgen kezde mening boyymda da, oiymda da osy zang kýshti boldy. Men atam qazaqtyng osy zanyn ústandym. Ashtargha ne bersem de, qolhat almadym. Hat bilmeytin, ashtan kózi qarayyp, óleyin dep otyrghan adamnan qolhat súraudy qolaysyz kórdim» degendi aitty [16, 203-204 bb].

Sózining sonynda J.Aymauytov: «Basqa tabar elim joq. Óz elimning ortasynda qúrban bolyp ketsem armanym joq. El zanyna baghynbaugha bolmaydy. Eger halqymnyng zan, ghúrpy meni aiypty dese amalym ne? – dep sózin bitirdi [26, 212 b.].

J.Aymauytovtyng sózi neghúrlym senimdi, bayypty, salmaqty shyqqandyghy sonday sot mәjilisine qatysqandardan qoldau tapty. Osy istegi basty aiypker J.Aymauytov sotta aqtalyp shyqty. Al, 1926 jyly 24-nauryzda sot iske qatysty torghaylyq qyzmetkerler kommunist IY.Bәimenov pen partiyada joq Q.Qarpyqovty 1 jyl 6 aigha, A.Jýsipov pen Sh.Qúljanovty 2 jylgha bas bostandyqtarynan aiyrdy. Biyliktegi últjandy qazaq ziyalylary ashtyq jyldaryndaghy J.Aymauytovtyng atqarghan isining dúrys ekendigin bilgenimen, ishtey qoldaghandarymen keshegi alashordashyldy ashyq qolday almady. Biraq ta, S.Sәduaqasovtyn, J.Mynbaevtyng tikeley yqpalymen Qazaq Ortalyq Komiyteti aralasuymen osy jyldyng 26-sәuirinde keshirim jasalyndy [27, 72 p.].

S.Sәduaqasovtyng yqpalymen dep otyrghanymyz, múny O.Isaevtyng sot prosessin bayandap F.IY.Goloshekinge jazghan hatynan aiqyn angharamyz. O.Isaev Goloshekinge bәrin bayandap otyrdy. Sәduaqasovty kinәlap, bir jaghynan tisin batyryp Sәduaqasovtyng ne aitqanynyn, J.Aymauytovty qalay qorghaghanyn mәlimdedi. Sәduaqasovtyng « ...sotta kuә retinde ne qoghamdyq qorghaushy retinde sóileuge rúhsat berinizder, qazaqtyng qalamgerlerining biri retinde olardy qorghaugha tiyispin» degenin, M.Dulatovtyng «Enbekshi qazaqqa» J.Aymauytovty jәne Torghay qyzmetkerlerin qorghap jazghan maqalasyn jariyalaugha kelisim bermegeninde S.Sәduaqasovtyng jariyalatqanyn da bayandady. S.Sәduaqasovtyng Aymauytovty «qazaqtyng Veresaevi, Aleksey Tolstoyy, ol «Internasionaldy», «Jas gvardiyany» audardy degenin, sonday-aq «búl sot prosessi – «Alashordanyn» ýstinen jýrgizilgen sot, odan basqa eshteme emes, sondyqtan da sottyng qúramy ... ol dengeyden (Alashordadan, alashordashylardan – Q.D.) tómen» degenin de qaldyrmay jetkizdi [24, l.92-96]. Goloshekinge jazghan osy hatynda «Sәduaqasov joldastyng alashordashylarmen arasyndaghy jigi ajyramaghan. ...Alashordashylar osy sotta ózining azuyn kórsetti, Sәduaqasovty paydalana otyryp, partiya men ókimetke yqpal etuge tyrysty» - dep Smaghúldy alashordashylargha qosaqtady. Solardyng baghytyn astyrtyn jýrgizip otyr degendi jetkizdi. Onsyz da últjandy qazaq ziyalylaryn únatpaytyn Goloshekindi S.Sәduaqasovqa qarsy qoydy.

