قۇرمانعالي داركەنوۆ. «تورعاي ءىسى»
قازىرگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان 1930-32 جىلدارداعى اشارشىلىق ءبىرشاما زەرتتەلىپ جازىلعانىمەن، 1921-22 جىلدارداعى اشارشىلىق جونىندە بىرەن-ساران ەڭبەكتەردە بولماسا ءالى ايتىلا قويعان جوق.
مۇراعات دەرەكتەرى مەن باسىلىمدارعا نازار اۋدارا كەلسەك، 1921 جىلى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزى، اتاپ ايتساق، ورىنبور، اقتوبە، ورال، بوكەي، قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزى اشارشىلىققا ۇشىرادى [1]. 2 653 300 ادام تۇراتىن قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىمەن جانە ونىمەن شەكارالاساتىن قوستاناي گۋبەرنيالارىنىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار ەدى. ولاردىڭ ارقايسىنىڭ ارا جىگىن تاراتپاي جالپى ايتساق، 1921 جىلعى اشتىقتىڭ نەگىزى ارىدە، تەرەڭدە جاتتى. 1916 جىلى قازاق جاستارىن تىل جۇمىستارىنا الۋ، شاقىرىلعانداردىڭ باس ساۋعالاپ قاشۋى، حالىق نارازىلىعىنىڭ ءورشىپ، تورعاي توڭىرەگىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، اق پەن قىزىل كەزەكپە كەزەك بيلىككە كەلگەن الاساپىران ازامات سوعىسى، ەر ازاماتتىڭ ات ۇستىندە بولۋى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىن توقىراۋعا ۇشىراتتى. ونىڭ ۇستىنە 1920 جىلعى جۇت پەن 1921 جىلعى قۇرعاقشىلىق اۋىل شارۋاشىلىعىن تۇرالاتىپ، حالىققتى كۇيزەلىسكە دۋشار ەتتى.
قازىرگى كەزەڭدە قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان 1930-32 جىلدارداعى اشارشىلىق ءبىرشاما زەرتتەلىپ جازىلعانىمەن، 1921-22 جىلدارداعى اشارشىلىق جونىندە بىرەن-ساران ەڭبەكتەردە بولماسا ءالى ايتىلا قويعان جوق.
مۇراعات دەرەكتەرى مەن باسىلىمدارعا نازار اۋدارا كەلسەك، 1921 جىلى قازاقستاننىڭ بەس گۋبەرنياسى مەن ءبىر ۋەزى، اتاپ ايتساق، ورىنبور، اقتوبە، ورال، بوكەي، قوستاناي گۋبەرنيالارى مەن اداي ۋەزى اشارشىلىققا ۇشىرادى [1]. 2 653 300 ادام تۇراتىن قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىمەن جانە ونىمەن شەكارالاساتىن قوستاناي گۋبەرنيالارىنىڭ اشارشىلىققا دۋشار بولۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار ەدى. ولاردىڭ ارقايسىنىڭ ارا جىگىن تاراتپاي جالپى ايتساق، 1921 جىلعى اشتىقتىڭ نەگىزى ارىدە، تەرەڭدە جاتتى. 1916 جىلى قازاق جاستارىن تىل جۇمىستارىنا الۋ، شاقىرىلعانداردىڭ باس ساۋعالاپ قاشۋى، حالىق نارازىلىعىنىڭ ءورشىپ، تورعاي توڭىرەگىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، اق پەن قىزىل كەزەكپە كەزەك بيلىككە كەلگەن الاساپىران ازامات سوعىسى، ەر ازاماتتىڭ ات ۇستىندە بولۋى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىن توقىراۋعا ۇشىراتتى. ونىڭ ۇستىنە 1920 جىلعى جۇت پەن 1921 جىلعى قۇرعاقشىلىق اۋىل شارۋاشىلىعىن تۇرالاتىپ، حالىققتى كۇيزەلىسكە دۋشار ەتتى.
بۇل ازاماتتىق سوعىسىنىڭ ەندى عانا اياقتالعان، بولشەۆيكتەر ەل ىشىندەگى ساياسي- ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك شيەلەنىستى ءوز پايداسىنا ءالى تولىق شەشە الماعان ءولارا كەزەڭ ەدى. كرونشتات بۇلىگى، شارۋالار نارازىلىعى، بولشەۆيكتەر بيلىگىن ءالى دە مويىنداي قويماۋ – سول كەزەڭنىڭ جالپى احۋالىنىڭ سيپاتىن كورسەتەتىن. وسى كەزەڭدە تەك قانا قازاقستاندا عانا ەمەس، رەسەيدىڭ بىرقاتار جەرىندە دە استراحان، تساريتسىن، ساراتوۆ، سامارا، سيمبيرسك، ۋفا گۋبەرنيالارى اشارشىلىق قۇرساۋىنا تۇسكەن بولاتىن.
ارينە، قازاقستانداعى اۋىر جاعدايدى ورتالىقتاعى بولشەۆيكتىك بيلىك ءبىلدى. سولاي بولعانىمەن، اشارشىلىققا ۇشىراعان رەسەي گۋبەرنيالارعا كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. ءوز ەلىندەگى اشارشىلىقتىڭ دەندەپ، ەتەك الىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ بيلىگى الدارىندا تۇرعان ەكى ماسەلەنى دە شەشۋ جولىن ۇستاندى. رەسەيگە ءىشىنارا كومەك جاساعانىمەن، ەل ىشىندەگى جاعدايدى رەتتەۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويدى. سوندىقتان دا بولار، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اتىنان ءا.جانكەلدين مەن كيسەلەۆ قازاقستانداعى اشارشىلىق جايىن ايتا كەلىپ، جاعدايدى رەتتەۋ ءارى ءبىر جاعىنان جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا قازاقستان تەرريتورياسىنداعى باسقا ۇلت وكىلدەرىن، مىسالى، ۋكراينداردى ءوز رەسپۋبليكالارىنا قونىس اۋدارۋعا رۇحسات بەرۋىن سۇرادى. اشىق ايتىلماسا دا، ءبىر سەبەپتەرى نەمەسە ورتالىقتىڭ الىستان ويلاعان ماقساتتارى بولدى ما بۇل ۇسىنىسقا كەلىسىم بەرمەدى. سونىمەن قاتار، الدىن الا جوسپارلانعان قازاقستانعا رەسەيدەن قونىس اۋدارۋعا ءتيىستى 2 ملن ادامدى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى دە وزگەرىسسىز قالدى [2].
قازاقستانعا رەسەيدەن 2 ملن ادامدى قونىستاندىرۋ قاجەت دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇرعانىمەن، وسى ۋاقىتتا قازاقستاندا اتالعان بەس گۋبەرنيا مەن ءبىر ۋەزدە اشارشىلىققا ۇشىراعاندار سانى دا مالىمەت بويىنشا 2 ملن ادام ەدى. 1922 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى مالىمەت بويىنشا ورىنبور گۋبەرنياسىندا – 437 776, قوستاناي گۋبەرنياسىندا – 252 816, اقتوبە گۋبەرنياسىندا – 359 326, ورال گۋبەرنياسىندا – 277 835, بوكەي گۋبەرنياسىندا – 100 مىڭ، اداي ۋەزىندە – 75 مىڭ اشارشىلىققا ۇشىرادى [1]. بۇل مالىمەتتىڭ ءوزىن ورتالىقتىڭ قىرىنا ۇشىراپ قالماۋ ءۇشىن قازاق بيلىگى ازايتىپ بەرگەن دە بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، وسى جىلدارى ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ەلدىڭ اۋىر ءحالىن ءوز كوزىمەن كورگەن م.اۋەزوۆ «...اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ءدال قازىر شۇعىل شارا قولدانىلماسا، وندا قازاق رەسپۋبليكاسى قازاقسىز قالادى» دەگەندى بەكەر ايتپاعان بولۋى كەرەك [3, 79 ب]. بۇل بيلىكتىڭ دارمەنسىزدىگى مەن اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتى كورگەن ادامنىڭ جان ايقايى، ىشقىنۋى ەدى. قازاقستاندا وسىنشاما 2 ملن ادام اشارشىلىققا دۋشار بولعاندا، ولاردى اشارشىلىق تۇزاعىنان الىپ شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋ، ولارعا كومەك بەرۋ ورىنىنا تاعىدا وسىنداي 2 ملن ادام ادامدى رەسەيدەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ ەشبىر لوگيكاعا كەلمەيتىن ەدى.
بىراق، قازاقستاندا اشارشىلىق تۇزاعىنا تۇسكەندەر جوعارىدا اتالعاندار عانا ەمەس باسقا دا جاعدايى دۇرىس دەگەن گۋبەرنيالار جايى دا وڭىپ تۇرمادى. تەك قانا، اقمولادا اشتىققا ۇشىراعاندار سانىن 100 670 ادام دەپ كورسەتىلدى. اقمولانىڭ وزىندە جاعداي وسىلاي بولعاندىعىنا قاراماستان، ولارعا موسكۆادان بەرىلگەن جوسپاردان تىس تاعى دا 300 مىڭ توننا استىقتى رەسەيگە جىبەرۋ مىندەتتەلدى [4, 288 ب].لەنيننەن جۇمىسشىلار مەن شارۋالارعا كومەكتەسۋ كەرەك دەگەن جەدەلحات كەلگەن سوڭ ارال بالىقشىلارى دا 1921 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا رەسەيگە 14 ۆاگون بالىق تيەپ جونەلەتتى [5, 170 پ]. اشتىققا ۇشىراعان قازاقستانعا ورتالىقتان كومەك كەلگەنى بىلاي تۇرسىن، قايتا ازىق-تۇلىك جىبەرۋ تالاپ ەتىلدى.
اقيقاتىن ايتساق، وسى كەزدە ۇلتجاندى قازاق زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە س.سادۋاقاسوۆ پەن م.اۋەزوۆ اشارشىلىلىق جايىن ايتىپ دابىل قاقتى. «...ءدال وسى، 1921 جىلدىڭ كۇزى مەن 1922 جىلدىڭ كوكتەم ايلارىنا دەيىنگى ارالىقتا ءۇلتتىڭ مۇدەيتىن قورعايتىن اسا كوكەيتەستى شارالاردىڭ بىردە-بىرەۋى سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق. بۇل قارساڭدا قازاقتىڭ «قاراتاياقتارى» (زيالىلاردى قىر قازاقتارى وسىلاي اتاعان) بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە ۇيىمشىلدىق تانىتىپ، ءىشىنارا سايا ىزدەگەن ساياقتارى بولماسا، قالعاندارىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق مۇددەنىڭ اينالاسىنا توپتاستى [3, 75 ب].
قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىس ايماعىن قامتىعان اشتىق قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە، ۇلت بولىپ قالۋىنا قاۋىپ ءتوندىردى. اشتىق قاۋىپى كۇننەن كۇنگە ۇلعايىپ، جان ساقتاۋ ءۇشىن قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن جەپ، ءتىپتى ادام ەتىن ادام جەپ جاتقاندىعى جونىندەگى سۋىق حابارلار جەتىپ جاتقاندىعىنا قاراماستان ورىنبورداعى قازاق بيلىگى ورىنىنان قوزعالىپ باتىل شارالارعا بارا قويمادى. ونىڭ، ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار ەدى. بىرىنشىدەن، قازاق ولكەلىك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى نەگىزىنەن قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالدى دا، قازاق دالاسىنداعى اۋىر حالگە سونشالىقتى مازاسىزدانا قويمادى. ولار كەرىسىنشە، رەسەيدىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارىنان قازاقستاننان ازىق-تۇلىك كومەگىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە كىرىستى. قازاق وتباسىلارىنىڭ تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان الدىنداعى ازىن اۋلاق مالىن، استىعىن جيناپ الدى. ەكىنشىدەن، قازاق زيالىلارى اراسىندا دا تاپتىق ۇستانىمدارىنا بايلانىستى جىك تۋىپ، بيلىكتەگى تاپشىلدار ەل ىشىندەگى اشارشىلىقتى، اۋىر حالدى بايانداپ شارا قولدانۋدى تالاپ ەتكەن زيالىلاردى، الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ارەكەتى دەپ قابىلدادى. سونىمەن قاتار، ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرۋى بيلىكتەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە ۇناي قويمادى. ولاردىڭ اراسىندا كەلىسە الماۋشىلىق ءجيى بولدى. سوندىقتان، بيلىك قازاق ەلىندەگى اشارشىلىققا باستاپقى كەزەڭدە بەلسەنە كىرىسپەدى.
ونى وسى جىلدارداعى قازاق ولكەلىك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ جۇمىس جوسپارىنان دا كورۋگە بولادى. نازار اۋدارساق:
1. ۆكپ(ب) نىڭ ءحىى سەزىنە دايىندىق. 2. رەسەيدە اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا ازىق-تۇلىك جونەلتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ قولىنداعىلارىن جيناپ الۋ; 3. بۇعان قارسى حالىقتىڭ نارازىلىعىن ۇيىمداستىرىپ ... وتىرعان «قازاق ۇلتشىلدارىنا قارسى كۇرەسۋ [3, 75 ب]. سول كەزەڭدەگى قازاقستانداعى بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ ۇستاعان باعىتى وسىنداي بولدى. حالىقتىڭ الدىنداعى مالى مەن قولىنداعى سوڭعى وزەك جالعاپ وتىرعانىن اسىرەقىزىل بەلسەندىلەر قورقىتىپ-ۇركىتىپ جيناپ الدى. ورتالىققا جاقسى كورىنۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىىڭ ءوزى اشارشىلىققا دۋشار بولىپ وتىرعاندا، جينالعانداردى رەسەيگە جونەلتتى. ال، بۇل جاعدايدى كورىپ ءبىلىپ وتىرىپ، مۇنداي ىسكە نارازىلىق بىلدىرگەن قازاق زيالىلارىن تاپشىلدار «ۇلتشىلدار»، «پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزمگە قارسىلار» رەتىندە كىنالادى. سونىمەن قاتار، س.مەڭدەشەۆ باستاعان بولشەۆيكتەر موسكۆاعا تومەندەگىدەي ماتىندە جەدەل حات جولداعان. «اشارشىلىق تۋرالى قاۋەسەتتى تاراتىپ جۇرگەن ۇلتشىلدار. ولار قاراپايىم شارۋانىڭ مۇڭ مۇقتاجىن جوقتاعانسىپ، ەڭبەكشەلەردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋ ءۇشىن قاساقانا بايبالام سالۋدا» - دەگەن. پروفەسسور ت.جۇرتپايدىڭ پىكىرىنشە، «شىندىعىندا، تۋرا سول كەزدە س.مەڭدەشەۆتىڭ تۋعان اۋىلىندا ءتۇتىنى تىك شىعاتىن بىردە-ءبىر ءۇي قالماعان ەدى» [3, 76 ب]. ەگەر، 1921 جىلدىڭ ناۋرىزىنداعى مالىمەتكە سەنسەك، س.مەڭدەشەۆتىڭ ەلى ورال گۋبەرنياسىندا تۇراتىن 470 028 ادامنىڭ 446 536-سى، ياعني 99% اشتىققا ۇشىرادى. باسقا گۋبەرنيالاردا جاعداي ءسال تاۋىرىرەك دەگەنمەن ولار دا جاعداي وڭىپ تۇرمادى.
اشارشىلىق مەڭدەگەن سول جىلدارى بيلىكتەگى بولشەۆيكتەر اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتار تاعدىرى جونىندە ماسەلە كوتەرگەن ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىنىڭ ءىس-ارەكەتىن كەڭەستىك قۇرىلىسقا قارسى ۇلتشىلداردىڭ ادەيى جاساپ وتىرعانى دەپ ايىپتادى. ەل ىشىندەگى اشتىقتى دەر كەزىندە تىزگىندەي الماعان بيلىك ۋاقىت وتكىزىپ كەش قيمىلدادى. ونىڭ وزىندە وزدەرى ۇلتشىلدار دەپ ايىپتاپ وتىرعانداردىڭ تالاپ ەتۋىمەن. 1921 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاق قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان كەڭەستە كۇن تارتىبىندە، ءبىرىنشى، قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ، ەكىنشى، قازاق قىزمەتكەرلەرىن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى ءتيىمدى پايدالانۋ قارالدى. ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا، م.اۋەزوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالدى. م.اۋەزوۆ ەل ىشىندەگى اۋىر جايدى بايانداپ «...كوپتەگەن اۋداندارداعى قازاقتار كوپتەن بەرى تەك قانا كورتىشقانمەن، تىشقانمەن، سۋىرمەن، تاعى دا سول سياقتى ۇساق جاندىكتەرمەن وزەگىن جالعاۋدا، سونىڭ كەسىرىنەن ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار مەن ىندەتتەر ەستىپ بىلمەگەن دەڭگەيدە تارالىپ بارادى» دەپ مالىمدەدى.
وسى كەڭەستەن كەيىن عانا، قاقاعان قىستا اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا كومەك كورسەتۋگە قادام جاسالدى. بىراق، قاھارىنا مىنگەن قىستا ەل جاعدايى ودان سايىن اۋىرلاپ كەتكەن ەدى. وسى كەڭەستە شالعاي جاتقان تورعايعا قوستاناي ارقىلى جىبەرىلەتىن كومەك بارماي قالادى، ازىق-تۇلىك قوستانايدىڭ ءوز باسىندا قالىپ جەرگىلىكتى حالىققا جەتپەيدى دەگەن بولۋ كەرەك قابىلدانعان قاۋلىدا «تورعايعا جىبەرىلەتىن ازىق-تۇلىك جاردەمى قوستانايدان بولەك جىبەرىلۋىن ورتالىق ارقىلى شەشۋگە قول جەتكىزسىن» دەلەندى[6, س.197 ].
قوستانايعا ارنايى بارعان س.سادۋاقاسوۆتىڭ جازۋىنشا، قوستانايدا اشتارعا ارنالعان اسحانالار مەن بالالار ءۇيى اشىلعانىمەن، ول قالىڭ قازاق ىشىندە اشىلماعان. قوستانايدىڭ ءوز باسىندا اشىلعان اسحانالاردا تاماقتاندىرىپ جاتقان اشتار ىشىندە قازاقتار جوق. ال، اسحاناعا قاجەتتى ەت ءۇشىن مالدى اش قازاقتاردىڭ وزىنەن الىپ وتىرعان. قازاقتارعا جاردەم بەرمەك تۇگىلى ولاردىڭ قولىنداعىلارىن جيناپ العان. «قوستانايدىڭ ورىستارىنان قازاقتىڭ ءحالى جامان. قازاق ىشىندە اشتىق جازعا قاراي كوبەيدى. جەر قارايىپ كەتكەن سوڭ قايتا قار جاۋاپ، مالدىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قىرىپ كەتتى. ەل ىشىندە ءولىپ جاتىر. ...قوستاناي مەكەمەلەرىنىڭ اشتارعا جاردەم بەرۋى دە باسقاشا. وزدەرىنىڭ قوستانايىنشا!.. ...بۇل ايتقاندار – ەرتەگى ەمەس، شىپ-شىن وقيعا. قوستانايدا بولىپ وتىرعان وقيعا» - دەپ اشىنا جازدى [7, 280-281 بب]. سوندىقتان دا بولار، تورعايعا جىبەرىلەتىن ازىق-تۇلىك جاردەمى قوستانايدان بولەك جىبەرىلسىن دەگەن قاۋلىنىڭ قابىلدانعانى.
العاشىندا اشتىققا ۇشىراعان قوستاناي گۋبەرنياسىنا كومەك كورسەتۋ، ازىق-تۇلىك قورىن قالىپتاستىرۋ، ونى جەتكىزۋ اقمولا گۋبەرنياسىنا جۇكتەلدى. بىراق، بۇل كەيىن ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن وزگەرىسكە ءتۇستى. بىرىنشىدەن، 1922 جىلدىڭ باسىندا اشتىق قۇرساۋىنا تۇسكەن چەليابينسك، قوستاناي، سامارا گۋبەرنيالارىنان اشتار لەگى شامامەن 470 مىڭ ادام جان ساقتاۋ ءۇشىن اقمولا گۋبەرنياسىنا اعىلىپ كەلدى. بۇل ارينە، قولداعى بار ازىق-تۇلىك قورىنىڭ ءبىر بولىگىن كومەك كورسەتۋ ءۇشىن جۇمساۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. سىرتتان كەلۋشىلەر جاڭا پروبلەمالار تۋدىردى. ەكىنشىدەن، گۋبەرنيا قۇرامىنداعى پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، اتباسار ۋەزدەرى دە وسى كەزەڭدە اشتىققا ۇشىرادى دا، گۋبەرنيا اكىمشىلىگى ورتالىقتان اتالعان ۋەزدەردى اشارشىلىققا ۇشىراعاندار رەتىندە ساناپ، جينالعان ازىق-تۇلىك قورىن ىشكى قاجەتتىلىككە جۇمساۋعا رۇحسات سۇرادى.