Últjandy S.Sәduaqasov Jýsipbekti jәne torghaylyq azamattardy sottatpaugha bar kýshin salghany anyq. 

RSFSR Joghary Soty Qazaq bólimining anyqtamasynda da Torghaydyng jauapty qyzmetkerleri Alashordanyng kórnekti ókilderi Yusupov, Qúljanov, Bәimenov t.b. amnistiya bolyp aqtalghany jazyldy [28, l.89-89 ob].

Osylay birneshe jylgha sozylghan atyshuly «Torghay isi ayaqtaldy».

Biraq, osy arada sәl sheginis jasasaq, bir kýmәn tudyratyn maza bermey jýrgen jay bar. Ol – shynymen jogharda aitylghan J.Aymauytovty aiyptaghan, qaralaghan maqalany jazghan Fayzolla ishan ba eken degen súraq. Fayzolla ishan Satybaldyúly Torghay elindegi tanymal, din ústaghan, qary atanghan elge syily kisi. Búl kisining dәl múnday pendeshilikke bara qoyy neghaybyl degen de oy keledi. Osy túrghyda, birinshiden oqyghan, bilimdi, sózine el toqtaghan adamnyng atyn jamylyp basqa bireu jazuy mýmkin. Solay bolghannyng ózinde ong solyn jetik biletin Fayzolla ishan gazetke ózi emes ekendigin jazyp teristeu kerek edi. Olay bolmady. Olay bolmaghan son, ekinshiden, әlde bir bizge belgisiz sebeppen mәjbýrlep jazdyrdy ma eken degen oy tuady. Búl arada aitqymyz kelip otyrghany kenestik biylik qysym kórsetti me deymiz. Ýshinshiden, gazette maqalanyng avtory «Fayzulla Ishanov» dep jazylghan. Búl kisi óz atynan jazsa Satybaldyúly nemese Satybaldiyev bolar edi. Keyin 1928 jyly «últshyl» atanyp, sottalyp, «Belomor kanal lagerinde aitalyp, sonda eski dosy, әri naghashysy M.Dulatovpen kezdesip birge boldy degen de derek bar. Ahmetti, Mirjaqypty qúrmet tútqan, әri teteles naghashysy Mirjaqyppen kishkentayynda aralasyp birge ósken, elge syily adam óz atyna kir júqtyrmasy kerekti. Ashtyqqa úshyraghan elge Semey guberniyasynan kelip jatqan kómekting syrtynda sol jyldary el ishinde әli de abyroy bedeli joghary A.Baytúrsynov pen M.Dulatovtyng túrghany da kýmәnsiz edi. Ashyqqan el, kelgen kómekten oryndarynan tik túryp ketpese de, ashtyqtan esengiregen elge demeu bolatyndyghyn kózi ashyq, kókiregi oyau Fayzolla ishannyng bilmeui mýmkin emes edi. J.Aymauytovtyng mal taratugha Torghay eline kelgende Fayzolla ishanmen kezdesui de kәdik. Alash ziyalylaryn qatty qadirlegen Fayzolla ishannyng J.Aymauytovtyng Torghay elining azamattary A.Baytúrsynov, M.Dulatov, A.Birimjanov, Gh.Birimjanov, K.Toqtabaev t.b. qatar jýrgen ýzengelisi ekenin ekenin bilgeni de anyq. Osyny bile túra jala jauyp, maqala jazdy degenge senu qiyn. Biraq, «Enbekshi qazaq» gazetining 1923 jyly №69 sanynda Fayzulla Ishanov dep túrghany da tasqa tanba basqanday.

Keyin 1937-38 ding zúlmatynda sheyit bolghan A.Baytúrsynovtyng qazasyn estigende  qatty qayghyryp Fayzolla Satybaldyúly:

«...Shynymen búl dýniyeden ótkening be,

Qayrylmay aldy artyna ketkening be?

Ahmet opat boldy degendi estip,

Egilip jylay berdim, tek dedim de!...

...Baqúl bol, qayran Ahmet aq súnqarym,

Qosh aityp ruhyna basyndy iydim!» – dep kýnirengeni el esinde [29, 95 b.].

Taghy da aitsaq, Mirjaqyptyng qazasyn estigende:

««Mirjaqyp óldi degen sóz,

Ishimdi órtep ketti lez...

Dirildep jýrek demigip,

Malyndy jasqa eki kóz.

Qasiyet tútqan Alashym,

Kenge jayghan qúlashyn.

Namysty qoldan bermegen,

Qayran da mening naghashym.

Mirjaqyp pen Ahmet

Naqaqtan-naqaq boldy shet

Bir uaqyttar bolghanda

Aqtalar ornap әdilet.

Qiyanat ketpes toqtausyz

Ádil sóz qalmas qúptausyz.

Kýnderding kýni bolghanda

Mirjaqyp ketpes joqtausyz...» - dep joqtady, qayghyrdy, ertengi kýnge ýmittendi..

Osynday elge syily adamnyng Torghay azamattaryn jәne J.Aymauytovty sergeldenge salghan ýsh jyldan astam uaqytqa sozylghan «Torghay isinin» basynda túrdy degenge senu qiyn-aq... Kenes ýkimeti tarpynan qysym kórip jýrgen Fayzolla ishan basynda biz әli de bilmeytin, әlde bir qiyn jaghday boldy ma eken degen súraq tuady. Fayzollanyng myna bir óleng joldary da kóp nәrseni anghartqanday emes pe?

... Bolsa da kókiregim – altyn kómbe,

Men de bir baghy janbay ketken pende.

Asyghys ghaybattama ne istegen dep,

Bolarsyng qysym kórseng mendey sen de...- degeni ómirden az teperish kórmegen Fayzolla ishannyng taghdyrynyng bir tylsym súraghyna jauap bergendey. Osy bir óleng joldaryn nege jazdy, qashan, qanday sebeppen jazdy degen de súraq tuady.

Nemese, aumaly tókpeli zaman tartysynda nening dúrys, nening búrys ekendigine jauap tappay qinalghan boluy da kәdik. Kenes jaghynda shyghyp, 1918-22 jyldary bolystyq milisiya bastyghy qyzmetinde boluy, odan keyin bir jola din jolyna ketui zaman dauyly men shyrghalanynda jol izdeuin bildirse kerek. Fayzolla aqynnyn:

Ay, zaman-ay, zaman-ay,

Zamananyng zaualy-ay.

Qúbylyp soqqan qúiynday

Aylasy men amaly-ay…

Bir qazaqtyng balasyn,

Ekige bólip arasyn,

Qyrqystyryp qoyghany-ay,

Aghyzyp kózden sorasyn– degen óleng joldary bir qúpiyany býgip jatqany anyq.

Qalay bolghanda da este qalatyn jay, Torghay isi» kóp nәrsege nýkte qoydy. A.Baytúrsynov Akademiyalyq Ortalyqqa ketti. Ózining búl qadamyn: «Ghylymiy-pedagogikalyq júmyspen erkin aralasuym ýshin» dep týsindirui jay syltau ghana edi. Shyn mәninde búl onyng «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn, bәribir, men qazaq últynyng mýddesin qorghaytyn memleketti jaqtaymyn» [3, 103 b.] dep mәlimdegen pikirinde qaluy edi. Kenes ýkimetining qazaq mýddesin qrghamaytyndyghyna, ony tap mýddesimen almastyrghanyna A.Baytúrsynovtyng kózi anyq jetti.