وسىدان كەيىن قوستاناي گۋبەرنياسىنا كومەك كورسەتۋ اشتىققا ۇشىراماعان دەپ سانالعان سەمەي گۋبەرنياسىنا مىندەتتەلدى. قوستاناي گۋبەرنياسى اشتارىنا كومەك كورسەتۋ باستى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى. سەبەبى، گۋبەرنيا حالقىنىڭ 90%-ى اشتىققا ۇشىراعان ەدى. قوستاناي گۋبەرنياسى ىشىندە شالعايدا جاتقان تورعاي ۋەزىنىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. 1921 جىلدىڭ جازىنداعى قۇرعاقشىلىق، ءشوپتىڭ شىقپاۋىمەن جەتىسپەۋشىلىگىنەن جانە قاتال قىستان ۋەزدىڭ 13 بولىسىندا دا مال قىرىلدى. مالدىڭ قىرىلۋى، جەرگىلىكتى حالىقتى تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىپ اشارشىلىققا ۇشىراتتى. 13 بولىس ىشىندەگى نەعۇرلىم قۋاتتى سانالعان تورعاي، شۇبالاڭ، مايقاراۋ، سارىقوپا، كورتوعاي جانە قاراقوعا بولىستارىندا دا مال باسى كۇرت كەمىدى. ەلدى اشتىق جايلادى. حالىق ءوز اتا مەكەندەرىن تاستاپ اقتوبە، قوستاناي، جەزقازعان جاققا بوستى. اقتوبەگە جەتكەندەرى ودان ءارى باسقا ايماققا كەتتى. سەبەبى، اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ دە ءحالى وڭىپ تۇرماعان ەدى. ول جاقتاعى حالىق تا بوسقىنشىلىققا ۇشىراپ جاعدايى جاقسى تۇركستان گۋبەرنياسىنا قاراي اعىلدى.
سونىمەن قاتار، شالعايدا ورنالاسۋى، كولىك قاتىناسىنىڭ قيىن بولۋى، كومەكتىڭ دەر كەزىندە جەتپەۋىنەن تورعاي ۋەزى حالقىنىڭ جاعدايى ناشارلادى. سىرتتان كەلەتىن ازىق-تۇلىكتىڭ جەتۋى دە قيىن بولدى [8]. سوندىقتان، قيىن جاعدايدا قالعان تورعاي ۋەزىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە رەسپۋبليكالىق ورگاندارمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋعا رۇحسات بەرىلدى [9].
وسى جىلدارى ەل قىزمەتىنە بەلسەنە ارالاسقان م.اۋەزوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە اشارلىققا بايلانىستى كولەمدى ماقالا جاريالاپ، ەلدى اشىققاندارعا جىلۋ جيناۋعا، كومەك كورسەتۋگە شاقىردى [10; 3,84 ب]. ەلدىڭ اۋىر حالىنە قازاق زيالىلارى كوز جۇمىپ قاراي المادى. م.دۋلاتوۆ تا «اقجول» گازەتىنە بىرنەشە ماقالا جاريالاپ، شىندىقتى جازىپ، قازاق بيلىگى قوزعالسىن، قيمىلداسىن دەگەن نيەتتە بولدى. «تورعاي ۇيەزىندە مال قىرىلىپ جاتىر. جازعى سالىم اشارشىلىق كۇتىپ وتىرمىز. الىستان ازىق تاسيتىن كولىك قالعان جوق. قارقارالى ۇيەزىندە شارۋا كۇيزەلدى. مال ءولىپ جاتىر. جۇرت جاياۋ، اش، جالاڭاش... تەمىر ۇيەزىندە جۇت. اۋرۋ قالىڭ، كۇندە جانازا... بوكەي ورداسىنىڭ قازاقتارى تومىرشىق دەگەن ءشوپتىڭ ءدانىن قاعىپ جەپ جاتىر... ىرعىز ۇيەزىنىڭ قازاقتارى سارشۇناق تىشقاندى جەپ جاتىر. كۇزدىگۇنى ولگەن مالداردىڭ ولەكسەسىن قار استىنان قازىپ الىپ جەپ جاتىر. ولەكسە ءارى اس بولماي، بيشارالار قىرىلىپ جاتىر، - دەپ جازدى [11,53 ب].
ەل ءىشىن جايلاعان اشتىق تۋرالى ايتىلىپ، گازەتتە جاريالانعاندارعا «بۇل ۇلتشىلداردىڭ بوسقا داۋرىعۋى، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ءىس-ارەكەتى، سوندىقتان ۇلتشىلدارعا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ كەرەك» دەپ ارەكەتسىز وتىرعان بيلىككە م.دۋلاتوۆ جانۇشىرا اشىق تۇردە «اشتىق قىرعىنىنان قايتسەك قۇتىلامىز؟ دەگەن ماقالاسىن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ نازارىنا دەپ اتاۋمەن جازدى. «ەلدى ەل قىلۋ، قىرعىننان قۇتقارۋ ءۇشىن ازامات تەگىس اتقا ءمىنۋ كەرەك. بىراق، ازامات وكىمەتتەن رۇحساتسىز اتقا مىنە المايدى. سوندىقتان قازاق وكىمەتى قازاقتى ەل قىلامىن دەسە، زاكون جولىمەن بەكىتىپ، اشتار ءۇشىن كۇيلى ەلدەردەن جىلۋ جيناۋعا رۇحسات ەتسىن. ەلگە سەنىمدى، ءبىلىمدى، تازا ازاماتتاردى باستىق قىلىپ، 20-30 كوميسسيا شىعارسىن. بۇلارعا كەرەكتى كۇش-كومەگىن بەرسىن. كوميسسيالار ۇيەزدى، وبلىستى، اۋدانعا ءبولىپ ارالاسىن، جينالعان مالدارىن جاز بويى اشارشىلىق بولىپ جاتقان جەرلەرگە ايداسىن. اش بوسقىنداردى امان ەلدەرگە كوشىرىپ ورنالاستىرسىن» - دەي كەلىپ، «...جالعىز وكىمەت تاراپىنان كورسەتىلگەن جاردەمگە عانا سۇيەنىپ وتىرساق، ەلدى قىرىپ الامىز. وكىمەت جاردەمىن كورسەتە بەرسىن، ول ءوز الدىنا، ءوزىمىز جۇرتتىڭ قامىن ويلاۋىمىز كەرەك» دەپ ەل زيالىلارىن ەل ىشىنە بارۋعا، كومەك كورسەتۋگە شاقىردى.
قازاق وكىمەتى ەل ىشىندەگى جاعدايدىڭ ودان ءارى ۋشىعىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. ەندى شەگىنەرگە جەر قالماعانىن ءتۇسىندى مە، الدە اشتىقتى جويۋ ىسىنە قالىڭ قازاقتى جۇمىلدىرا باستاعان «الاشورداشىلار» ىقپالىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىنان، ونىڭ سىرتىندا ەل ىشىندەگى احۋالدىڭ اۋىرلاپ، اشتىقتىڭ جايلاعانىنا كوزى جەتكەن سوڭ با ۇلت زيالىلارىنا رۇحسات بەردى. ونىڭ سىرتىندا اشارشىلىقتان بوسقان ەلدىڭ تاسقىنى قازاق شەكاراسىنان تىسقارى كەتكەن ەدى. ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى اشتارعا كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءوز وكىلدەرىن گۋبەرنيالارعا، 1921 جىلى ساۋىردە اقمولاعا قياقوۆ، سەمەيگە توعجانوۆ، قوستاناي-تورعايعا س.سادۋاقاسوۆ جىبەرىلدى. [12,24-26 پپ]. قواك وكىلى رەتىندە وسى جىلدارى ەل ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن م.اۋەزوۆ تە سەمەي گۋبەرنياسىنا باردى.
س.سادۋاقاسوۆتىڭ تا «قوستاناي-تورعاي» ماقالاسى وسى ساپار ناتيجەسىندە جازىلىپ، 1922 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 7-8 سانىندا جاريالاندى. وسى ماقالاسىندا س.سادۋاقاسوۆ «جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سوڭعى ءبىر ماقالاسىندا ورىنبور ازاماتتارىنا «اشتاردىڭ جانىنا بارىڭدار» دەپ جازدى دەگەن ەدى. ۇلتتىق مۇدەنى قاشاندا جوعارى ۇستاعان ج.ايماۋىتوۆ باسقا دا ۇلت جاناشىرلارىمەن بىرلەسىپ اشارشىلىقا ۇشىراعان ەلگە كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، باسقالارعا ۇلگى بولا وتىرىپ جىلۋ جينادى.
اشتىق تورعاي ەلىن ەسىڭگىرەتكەن تۇستا م.دۋلاتوۆ ەل ارالاپ ساۋىن ايتىپ، اشتىققا ۇشىراعاندارعا قول ۇشىن بەرۋلەرىن سۇراپ سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءۇش ۋەزىن ارالاپ شىقتى. م.اۋەزوۆ ەرتىس بويىن ارالاپ ەلدەن مال جينادى. ءا.بوكەيحانوۆ ءوزى باس ساۋعالاپ جۇرسە دە 1921 جىلى توبىقتىنىڭ شاعان، بۇعىلى، شىڭعىس، مۇقىر، قىزىلادىر جانە نايماننىڭ سىبان بولىستارىنان ساۋىنعا مال جيىپ، تورعايعا مال ايداپ بارا جاتقان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا تابىستايدى [3,90-91; 98-99;137 بب.]. جانۇشىرا قيمىلداعان ا.بايتۇرسىنوۆ تا قىسىل تاياڭ جاعدايدى بايانداپ، اشتىقتان حالىقتى امان الىپ قالۋ ءۇشىن كومەك قولدارىن سوزۋدى سۇراپ ۇندەۋ جازدى.
جىلۋ مالىن جيناۋشى ۇلت زيالىلارىنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىنىڭ، ىقپالىنىڭ جوعارىلىعى، ولارعا دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى بولار 1922 جىلدىڭ جازىندا 7 مىڭ باس مال جينالدى.
جينالعان مالدى شالعايدا جاتقان تورعاي ەلىنە اپارىپ، اشىققان ەلگە تاراتۋ جوسپارلاندى. ونىڭ سەبەبى دە بار ەدى. بىرىنشىدەن، ورتالىقتان، سونىمەن بىرگە گۋبەرنيا ورتالىعى قوستانايدىڭ وزىنەن، ءارى تەمىرجولدان الىس تورعاي ۋەزى حالقىنىڭ جاعدايى وتە ناشار بولدى. ولارعا جول قاشىقتىعىنان كومەك جەتۋى قيىن ەدى. ەكىنشىدەن، جاعدايى ەجەپتاۋىر قوستانايدىڭ شوۆينيستىك پيعىلداعى ورىس شارۋالارى اشىققان تورعاي قازاقتارىنا استىق جىبەرۋگە قارسى بولدى [13,110 پ]. ال، ءوز جاعدايى اۋىر اشتىىق جايلاعان كورشىلەس اقتوبەدەن كومەك كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ۇشىنشىدەن، سەمەيدە جىلۋ جيناۋ جۇمىسىنا تورعايلىق زيالىلار، ونىڭ ىشىندە م.دۋلاتوۆ بەلسەنە ارالاستى. سول جىلدارى وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى، باتىل م.دۋلاتوۆ تا ءوزى ەلىنىڭ قيىن جاعدايى جەتكىزە ايتا بىلگەن بولار. سونىمەن قاتار، سەمەي ەلىنە جەتە تانىس ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ، ن.قۇلجانوۆ، ن.قۇلجانوۆا، س.كادىرباەۆ، ا.يۋسۋپوۆ جانە ت.ب. ۇلت زيالىلارى شىققان تورعاي ەلىنىڭ اۋىر ءحالى قازاق وقىعاندارىن، جالپى بىلەتىندەردى بەي-جاي قالدىرماعان بولۋى كەرەك. جينالعان جىلۋ مالىنىڭ تورعاي ۋەزىنە جىبەرىلۋىنە وسى اتالعاندار سەبەپ بولدى ما دەيمىز.
سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ كوميسسياسى ون ەكى بولىستان جينالعان مالدى تورعاي ۋەزىنە جەتكىزۋدى، مال ايداۋدى ۇيىمداستىرۋدى، جالپى باسشىلىقتى ج.ايماۋىتوۆقا جۇكتەدى. جولعا شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى كەرەك جاراقتى دايىنداۋ، ىزدەپ تابۋ ىسنە ءبىرشاما ۋاقىت كەتەدى. وسى ارالىقتا مال ايدايتىن مالشىلاردى جالدادى، مالشىلار ءۇشىن قوس، ءدارى-دارمەك دايىندادى. جينالعان مال قارقارالىدا بولعاندىقتان 1922 جىلدىڭ 19 تامىزىندا شىعىپ، 1 قىركۇيەكتە اقمولاعا جەتتى.
اشتىق باستالعان سول جىلدارى ادام بويىنداعى جاقسى ساپالى قاسيەتتەرىمەن قاتار، جامان قاسيەتتەرى دە بايقالىپ كوزگە ءتۇستى. ەل-جۇرتتىڭ ءبىرى، جاقسىسى اشتىق قىسپاعىنا تۇسكەن حالىققا قولىنداعىسىن ءبولىپ بەرىپ جاناشىرلىق، باۋىرمالدىق تانىتسا، سونىمەن قاتار، ەكىنشى بىرەۋلەرى، جامانى ايتقالى وتىرعانىمىز مال ايداعاندار اراسىندا مالدى ايىرباستاۋ، جوعالتىپ جىبەرۋ، ۇرلاۋ سەكىلدى قاسيەتەرىمەن كورىندى. ايدالعان مال قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا تورعاي ۋەزىنە جەتتى. جول بويى 172 باس سيىر – ءولدى، 46 باس سيىر – تاماققا جۇمسالدى، 9 باس – ەڭبەك اقىعا بەرىلدى، 22 باس مال – ايىرباستالدى، 14 باس – كيىمگە، باسقا دا كەرەك جاراققا جۇمسالدى، 2 باس مال جوعالدى. جىلقىدان دا شىعىن شىقتى. 94 باس جىلقى – ءولدى، 21 باس – تاماققا جۇمسالدى، 145 باس – اقىعا بەرىلىپ، 47 باس – ايىرباستالىپ، 2 باس – قارقارالىدا قالدىرىلدى. ەكى تۇيە ءولدى. ايدالعان مالدان 2082 باس سيىر، 1982 باس جىلقى، 185 قوي، بارلىعى 4249 باس مال تورعاي جەرىنە جەتتى [14,62 پ].
ايداپ اكەلىنگەن مالدى تورعايعا جەتپەي 200 شاقىرىم جەرلە جالداما وزەنى بويىنا قالدىرىپ، ج.ايماۋىتوۆ تورعايعا بارىپ مال ۇلەستىرۋگە بايلانىستى حالىقپەن اكىمشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن جينالىس جاسادى. مالدى حالىققا تاراتۋ ءۇشىن ارنايى ۋەزدىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ءار بولىستان وكىلدەر كىردى. سونىمەن قاتار، كوميسسيا قۇرامىنا ۋەزدىك اشتار كوميسسياسىنىڭ توراعاسى قۇلجانوۆ پەن ەل ىشىندە ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى ب.بولعامباەۆ كىردى.
وسىلاي اكەلىنگەن مال تورعاي ەلىنە تاراتىلىپ اشتىقتان قينالعان جاندارعا كومەك كورسەتىلدى. بۇل ارادا ج.ايماۋىتوۆتىڭ ەل تانىعان تۇلعا، ادال ازامات رەتىندە قىزمەت ەتتى. اشتىق ەسەڭگىرەتكەن ەلگە ءبىر ادامداي كومەك كورسەتتى. ەل ارالاپ مال جيناۋعا قاتىستى، ايداپ اكەلۋگە، جانە اشىققان حالىققا تاراتۋعا باسشىلىق جاسادى. بىراق، بۇل ج.ايماۋىتوۆ شىرعالاڭىنىڭ باسى، قوزعالىس نۇكتەسى ەدى.
اقيقاتىن ايتساق، الاش زيالىلارى وسى قيىن ۋاقىتتا تاعى دا ۇلتجاندىلىقتارىن كورسەتتى، قازاق تاعدىرى جولىندا باستارىن بايگەگە تىكتى. بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ ەل ىشىندە ابىروي بەدەلىنىڭ ءوسۋى، حالىق ءسوزىن سويلەۋى بولشەۆيكتىك بيلىككە ۇناي قويمادى. ولاردىڭ قازاق ءۇشىن جاساعاندارىن كەڭەستىك بيلىكتى مۇقاتۋ، كەڭەستىك ساياساتقا اشىق قارسىلىق، قاستاندىق دەپ قابىلدادى. ءارى وسى كەزەڭ قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى جىكتەلۋدىڭ اشىلۋ كەزەڭى ەدى. سەبەبى، الاشورداشىلار كەزىندە الاساپىران ۋاقىتتا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن دە، اقتار مەن دە جاقىنداسقانى بەلگىلى. ال، ەندى ولاردىڭ كەڭەس بيلىگى جاعىنا شىعىپ قىزمەت ەتىپ قاتار جۇرگەنىن كەشەگى قارسىلاسى تاپشىل، بولشەۆيكتىك ۇستانىمداعىلار قابىلداي المادى. اشتىق جىلدارى دا باتىل قيمىلداپ، ەل ىشىنە بارىپ، ەل مۇڭىن ايتىپ اشىققاندارعا جاردەمدەسىپ قىزمەت جاساۋى كەڭەستىك بيلىكتى ەلەمەۋ، ونى تومەندەتۋ بولىپ سانالدى.
اششى دا بولسا ايتىپ وتەتىن جاي جانە ءبىر تاڭقالارلىعى پارتيا مەن مەملەكەت باسىندا وتىرعان ءالىبي جانكەلدين، سەيتقالي مەڭدەشەۆتەر ءوز ەلدەرى اشتىققا ۇشىراپ جاتقاندا ءۇنسىز وتىردى، قوزعالا قويمادى. ەل ارالاپ، ءوز ەرىكتەرىمەن اشتىققا دۋشار بولعان ەلگە كومەك كورسەتۋىن سۇراپ، جىلۋ جيناپ جۇرگەن م.دۋلاتوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆ اشتىقتى پايدالانىپ، حالىق ىشىنە بارىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى استىرتىن ارەكەت جاساۋدا دەپ ايىپتالىپ تۇرمەگە تۇسكەندە دە «ولار ەل ءۇشىن ءجۇر-اۋ» دەپ قول ۇشتارىن بەرمەدى. م.دۋلاتوۆتى سەمەيدە تۇتقىنداپ، ولان سوڭ وگپۋ وكىلىنىڭ بۇيرىعىمەن ورىنبورعا جىبەردى. بىراق، اششى مەن تۇششىنى كورگەن م.دۋلاتوۆ ءوزىن ۇستاي ءبىلدى. سودان دا بولار، تەرگەۋ، جاۋاپ الۋدان سوڭ ىسىنەن قىلمىستى ارەكەت تاپپادى ما بوساتتى.
وسى ۋاقىتتا پارتيالىق تازالاۋ ساياساتى ءجۇردى دە «پارتيانى السىرەتىپ، ونىڭ بىرلىگىن بۇزىپ كەلگەن جىكشىل توپتاردىڭ ءبارىن دەرەۋ تاراتۋ تالاپ ەتىلدى. بارلىق پارتيا ۇيىمدارىنا قانداي دا بولسىن جىكشىل ارەكەتتەرگە جول بەرىلمەۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ جۇكتەلدى. سونىمەن قاتار، «كونترەۆوليۋتسيالىق كۇشتەر مەن انتيپارتيالىق ۋكلوندارعا قارسى كۇرەسۋ مىندەتى» قويىلدى. بۇل كونترەۆوليۋتسياشىل، بۋرجۋازيالىق ۋكلون دەگەن قوڭىراۋى بار كەشەگى الاشورداشىلاردى كەز كەلگەن جاعدايدا ايىپتاۋعا مۇمكىندىك بەردى [15,213 ب].
وسى جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتكە سەنىمسىز ەلەمەنتتەردى، سولاردىڭ ىشىندە بۇرىنعى الاشورداشىلاردى، ولارمەن بايلانىسى بارلاردى جىبەرمەدى جانە ولاردى قايتا تەكسەرۋدەن وتكىزدى. بۇل الاشوردا قۇرامىندا بولعان جانە ولارمەن بايلانىسى بار دەگەن زيالىلاردى اشىق قۋدالاماسا دا، مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شەتتەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. تەكسەرۋگە ءتۇستى، بۇرىنعى ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپ بەردى، قىزمەتتەن ىعىستىرىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ تاپتىق ۇستانىمى بويىنشا جىكتەلۋى وسى ۋاقىتتا تەرەڭدەي ءتۇستى.
وسىنداي شيەلەنىسكەن جاعدايدا 1923 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گەزەتىنىڭ №69 سانىندا فايزۋللا يشاننىڭ اشتىق كەزىندە سەمەي گۋبەرنياسىنان جىلۋ جيناۋعا بەلسەنە ارالاسىپ، جينالعان مالدى ءبىر جىل بۇرىن عانا تورعايعا ايداپ اكەلۋگە باسشىلىق جاساعان ج.ايماۋىتوۆتى قارالاعان ماقالاسى جارىق كوردى. ج.ايماۋىتوۆتى «مالدى ءوزى پايدالانىپ كەتتى، باي مەن ورتاشالارعا ۇلەستىرىپ بەردى»، «تورعاي وقىعاندارىنا، الاشورداشىلار مەن ولاردىڭ تۋىستارىنا ۇلەستىردى» دەپ ايىپتادى [16, 202 ب]. مىنە، وسى ماقالا ج.ايماۋىتوۆ باسىنا ۇيىرىلەر بۇلتتىڭ العاشقى نايزاعايى بولدى. بۇل ءۇزىلىپ سوزىلىپ، قايتا قوزعالىپ ج.ايماۋىتوۆتى ايىپتاۋعا، كىنالاۋعا سوتقا تارتۋعا دەيىن اكەلدى. نازالانعان، مۇندايدى بولادى دەپ كۇتپەگەن ج.ايماۋىتوۆ «مەن فايزۋللانىڭ گازەتكە باسقانىنان قارالانىپ، الەۋمەت كوزىندە ازاماتتىعىم جويىلدى دەپ ويلامايمىن. كىمنىڭ كىم ەكەنىن بار بولساق ۋاقىت كورسەتەر. جالعىز قىنجىلاتىن نارسە: اۋىر قىزمەت، اق نيەت زايا كەتكەن سىقىلدى «ەڭبەگىڭ ەش، تۇزىڭ سور» دەگەن ماقالدىڭ تاپ بولۋى، نە جاقسىلىققا جاماندىق قايتۋ تابيعات زاڭى، بولماسا ءومىر كورسەتەر. تىنىش جاتىپ بىرەۋدى مىنەۋدەن، سوگۋدەن وڭاي قىزمەت جوق» - دەپ جازدى [17].