M.Áuezov she, onyng da kónili bolishevikter partiyasy men Kenes ýkimetinen birjola qaldy ma, QOAK mýshesi bola otyryp, eshkimge eskertpesten Tashkentke ketip qaldy, odan әri Leningrad uniyversiytetine auysyp ketti. Partiya biyletin Ólkelik komiytetke pochtamen salyp jiberdi. Keyin osy jaygha baylanysty jauap bergende tergeushilerge «Enbek tәrtibin búzghanym ýshin jәne mýshelik jarna tólemegenim ýshin meni partiyadan shygharyp tastady» dep uәj aitqan boldy [3, 104 b.]. Búl bolisheviktik ýkimetting pighylyn angharu men onymen tikeley odaqtasudan, onyng bir búrandasyna ainaludan, әri memlekettik qyzmetten týnilip bas tartu edi. Kenes ýkimetining alghashqy jyldary belsendi qyzmetke aralasqan M.Áuezov osylay memlekettik qyzmetten birjola ketti. Ghylymgha, bilimge, aghartushylyq júmysqa bet búrdy. Mýmkin búl, biylikten toryghu, týnilu úly túlghanyng ghylymgha, últqa qyzmet etuding jana jolyna týsuine, tandauyna mýmkindik bergen bolar. Álemdik dengeydegi qúndylyqtar qatarynan oryn alghan ghylymiy-kórkem shygharmalarynyng tuuyna jasalghan betbúrys bolghan bolar desek qatelespesbiz.

Taghy da bir jaydyng beti ashyldy. Qazaq ziyalylarynyng arasyndaghy jiktelu prosessi terendey týsti.

Qazaq azamattarynyng biri el asharshylyqqa úshyryp, esengirep, toz-toz bolyp jan saqtau ýshin bosyp ketkende, qolyna týskenning bәrin talghajau qylghanda, biri elge qalay kómektesemiz, qalay aman alyp qalamyz dep jankeshtilikpen el aralady.

Al, ekinshileri joghardan bolisheviktik biylikten, Kenes ókimeti tarapynan qimyl bolmaghan song bir pәlege úshyrap qalarmyz degendey esh әreketsiz otyrdy.

Alghashqylary ystyqqa kýiip, suyqqa tonyp jinalghan maldy ashyqqan halyqqa jetkizgende, ekinshileri olardyng isinen ýkimetke, partiyagha qarsy pәle izdedi. Olardyng sonyna aitaqtap it qosty. Olardyng is-әreketinen qylmys izdedi, joq bolsa da tabugha tyrysty.

Qazaq ziyalylarynyng biri alghashqylardy olardyng jany taza, adal ne istese de el ýshin istedi dep qorghaghanda, al ekinshileri taghy olardy alashordashylarmen jaqyndasty, alashordashylyqtyng kenes ýkimeti jyldaryndaghy jana kórinisi dep aiyptap, ayaqtarynan shaldy. Biylik jolynda, taptyq mýdde jolynda qazaq mýddesin, el múratyn qúrbandyqqa shaldy.  Búghan O.Isaevtyng «Halyqaralyq proletariattyng mýddesi ýshin qazaq halqyn da qúrbandyqqa shalamyz» deui dәlel. Tapshyldar qazaq taghdyry, qazaq mýddesi ýshin bas kóterip birdeme degenderge «últshyldar», «alashordashylar sarqyty» degen tanbany basa qoydy. Olar birinshi kezekke, el taghdyrynyn, halyq jaghdayyn emes partiya baghytyn qoydy. Olarda qúldyq, bas iyzeushilik psihologiyasynyng qalyptasyp, boylaryna sinip ketkeni sonday, osy joly da jәne keyingi 1930-32 ning ashtyghynda da halyq qyrylyp, taghdyry qyl ýstinde túrghanda, kózge kóringen qazaq oqyghandarynyn, el biylegenderding azamattyghy syngha týskende búghyp qaldy. Eshtene bolmaghanday keyip tanytty [30, 67 b.].  