مالدىڭ تاراتىلۋىن تەكسەرۋگە قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا «مال بايلارعا تاراتىلدى» دەگەن ءۇستىرت، ءبىر جاقتى شەشىم جاسادى [18]. بۇل شەشىم تەك ج.ايماۋىتوۆتى قانا ەمەس اشتارعا مال تاراتۋعا تىكەلەي ارالاسقان جەرگىلىكتى ازاماتتاردى دا ايىپتاۋ، قۋدالاۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى.
تاريحتا «تورعاي ءىسى» دەگەن اتاۋمەن قالعان ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ ۇزىن سونار ءۇش جىلدان استام تەرگەۋ، تەكسەرۋ سوڭىنان سوتقا ۇلاسقان ءىس باستالدى. اقيقاتىن ايتساق، بۇل اشتىق القىمنان العاندا ەل جايى دەپ جانى اۋىرىپ، حالىقتى كومەككە جۇمىلدىرىپ، ەل ارالاپ جىلۋعا مال جيناپ، «قايتسەم كومەگىم تيەدى» دەگەن نيەتتە بولعان جانى تازا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ج.ايماۋىتوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ جانە ت.ب. جىگەرىن قۇم قىلدى. قانشاما جاساعان ەڭبەكتەرى ەش كەتكەندەي بولدى.
1923 جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ جانە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن مال تاراتۋعا تىكەلەي قاتىسقان تورعاي ۋەزىنىڭ قىزمەتكەرلەرى احمەتساپا ءجۇسىپوۆ (يۋسۋپوۆ), شايقى قۇلجانوۆ، ءىلياس بايمەنوۆ، قازگەلدى قارپىقوۆ، رۇستەم ابدىعاپاروۆتاردىڭ ءىسى قارالىپ، ايىپتالدى [19]. تەكسەرۋ، تەرگەۋدە ا.ءجۇسىپوۆتىڭ الاشورداشىل م.دۋلاتوۆتىڭ باجاسى، ال، رۇستەم ابدىعاپاروۆتىڭ ەل ىشىندە امانگەلدى يمانوۆتى ولتىرۋگە قاتىسى بار دەپ ايىپتالىپ، كەيىن قىزىلدار قولىنان قازا بولعان ابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ كەنجە ۇلى ەكەندىگى، ءارى رۇستەمنىڭ الاشورداشىل ا.بايتۇرسىنوۆقا جاقىندىعى، تۋىسقاندىعى بار ەكەندىگى ايتىلدى. شىنىندا، رۇستەمنىڭ اكەسى ابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ اناسى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ اپاسى الۋا ەدى. رۇستەم ا.بايتۇرسىنوۆقا قازاقى ۇعىممەن جيەننەن تۋعان جيەنشار. سونىمەن قاتار، رۇستەم ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزى كاتەزگە ۇيلەندى [20,40; 57; 86 بب].
رسفسر جوعارى سوتىنىڭ قازاق ءبولىمى 1924 جىلى 13 ماۋسىمدا بۇل ءىستى تاعى قاراپ اتالعان ازاماتتاردى ءىس بويىنشا قىلمىستى دەپ سانادى [21, 16پ.]. بۇل ءىس ودان ءارى كەلەسى جىلى تاعى قارالىپ ج.ايماۋىتوۆ، ا.ءجۇسىپوۆ، ش.قۇلجانوۆ، ر.ابدىعاپاروۆ، ءى.بايمەنوۆ، ق.قارپىقوۆتى مال ۇلەستىرۋ بارىسىندا قولحات الىنباعىنىن نەگىز قىلىپ، ءارى مال «بايلار مەن ورتاشالارعا ۇلەستىرىلدى»، تورعايدىڭ جاۋاپتى قىزمەتەرلەرىنە مال ۇلەستىردى، دەگەندى جەلەۋ قىلىپ ايىپتى دەپ تاپتى. ج.ايماۋىتوۆ مال ۇلەستىرۋ ىسىنە ارالاسقان اتالعان تورعايلىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە قىلمىستىق كودەكستىڭ 110 بابى بويىنشا ايىپتالدى [22, 1-2 پپ.]. ج.ايماۋىتوۆ بىرنەشە رەت تەرگەۋگە شاقىرىلىپ، ءىس 1925 جىلدىڭ 3 قازانىندا اياقتالدى. ء ىس اياقتالعاننان كەيىن قوسىمشا تەرگەۋ جۇمىستارى ءجۇردى. ون ەكى تومدىق «تورعاي ءىسى» تولىق ءبىتىپ، سوتقا جىبەرىلدى.
1926 جىلدىڭ 13-23 ناۋرىز ارالىعىندا قازاقستاننىڭ استاناسى قىزىلوردا قالاسىندا «تورعاي ءىسى» دەگەن اتپەن سوت ءوتتى. سوتقا تارتىلعاندار وزدەرىن ايىپتاۋ ىسىمەن كەلىسپەدى. تەرگەۋدىڭ ءبىر جاقتى وتكەندىگىن، ايىپتاۋدىڭ ەش نەگىزسىزدىگىن، ايىپتاۋشى كۋاگەرلەر كورسەتۋلەرى جالا ەكەندىگىن الدىن الا مالىمدەدى. ج.ايماۋىتوۆ سوت پروتسەسسىنە كۋاگەر رەتىندە اشتىق جىلدارىنداعى احۋالدى جانە وسى ءىستى بىلەتىن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.نۇرماقوۆتى، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنان توقجىگىتوۆتى، ساۋدا حالىق كوميسسارياتىنان ا.كەنجيندى، اكادەميالىق ورتالىقتان ا.بايتۇرسىنوۆتى، الەۋمەتتىك ىستەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنان ءا.جانكەلديندى، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان لەكەروۆتى شاقىرتۋدى سۇرادى [23].
وسى ۋاقىتتا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى س.سادۋاقاسوۆ ازاماتتىق پوزيتسياسىن كورسەتتى. ول اشتىق قىسپاققا العان جىلدارداعى قازاق زيالىلارىنىڭ جانكەشتى ۇلت ءۇشىن جاساعان ىستەرىن جوعارى باعالادى. سوت پروتسەسسىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىردى. سوت ءجۇرىپ جاتقاندا موسكۆادا بولعان س.سادۋاقاسوۆ «تۇرمەدەگى ايىپ ورىندىعىندا وتىرعان تورعايلىقتاردىڭ ءىسىن تولىق اقتايتىن اسا ماڭىزدى دەرەك مەندە بار. مەن كەلگەنشە سوت ءىسىن توقتاتا تۇرۋلارىڭىزدى وتىنەمىن» - دەپ جەدەلحات جولدادى [3, 92 ب; 24,92-96 پپ.]. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى سوتتىڭ ءوتۋ بارىسى جونىندە 1926 جىلدىڭ 15-26 ناۋرىز ارالىعىندا ساندارىندا حابار بەرىپ وتىردى. باستاپقى سوت وتىرىستارى بىرىندە، قويىلعان سۇراققا ج.ايماۋىتوۆ «مالدى بولگەندە كوميسسيانىڭ باسقا مۇشەلەرى – قۇلجانۇلى، بالعابايۇلىنىڭ كورسەتۋىمەن اۋىلدىق، بولىستىق وكىلدەردىڭ قولىنا بەرمەك وردەردى مەن جازىپ تۇردىم. جەكە ادامدارعا قىزمەتكەرلەرگە مال بەرگەندە كوميسسيانىڭ ۇيعارعان ادامدارىنا عانا بەردىم. مالدىڭ دۇرىس بولىنۋىنە، مۇقتاجدارعا، اشتارعا بولىنۋىنە كوڭىل ءبولدىم» - دەپ ورنىقتى جاۋاپ بەردى[25].
سونىمەن قاتار، بۇل سوت پروتسەسسىنىڭ ساياسي استارى بولعانى دا اقيقات. اشتىقتا ابىروي بەدەل جينايىن دەپ ەمەس، ەل جاناشىرى بولىپ بەلسەنە كومەك كورسەتكەن كەشەگى الاشورداشىلاردى، ولاردىڭ كورنەكتى وكىلى ج.ايماۋىتوۆتى ءسۇرىندىرۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى تۋعان ەدى. سەبەبى، اشتىق جىلدارى كەڭەستىك وكىمەت ەمەس، حالىققا الاشورداشىلاردىڭ جاقىن بولىپ، ولاردىڭ مۇڭىن جوقتاپ، اشتىق القىمنان العاندا جانكەشتىلىكپەن قىزمەت ەتكەنى انىق ەدى.
ج.ايماۋىتوۆقا «توعىز مىڭ مالدىڭ باسقا جاققا اپارىلماي، تورعايعا اكەلىنگەن سەبەبى نە؟ تورعاي ۋەزى ازاماتتارىمەن بۇرىن تانىس پا ەدىڭىز؟ تورعايدىڭ سەمەي جاقتا جۇرگەن ازاماتتارىنىڭ ىشىندە تانىسىڭىز بار ما؟ – دەپ قويعان سۇراقتاردىڭ مانىنە نازار اۋدارساق، تورعاي الاشورداشىلارىمەن بايلانىسىڭىز بار-اۋ، ايتپەسە وسىنشاما مال نەگە تورعايعا اكەلىندى؟ دەگەن جىمىسقى استار جاتقانى دا ايقىن ەدى.
ج.ايماۋىتوۆ ساقتىقپەن، ءارى دالەلدى تۇردە، «باسقا اشىققان ەلگە اپارۋعا وتە الىس بولعاندىقتان، اشىققان ەلدىڭ جاقىنى تورعايعا اكەلىندى. تورعاي ازاماتتارىمەن بۇرىن تانىستىعىم جوق. سەمەي جاقتا جۇرگەن م.دۋلاتۇلىمەن تانىس ەدىم. م.دۋلاتوۆ سەمەيدە گۋبسوتتىڭ مۇشەسى. جىلۋ مالدى بىرگە جيناستى، - دەپ جاۋاپ بەردى.
وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ 1. مالدى اشتارعا تاراتىپ بەرەتىن كوميسسيانىڭ مۇشەلەگىنە قاساقانا كىرىپ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تۋىستارىنا زاڭسىز ۇلەس بەردى. كەدەيلەردى ۇلەستەن قاقتى. 2. ۇلەستىرىلگەن مالدى كىم العانى تۋرالى قولحات المادى. 3. ءۇشىنشى ءوز بەتىنشە باقتاشىلارعا مال ۇلەستىرگەن، - دەپ [3, 96 ب.] تاققان ايىپتارىنا ءوزىنىڭ اقتىق سوزىندە دالەلدى، بۇلتارتپاس جاۋاپ قايتاردى.
قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قارىم قاتىناسى مەن زاڭدى ساقتاۋ ءتارتىبىن بايلانىستىرا كەلىپ، سول كەزدەگى جاعداي مەن اش ادامداردىڭ كوڭىل كۇيىن سيپاتتاپ شىنايى تازالىقپەن سويلەگەن ءسوزى تىڭداۋشىلارعا ەرەكشە اسەر ەتىپ، تەبىرەنتتى. جۇسىپبەكتىڭ ادالدىعى مەن ىزگىلىگىنە دەگەن سەنىم تۋدىردى. ج.ايماۋىتوۆ «...بۇل ىسكە، مەنىڭشە كەيبىرەۋلەر زاڭ جۇزىنەن قاراپ، بىرەۋلەر سۇرقيالىق كوزبەن قۇرعاق سوزگە سالىنىپ جاتىرعان كورىنەدى. بۇل مالدىڭ جينالۋ رەتىنە كەلسەك، قازاق اراسىندا جينالعان مال – قازاق ادەتىمەن جينالدى، سوندىقتان ءبولۋ دە قازاقشىلىق رەتىمەن بولدى. ال ەندى مالدىڭ ءبولىنۋى تۋرالى نارازىلىق – كورىنەۋ تۇردە، رۋ رەتىمەن، ەسكى ادەتتەن شىقتى. تورعاي ەلىنە 4 000 مال كەلگەندە كوكتەن تۇسكەندەي بولدى. مال ادامنىڭ ەتىنە جاقىن بولعاندىقتان دا ولار وتە قۋانىپ تىك كوتەرىلە دايارلاندى. مالدىڭ باسىنا بارعان كەزدە ادام، حالىق مالعا قاپتاپ كەتكەن ەدى. اشتارعا مالدى بەر باستاعاندا حالىقتىڭ قىزىعۋى، القىمنان الۋى سولايشا كۇشەيە باستادى. ءبىر جاعىنان – اشتاردىڭ ءتىزىمىن الىپ جاتساق، ەكىنشى جاعىنان – مال بەر دەپ جاعادان الىپ جاتتى.
جالپى قازاقتىڭ بۇل تۋرالى ادەتىن الساق: 8000 مالدى ۇلەستىرىپ الۋ تۇگىل، 8 كەز سيسانى جانجالسىز ۇلەسكەن ەمەس. ...سوندىقتان بۇل ىسكە داۋ شىقپايدى دەۋگە بولمايدى.
...مەنى: «نەگە كوميسسياعا كىردىڭ؟» دەپ ايىپتايدى. مۇنىڭ قيسىنى جوق. سەبەبى، الا جازداي بەينەتتەنىپ كەلىپ، كوميسسياعا كىرمەي، مالدىڭ قالاي بولىنگەنىن بىلمەي كەتۋىم دۇرىس پا ەدى؟ ارينە دۇرىس ەمەس. ...ال ەندى ەكى جۇما باققان 74 مالشىعا – 74 قارا، مالشىلاردىڭ تاماعى، كيىسى دەپ – 30 شامالى قارا بەرىلگەن. 2-ءشى (رەت ايداپ اكەلىنگەن) مالدان مەندە ونداي شىعىن بولعان جوق.
ال ەندى: ازاماتتارعا مال بەردى (ۇلەستىردى), - دەگەنى تۋرالى. مەن مالدى كەدەيلەرگە بەرۋ جولىندا بولدىم. مىسالى، ورىنبوردا جاتقان جانگەلدينگە 15 قارا بەر – دەگەم جوق. سولاردىڭ كەدەي اش-ارىق تۋىستارىنا بەرەدى دەپ سەنگەنمىن.
مەن تورعاي ويازىنىڭ پارتيا قۇمارلىعىن، اقساقالدار ءداۋىرى كەتپەگەن ەل ەكەندىگىن گازەتتە دە جازعانمىن. سوندىقتان دا ۋاكىل سايلاۋىن سول ەلدەردىڭ ءوز ورتاسىنا جىبەرگەن كۇندە دە، (ولار) بىزگە دۇرىس ۋاكىلدەرىن سايلاپ بەرمەس ەدى. سوندىقتان ءبىز سەنىمدى (ادامدى), تورعايدىڭ جاۋاپكەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىندا سايلاتۋدى ماقۇل كوردىك. سوندىقتان قالادى، اۋوتكوم الدىندا سايلادى – دەپ ايىپتاۋ قاتە.
...ال ەندى وسى تارىزدەس ىستەن ساياسي استار شىعارۋدى ويلايتىندار بار كورىنەدى. بىراق ونى جوعاردا ايتقان تورعاي ەلىنەن شىعارۋعا بولا ما؟ سەبەبى تورعاي ەلىنىڭ بولشەۆيگى دە، الاشى دا جۋان، اتقى مىنگەندەرى – وقىعاندار. ...مىنە وسىدان ساياسات شىعا ما؟
قاعاز (قولحات) المادى دەسەدى. ول ءۇشىن بۇل ءىستىڭ قانداي ۋاقىتتا بولعانىن ەسكە الۋ كەرەك. بۇل ات ۇستىندە بولعان ءىس، تالماۋ ۋاقىتتا بولعان ءىس – دەپ اشىعىن، ءادىلىن ايتتى [26, 208-212 بب; 3,96-98 بب.].
ج.ايماۋىتوۆ ءسوزىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى اشىق سوت ماجىلىسىنە قاتىسقاندارعا قازاقى ۇعىممەن تۇسىنىكتى بولدى. «قازاق ەجەلدەن قارىز بەرىپ قارىز الادى ...سوندا ول بىرىنەن ءبىرى ەش ۋاقتىتتا قولحات المايدى، ەشبىر پروتوكول جاسامايدى. ءبارىن اۋىزشا سوزبەن جۇرگىزەدى. بۇل ابدەن ادەت بولىپ كەتكەن. اشتارعا جاردەم ۇلەستىرگەن كەزدە مەنىڭ بويىمدا دا، ويىمدا دا وسى زاڭ كۇشتى بولدى. مەن اتام قازاقتىڭ وسى زاڭىن ۇستاندىم. اشتارعا نە بەرسەم دە، قولحات المادىم. حات بىلمەيتىن، اشتان كوزى قارايىپ، ولەيىن دەپ وتىرعان ادامنان قولحات سۇراۋدى قولايسىز كوردىم» دەگەندى ايتتى [16, 203-204 بب].
ءسوزىنىڭ سوڭىندا ج.ايماۋىتوۆ: «باسقا تابار ەلىم جوق. ءوز ەلىمنىڭ ورتاسىندا قۇربان بولىپ كەتسەم ارمانىم جوق. ەل زاڭىنا باعىنباۋعا بولمايدى. ەگەر حالقىمنىڭ زاڭ، عۇرپى مەنى ايىپتى دەسە امالىم نە؟ – دەپ ءسوزىن ءبىتىردى [26, 212 ب.].
ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءسوزى نەعۇرلىم سەنىمدى، بايىپتى، سالماقتى شىققاندىعى سونداي سوت ماجىلىسىنە قاتىسقانداردان قولداۋ تاپتى. وسى ىستەگى باستى ايىپكەر ج.ايماۋىتوۆ سوتتا اقتالىپ شىقتى. ال، 1926 جىلى 24-ناۋرىزدا سوت ىسكە قاتىستى تورعايلىق قىزمەتكەرلەر كوممۋنيست ي.بايمەنوۆ پەن پارتيادا جوق ق.قارپىقوۆتى 1 جىل 6 ايعا، ا.ءجۇسىپوۆ پەن ش.قۇلجانوۆتى 2 جىلعا باس بوستاندىقتارىنان ايىردى. بيلىكتەگى ۇلتجاندى قازاق زيالىلارى اشتىق جىلدارىنداعى ج.ايماۋىتوۆتىڭ اتقارعان ءىسىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن بىلگەنىمەن، ىشتەي قولداعاندارىمەن كەشەگى الاشورداشىلدى اشىق قولداي المادى. بىراق تا، س.سادۋاقاسوۆتىڭ، ج.مىڭباەۆتىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قازاق ورتالىق كوميتەتى ارالاسۋىمەن وسى جىلدىڭ 26-ساۋىرىندە كەشىرىم جاسالىندى [27, 72 پ.].
س.سادۋاقاسوۆتىڭ ىقپالىمەن دەپ وتىرعانىمىز، مۇنى و.يساەۆتىڭ سوت پروتسەسسىن بايانداپ ف.ي.گولوششەكينگە جازعان حاتىنان ايقىن اڭعارامىز. و.يساەۆ گولوششەكينگە ءبارىن بايانداپ وتىردى. سادۋاقاسوۆتى كىنالاپ، ءبىر جاعىنان ءتىسىن باتىرىپ سادۋاقاسوۆتىڭ نە ايتقانىنىڭ، ج.ايماۋىتوۆتى قالاي قورعاعانىن مالىمدەدى. سادۋاقاسوۆتىڭ « ...سوتتا كۋا رەتىندە نە قوعامدىق قورعاۋشى رەتىندە سويلەۋگە رۇحسات بەرىڭىزدەر، قازاقتىڭ قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ولاردى قورعاۋعا ءتيىسپىن» دەگەنىن، م.دۋلاتوۆتىڭ «ەڭبەكشى قازاققا» ج.ايماۋىتوۆتى جانە تورعاي قىزمەتكەرلەرىن قورعاپ جازعان ماقالاسىن جاريالاۋعا كەلىسىم بەرمەگەنىندە س.سادۋاقاسوۆتىڭ جاريالاتقانىن دا باياندادى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ ايماۋىتوۆتى «قازاقتىڭ ۆەرەساەۆى، الەكسەي تولستويى، ول «ينتەرناتسيونالدى»، «جاس گۆارديانى» اۋداردى دەگەنىن، سونداي-اق «بۇل سوت پروتسەسسى – «الاشوردانىڭ» ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت، ودان باسقا ەشتەمە ەمەس، سوندىقتان دا سوتتىڭ قۇرامى ... ول دەڭگەيدەن (الاشوردادان، الاشورداشىلاردان – ق.د.) تومەن» دەگەنىن دە قالدىرماي جەتكىزدى [24, ل.92-96]. گولوششەكينگە جازعان وسى حاتىندا «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ الاشورداشىلارمەن اراسىنداعى جىگى اجىراماعان. ...الاشورداشىلار وسى سوتتا ءوزىنىڭ ازۋىن كورسەتتى، سادۋاقاسوۆتى پايدالانا وتىرىپ، پارتيا مەن وكىمەتكە ىقپال ەتۋگە تىرىستى» - دەپ سماعۇلدى الاشورداشىلارعا قوساقتادى. سولاردىڭ باعىتىن استىرتىن جۇرگىزىپ وتىر دەگەندى جەتكىزدى. ونسىز دا ۇلتجاندى قازاق زيالىلارىن ۇناتپايتىن گولوششەكيندى س.سادۋاقاسوۆقا قارسى قويدى.
ۇلتجاندى س.سادۋاقاسوۆ جۇسىپبەكتى جانە تورعايلىق ازاماتتاردى سوتتاتپاۋعا بار كۇشىن سالعانى انىق.
رسفسر جوعارى سوتى قازاق ءبولىمىنىڭ انىقتاماسىندا دا تورعايدىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى الاشوردانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى يۋسۋپوۆ، قۇلجانوۆ، بايمەنوۆ ت.ب. امنيستيا بولىپ اقتالعانى جازىلدى [28, ل.89-89 وب].
وسىلاي بىرنەشە جىلعا سوزىلعان اتىشۋلى «تورعاي ءىسى اياقتالدى».
بىراق، وسى ارادا ءسال شەگىنىس جاساساق، ءبىر كۇمان تۋدىراتىن مازا بەرمەي جۇرگەن جاي بار. ول – شىنىمەن جوعاردا ايتىلعان ج.ايماۋىتوۆتى ايىپتاعان، قارالاعان ماقالانى جازعان فايزوللا يشان با ەكەن دەگەن سۇراق. فايزوللا يشان ساتىبالدىۇلى تورعاي ەلىندەگى تانىمال، ءدىن ۇستاعان، قاري اتانعان ەلگە سىيلى كىسى. بۇل كىسىنىڭ ءدال مۇنداي پەندەشىلىككە بارا قويۋى نەعايبىل دەگەن دە وي كەلەدى. وسى تۇرعىدا، بىرىنشىدەن وقىعان، ءبىلىمدى، سوزىنە ەل توقتاعان ادامنىڭ اتىن جامىلىپ باسقا بىرەۋ جازۋى مۇمكىن. سولاي بولعاننىڭ وزىندە وڭ سولىن جەتىك بىلەتىن فايزوللا يشان گازەتكە ءوزى ەمەس ەكەندىگىن جازىپ تەرىستەۋ كەرەك ەدى. ولاي بولمادى. ولاي بولماعان سوڭ، ەكىنشىدەن، الدە ءبىر بىزگە بەلگىسىز سەبەپپەن ماجبۇرلەپ جازدىردى ما ەكەن دەگەن وي تۋادى. بۇل ارادا ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى كەڭەستىك بيلىك قىسىم كورسەتتى مە دەيمىز. ۇشىنشىدەن، گازەتتە ماقالانىڭ اۆتورى «فايزۋللا يشانوۆ» دەپ جازىلعان. بۇل كىسى ءوز اتىنان جازسا ساتىبالدىۇلى نەمەسە ساتىبالديەۆ بولار ەدى. كەيىن 1928 جىلى «ۇلتشىل» اتانىپ، سوتتالىپ، «بەلومور كانال لاگەرىندە ايتالىپ، سوندا ەسكى دوسى، ءارى ناعاشىسى م.دۋلاتوۆپەن كەزدەسىپ بىرگە بولدى دەگەن دە دەرەك بار. احمەتتى، مىرجاقىپتى قۇرمەت تۇتقان، ءارى تەتەلەس ناعاشىسى مىرجاقىپپەن كىشكەنتايىندا ارالاسىپ بىرگە وسكەن، ەلگە سىيلى ادام ءوز اتىنا كىر جۇقتىرماسى كەرەكتى. اشتىققا ۇشىراعان ەلگە سەمەي گۋبەرنياسىنان كەلىپ جاتقان كومەكتىڭ سىرتىندا سول جىلدارى ەل ىشىندە ءالى دە ابىروي بەدەلى جوعارى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆتىڭ تۇرعانى دا كۇمانسىز ەدى. اشىققان ەل، كەلگەن كومەكتەن ورىندارىنان تىك تۇرىپ كەتپەسە دە، اشتىقتان ەسەڭگىرەگەن ەلگە دەمەۋ بولاتىندىعىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ فايزوللا يشاننىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ج.ايماۋىتوۆتىڭ مال تاراتۋعا تورعاي ەلىنە كەلگەندە فايزوللا يشانمەن كەزدەسۋى دە كادىك. الاش زيالىلارىن قاتتى قادىرلەگەن فايزوللا يشاننىڭ ج.ايماۋىتوۆتىڭ تورعاي ەلىنىڭ ازاماتتارى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ، ك.توقتاباەۆ ت.ب. قاتار جۇرگەن ۇزەڭگەلىسى ەكەنىن ەكەنىن بىلگەنى دە انىق. وسىنى بىلە تۇرا جالا جاۋىپ، ماقالا جازدى دەگەنگە سەنۋ قيىن. بىراق، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923 جىلى №69 سانىندا فايزۋللا يشانوۆ دەپ تۇرعانى دا تاسقا تاڭبا باسقانداي.
كەيىن 1937-38 ءدىڭ زۇلماتىندا شەيىت بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاسىن ەستىگەندە قاتتى قايعىرىپ فايزوللا ساتىبالدىۇلى:
«...شىنىمەن بۇل دۇنيەدەن وتكەنىڭ بە،
قايرىلماي الدى ارتىڭا كەتكەنىڭ بە؟
احمەت وپات بولدى دەگەندى ەستىپ،
ەگىلىپ جىلاي بەردىم، تەك دەدىم دە!...
...باقۇل بول، قايران احمەت اق سۇڭقارىم،
قوش ايتىپ رۋحىنا باسىڭدى ءيدىم!» – دەپ كۇڭىرەنگەنى ەل ەسىندە [29, 95 ب.].
تاعى دا ايتساق، مىرجاقىپتىڭ قازاسىن ەستىگەندە:
««مىرجاقىپ ءولدى دەگەن ءسوز،
ءىشىمدى ورتەپ كەتتى لەز...
دىرىلدەپ جۇرەك دەمىگىپ،
مالىندى جاسقا ەكى كوز.
قاسيەت تۇتقان الاشىم،
كەڭگە جايعان قۇلاشىن.
نامىستى قولدان بەرمەگەن،
قايران دا مەنىڭ ناعاشىم.
مىرجاقىپ پەن احمەت
ناقاقتان-ناقاق بولدى شەت
ءبىر ۋاقىتتار بولعاندا
اقتالار ورناپ ادىلەت.
قيانات كەتپەس توقتاۋسىز
ءادىل ءسوز قالماس قۇپتاۋسىز.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا
مىرجاقىپ كەتپەس جوقتاۋسىز...» - دەپ جوقتادى، قايعىردى، ەرتەڭگى كۇنگە ۇمىتتەندى..
وسىنداي ەلگە سىيلى ادامنىڭ تورعاي ازاماتتارىن جانە ج.ايماۋىتوۆتى سەرگەلدەڭگە سالعان ءۇش جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان «تورعاي ءىسىنىڭ» باسىندا تۇردى دەگەنگە سەنۋ قيىن-اق... كەڭەس ۇكىمەتى تارپىنان قىسىم كورىپ جۇرگەن فايزوللا يشان باسىندا ءبىز ءالى دە بىلمەيتىن، الدە ءبىر قيىن جاعداي بولدى ما ەكەن دەگەن سۇراق تۋادى. فايزوللانىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى دا كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي ەمەس پە؟
... بولسا دا كوكىرەگىم – التىن كومبە،
مەن دە ءبىر باعى جانباي كەتكەن پەندە.
اسىعىس عايباتتاما نە ىستەگەن دەپ،
بولارسىڭ قىسىم كورسەڭ مەندەي سەن دە...- دەگەنى ومىردەن از تەپەرىش كورمەگەن فايزوللا يشاننىڭ تاعدىرىنىڭ ءبىر تىلسىم سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەندەي. وسى ءبىر ولەڭ جولدارىن نەگە جازدى، قاشان، قانداي سەبەپپەن جازدى دەگەن دە سۇراق تۋادى.
نەمەسە، اۋمالى توكپەلى زامان تارتىسىندا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىنە جاۋاپ تاپپاي قينالعان بولۋى دا كادىك. كەڭەس جاعىندا شىعىپ، 1918-22 جىلدارى بولىستىق ميليتسيا باستىعى قىزمەتىندە بولۋى، ودان كەيىن ءبىر جولا ءدىن جولىنا كەتۋى زامان داۋىلى مەن شىرعالاڭىندا جول ىزدەۋىن بىلدىرسە كەرەك. فايزوللا اقىننىڭ:
اي، زامان-اي، زامان-اي،
زامانانىڭ زاۋالى-اي.
قۇبىلىپ سوققان قۇيىنداي
ايلاسى مەن امالى-اي…
ءبىر قازاقتىڭ بالاسىن،
ەكىگە ءبولىپ اراسىن،
قىرقىستىرىپ قويعانى-اي،
اعىزىپ كوزدەن سوراسىن– دەگەن ولەڭ جولدارى ءبىر قۇپيانى بۇگىپ جاتقانى انىق.
قالاي بولعاندا دا ەستە قالاتىن جاي، تورعاي ءىسى» كوپ نارسەگە نۇكتە قويدى. ا.بايتۇرسىنوۆ اكادەميالىق ورتالىققا كەتتى. ءوزىنىڭ بۇل قادامىن: «عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن ەركىن ارالاسۋىم ءۇشىن» دەپ ءتۇسىندىرۋى جاي سىلتاۋ عانا ەدى. شىن مانىندە بۇل ونىڭ «اق بولسىن، قىزىل بولسىن، ءبارىبىر، مەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتى جاقتايمىن» [3, 103 ب.] دەپ مالىمدەگەن پىكىرىندە قالۋى ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق مۇددەسىن قرعامايتىندىعىنا، ونى تاپ مۇددەسىمەن الماستىرعانىنا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ كوزى انىق جەتتى.