«Torghay isi» ayaqtaldy, J.Aymauytov aqtalyp shyqty degenimizben, búl ber jaghy ghana edi. Qyraghy bolishevikter әriyne, J.Aymauytovty keyin aiyptaghanda da búrynghy «Torghay isin» úmytpady. Sonymen qatar, Torghay eline qatysty әrbir isten J.Aymauytovtyng qoltanbasyn izdedi. Torghay elindegi kenes ýkimetining kýshteu, zorlyq zombylyq, tәrkileu sayasatyna qarsy 1929 jyldyng qarashasyndaghy Batpaqqara kóterlisine esh qatysy bolmasa da baylanystyryp aiyptady. 1929 jyly Qazaqstandaghy últshyldyq úiymmen baylanysy bar degen syltaumen qayta tútqyngha alyndy. OGPU organdary isti tergep-tekseruge tiyisinshe qylmysty is qozghau jayynda qauly qabyldamastan-aq birden aiyptau maqsatyna kiristi. Tergeu bir jyldan astam uaqyt jýrgizilip qylmysyn dәleldeytin naqty derek bolmasa da, qoldan úiymdastyrylghan is boyynsha ýkim shygharyldy [31, 5 b.].  J.Aymauytov «Torghay isinen» arada tórt jyl ótkende 1930 jyldyng 21 sәuirinde Moskvada Butyrka týrmesinde atyldy. Osy joly da taghdyrdyng jazuy ma Jýsipbekpen jәne Dinshi Ádilovpen birge atylghandardyng ekeui torghaylyq kórnekti túlghalar Gh.Birimjanov pen A.ysupov edi.

Aragha qanshama jyldar týskenimen, J.Aymauytovtyng  asharshylyq jaylap el tyghyryqqa tirelgendegi isi – shynayy azamattyq, tazalyq qana emes últjandylyqtyn, últty sýie biluding sheksiz, bagha jetpes ýlgisi.

Qazaq ziyalylary shúghyl shara qoldanylmasa, qazaq eli qazaqsyz qalady dep jan úshyrghan, osy 1921-1922 jyldary Ólkelik partiya komiytetining BKP(b) Ortalyq komiytetine joldaghan resmy aqparaty boyynsha ashtyqqa úshyraghandardyng sany 2 million 286 myng 591 adam bolyp, sonyng 68,2% ashtan ólgen» [32]. Osy 68% sifrgha ainaldyrsaq, ashtyqtan bir jarym mln qazaq ólgen. Búl әli kýnge deyin beti ashylmaghan aqiqat. Tereng zerttelmegen jauabynan súraghy kóp mәsele. Shynynda, osy oqighagha, 1921-1922 jyldardaghy ashtyq zardabyna oy jýgirtsek, ol 1930-1932 jyldardaghy alapat ashtyqtyng alghashqy synaghy, sәtti jýzege asyrylghan bastapqy repetisiyasy edi.

 

Avtor turaly mәlimet

Darkenov Qúrmanghaly Ghazezúly – t.gh.k., dosent. Halyqaralyq Aqparattanu Akademiyasynyng mýshe-korrespondenti. Qazaqstan Respublikasynyng Bilim beru isining qúrmetti qyzmetkeri. Bir monografiya, birneshe oqu әdistemelik enbektin, qazaq, orys, aghylshyn, bolgar tilindegi 100-den astam otandyq, halyqaralyq basylymdarda jariyalanghan ghylymi, oqu-әdistemelik, publisistikalyq maqalalardyng avtory.

Abai.kz

 

ÁDEBIYETTER:

1. Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik múraghaty 320 qor, 1-t. 45-is, 46-p;

2. QR OMM. 5-qor, 2-tizbe. 8-is, 50-paraq;

3. Júrtbay T. Úranym Alash. – Almaty: «El-shejire», 2008. 472 b.

4. Qazaq SSR tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. IÝ tom. «Ghylym» baspasy». – Almaty, 1981. – 676 bet.

5. QR OMM  40–qor, 2–t. 210–is, 170–p;

6. Alash aqiyqtary. Maqalalar, derekti qújattar, audarmalar. – Almaty, «Alash», 2006. – 288-bet.

7. Saduaqasúly s. Eki tomdyq shygharmalar jinaghy. Tanymdyq zertteuler, maqalalar. 2 – tom. – Almaty. «Alash», - 2003. – 360 bet.

8. QR OMM  5–qor, 2–tizbe. 45–is, 6–p;

9. QR OMM  5–qor, 2–tizbe. 67–is, 43–p;

10. «Enbekshi qazaq». 1922. №4-5.; Júrtbay T. Úranym Alash. – Almaty: «El-shejire», 2008. 472 b.

11. Dulatúly M. Bes tomdyq shygharmalar jinaghy. Ýshinshi tom: Kósemsóz, әdebiy-syn jәne zertteu maqalalary, qazaq tilinde basylghan kitaptar kórsetkishteri. – Almaty. «Mektep» baspasy. 2003. – 400 bet.

12. QR OMM  5–qor, 3–tizbe. 83–is, 24-26–p;

13. Qazaqstan respublikasy Preziydentining múraghaty  139-qor, 1-tizbe. 1a-is, 110-p;

14. QR OMM  251–qor, 4–tizbe. 7–is, 62–p;

15. Sovet Odaghy Kommunistik partiyasy sezderinin, konferensiyalarynyng jәne Ortalyq Komiytet plenumdarynyng qararlary men sheshimderi (1898 -1970) – Almaty. «Qazaqstan» 1972. T. 2. 1917 -1924. 580 bet.

16. Saghynbekúly R. Jýsipbek (Ómiri men qalamgerlik qyzmeti) Kómekshi oqu qúraly. – Almaty, «Sanat», 1997. -224 bet.

17. Aymauytov J. Jauap.  «Qazaq tili» gazeti.  – 1923. – №42.

18. QR OMM  251–qor, 4–tizbe. 4–is, 24–26 p;

19. QR OMM  251–qor, 4–tizbe. 8–is, 204  p;

20. 1916 jylghy últ-azattyq qozghalys: tarihy jәne qazirgi zaman. Halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiya materialdar jinaghy. – Almaty: «Tarih taghylymy» baspasy, 2010. – 183 b.

21. QR OMM  251–qor, 4–tizbe. 13–is, 16  p;

22. QR OMM  251–qor, 4–tizbe. 16–is, 1-2  p;

23. QR OMM  251–qor, 1–tizbe. 16–is, 233; 250-252 pp;

24. QR PM  811-qor, 20-tizbe. 638-is, 92-96 pp;

25. «Enbekshi qazaq», 1926, 16 nauryz.

26. Alash qozghalysy. Qújattar men materialdar jinaghy. Sәuir 1920-1928 jj. Dviyjenie Alash. Apreli 1920-1928 gg. – Almaty: «El shejire», 2007. T.3. Kn.1. – 304 s.

27. QR OMM  251–qor, 4–tizbe. 17–is, 72  p;

28. QR PM  141-qor, 1-tizbe. 1694-is, 89p-89 sb;

29. Imahanbetova R.S. Ghasyr sanlaghy. A.Baytúrsynovtyng ghúmyrbayany (múraghat derekteri negizinde). – Astana: «Pedagogika PRESS» 2010. – 304 bet.

30. Darkenov Q.Gh. HH ghasyrdyng 20-30 shy jyldaryndaghy qazaq intelliygensiyasy: kózqaras evolusiyasy jәne iydeyalyq jiktelu. Materialy mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensiiy  «Vzaimovliyanie narodov Rossiy y Kazahstana» (istoriko-kuliturologicheskiy aspekt) tom 1. – Pavlodar: PGPI, 2004. – 324 s.

31. Aymauytov J. Shygharmalary: Romandar, povesti, әngimeler, piesalar. – Almaty: Jazushy, 1989. – 560 bet.

32. T.Júrtbay. Alash iydeyasy arystarymyzdyng armany edi. «Ayqyn» gazeti 05.08.2011.