م.اۋەزوۆ شە، ونىڭ دا كوڭىلى بولشەۆيكتەر پارتياسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنەن ءبىرجولا قالدى ما، قواك مۇشەسى بولا وتىرىپ، ەشكىمگە ەسكەرتپەستەن تاشكەنتكە كەتىپ قالدى، ودان ءارى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىسىپ كەتتى. پارتيا بيلەتىن ولكەلىك كوميتەتكە پوچتامەن سالىپ جىبەردى. كەيىن وسى جايعا بايلانىستى جاۋاپ بەرگەندە تەرگەۋشىلەرگە «ەڭبەك ءتارتىبىن بۇزعانىم ءۇشىن جانە مۇشەلىك جارنا تولەمەگەنىم ءۇشىن مەنى پارتيادان شىعارىپ تاستادى» دەپ ءۋاج ايتقان بولدى [3, 104 ب.]. بۇل بولشەۆيكتىك ۇكىمەتتىڭ پيعىلىن اڭعارۋ مەن ونىمەن تىكەلەي وداقتاسۋدان، ونىڭ ءبىر بۇرانداسىنا اينالۋدان، ءارى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءتۇڭىلىپ باس تارتۋ ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بەلسەندى قىزمەتكە ارالاسقان م.اۋەزوۆ وسىلاي مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءبىرجولا كەتتى. عىلىمعا، بىلىمگە، اعارتۋشىلىق جۇمىسقا بەت بۇردى. مۇمكىن بۇل، بيلىكتەن تورىعۋ، ءتۇڭىلۋ ۇلى تۇلعانىڭ عىلىمعا، ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇسۋىنە، تاڭداۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن بولار. الەمدىك دەڭگەيدەگى قۇندىلىقتار قاتارىنان ورىن العان عىلىمي-كوركەم شىعارمالارىنىڭ تۋىنا جاسالعان بەتبۇرىس بولعان بولار دەسەك قاتەلەسپەسبىز.
تاعى دا ءبىر جايدىڭ بەتى اشىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى جىكتەلۋ پروتسەسسى تەرەڭدەي ءتۇستى.
قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ەل اشارشىلىققا ۇشىرىپ، ەسەڭگىرەپ، توز-توز بولىپ جان ساقتاۋ ءۇشىن بوسىپ كەتكەندە، قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن تالعاجاۋ قىلعاندا، ءبىرى ەلگە قالاي كومەكتەسەمىز، قالاي امان الىپ قالامىز دەپ جانكەشتىلىكپەن ەل ارالادى.
ال، ەكىنشىلەرى جوعاردان بولشەۆيكتىك بيلىكتەن، كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قيمىل بولماعان سوڭ ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالارمىز دەگەندەي ەش ارەكەتسىز وتىردى.
العاشقىلارى ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ جينالعان مالدى اشىققان حالىققا جەتكىزگەندە، ەكىنشىلەرى ولاردىڭ ىسىنەن ۇكىمەتكە، پارتياعا قارسى پالە ىزدەدى. ولاردىڭ سوڭىنا ايتاقتاپ يت قوستى. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن قىلمىس ىزدەدى، جوق بولسا دا تابۋعا تىرىستى.
قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى العاشقىلاردى ولاردىڭ جانى تازا، ادال نە ىستەسە دە ەل ءۇشىن ىستەدى دەپ قورعاعاندا، ال ەكىنشىلەرى تاعى ولاردى الاشورداشىلارمەن جاقىنداستى، الاشورداشىلىقتىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارىنداعى جاڭا كورىنىسى دەپ ايىپتاپ، اياقتارىنان شالدى. بيلىك جولىندا، تاپتىق مۇددە جولىندا قازاق مۇددەسىن، ەل مۇراتىن قۇرباندىققا شالدى. بۇعان و.يساەۆتىڭ «حالىقارالىق پرولەتارياتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قازاق حالقىن دا قۇرباندىققا شالامىز» دەۋى دالەل. تاپشىلدار قازاق تاعدىرى، قازاق مۇددەسى ءۇشىن باس كوتەرىپ بىردەمە دەگەندەرگە «ۇلتشىلدار»، «الاشورداشىلار سارقىتى» دەگەن تاڭبانى باسا قويدى. ولار ءبىرىنشى كەزەككە، ەل تاعدىرىنىن، حالىق جاعدايىن ەمەس پارتيا باعىتىن قويدى. ولاردا قۇلدىق، باس يزەۋشىلىك پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسىپ، بويلارىنا ءسىڭىپ كەتكەنى سونداي، وسى جولى دا جانە كەيىنگى 1930-32 ءنىڭ اشتىعىندا دا حالىق قىرىلىپ، تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا، كوزگە كورىنگەن قازاق وقىعاندارىنىڭ، ەل بيلەگەندەردىڭ ازاماتتىعى سىنعا تۇسكەندە بۇعىپ قالدى. ەشتەنە بولماعانداي كەيىپ تانىتتى [30, 67 ب.].
«تورعاي ءىسى» اياقتالدى، ج.ايماۋىتوۆ اقتالىپ شىقتى دەگەنىمىزبەن، بۇل بەر جاعى عانا ەدى. قىراعى بولشەۆيكتەر ارينە، ج.ايماۋىتوۆتى كەيىن ايىپتاعاندا دا بۇرىنعى «تورعاي ءىسىن» ۇمىتپادى. سونىمەن قاتار، تورعاي ەلىنە قاتىستى ءاربىر ىستەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ قولتاڭباسىن ىزدەدى. تورعاي ەلىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇشتەۋ، زورلىق زومبىلىق، تاركىلەۋ ساياساتىنا قارسى 1929 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى باتپاققارا كوتەرلىسىنە ەش قاتىسى بولماسا دا بايلانىستىرىپ ايىپتادى. 1929 جىلى قازاقستانداعى ۇلتشىلدىق ۇيىممەن بايلانىسى بار دەگەن سىلتاۋمەن قايتا تۇتقىنعا الىندى. وگپۋ ورگاندارى ءىستى تەرگەپ-تەكسەرۋگە تيىسىنشە قىلمىستى ءىس قوزعاۋ جايىندا قاۋلى قابىلداماستان-اق بىردەن ايىپتاۋ ماقساتىنا كىرىستى. تەرگەۋ ءبىر جىلدان استام ۋاقىت جۇرگىزىلىپ قىلمىسىن دالەلدەيتىن ناقتى دەرەك بولماسا دا، قولدان ۇيىمداستىرىلعان ءىس بويىنشا ۇكىم شىعارىلدى [31, 5 ب.]. ج.ايماۋىتوۆ «تورعاي ىسىنەن» ارادا ءتورت جىل وتكەندە 1930 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە موسكۆادا بۋتىركا تۇرمەسىندە اتىلدى. وسى جولى دا تاعدىردىڭ جازۋى ما جۇسىپبەكپەن جانە ءدىنشى ادىلوۆپەن بىرگە اتىلعانداردىڭ ەكەۋى تورعايلىق كورنەكتى تۇلعالار ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ا.يۋسۋپوۆ ەدى.
اراعا قانشاما جىلدار تۇسكەنىمەن، ج.ايماۋىتوۆتىڭ اشارشىلىق جايلاپ ەل تىعىرىققا تىرەلگەندەگى ءىسى – شىنايى ازاماتتىق، تازالىق قانا ەمەس ۇلتجاندىلىقتىڭ، ۇلتتى سۇيە ءبىلۋدىڭ شەكسىز، باعا جەتپەس ۇلگىسى.
قازاق زيالىلارى شۇعىل شارا قولدانىلماسا، قازاق ەلى قازاقسىز قالادى دەپ جان ۇشىرعان، وسى 1921-1922 جىلدارى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە جولداعان رەسمي اقپاراتى بويىنشا اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى 2 ميلليون 286 مىڭ 591 ادام بولىپ، سونىڭ 68,2% اشتان ولگەن» [32]. وسى 68% تسيفرعا اينالدىرساق، اشتىقتان ءبىر جارىم ملن قازاق ولگەن. بۇل ءالى كۇنگە دەيىن بەتى اشىلماعان اقيقات. تەرەڭ زەرتتەلمەگەن جاۋابىنان سۇراعى كوپ ماسەلە. شىنىندا، وسى وقيعاعا، 1921-1922 جىلدارداعى اشتىق زاردابىنا وي جۇگىرتسەك، ول 1930-1932 جىلدارداعى الاپات اشتىقتىڭ العاشقى سىناعى، ءساتتى جۇزەگە اسىرىلعان باستاپقى رەپەتيتسياسى ەدى.
اۆتور تۋرالى مالىمەت
داركەنوۆ قۇرمانعالي عازەزۇلى – ت.ع.ك.، دوتسەنت. حالىقارالىق اقپاراتتانۋ اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى. ءبىر مونوگرافيا، بىرنەشە وقۋ ادىستەمەلىك ەڭبەكتىڭ، قازاق، ورىس، اعىلشىن، بولگار تىلىندەگى 100-دەن استام وتاندىق، حالىقارالىق باسىلىمداردا جاريالانعان عىلىمي، وقۋ-ادىستەمەلىك، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالاردىڭ اۆتورى.
Abai.kz
ادەبيەتتەر:
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى 320 قور، 1-ت. 45-ءىس، 46-پ;
2. قر ومم. 5-قور، 2-تىزبە. 8-ءىس، 50-پاراق;
3. جۇرتباي ت. ۇرانىم الاش. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2008. 472 ب.
4. قازاق سسر تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. ءىۇ توم. «عىلىم» باسپاسى». – الماتى، 1981. – 676 بەت.
5. قر ومم 40–قور، 2–ت. ء210–ىس، 170–پ;
6. الاش اقيىقتارى. ماقالالار، دەرەكتى قۇجاتتار، اۋدارمالار. – الماتى، «الاش»، 2006. – 288-بەت.
7. سادۋاقاسۇلى س. ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى. تانىمدىق زەرتتەۋلەر، ماقالالار. 2 – توم. – الماتى. «الاش»، - 2003. – 360 بەت.
8. قر ومم 5–قور، 2–تىزبە. ء45–ىس، 6–پ;
9. قر ومم 5–قور، 2–تىزبە. ء67–ىس، 43–پ;
10. «ەڭبەكشى قازاق». 1922. №4-5.; جۇرتباي ت. ۇرانىم الاش. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2008. 472 ب.
11. دۋلاتۇلى م. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءۇشىنشى توم: كوسەمسوز، ادەبي-سىن جانە زەرتتەۋ ماقالالارى، قازاق تىلىندە باسىلعان كىتاپتار كورسەتكىشتەرى. – الماتى. «مەكتەپ» باسپاسى. 2003. – 400 بەت.
12. قر ومم 5–قور، 3–تىزبە. ء83–ىس، 24-26–پ;
13. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى 139-قور، 1-تىزبە. 1ا-ءىس، 110-پ;
14. قر ومم 251–قور، 4–تىزبە. ء7–ىس، 62–پ;
15. سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى سەزدەرىنىڭ، كونفەرەنتسيالارىنىڭ جانە ورتالىق كوميتەت پلەنۋمدارىنىڭ قارارلارى مەن شەشىمدەرى (1898 -1970) – الماتى. «قازاقستان» 1972. ت. 2. 1917 -1924. 580 بەت.
16. ساعىنبەكۇلى ر. جۇسىپبەك ء(ومىرى مەن قالامگەرلىك قىزمەتى) كومەكشى وقۋ قۇرالى. – الماتى، «سانات»، 1997. -224 بەت.
17. ايماۋىتوۆ ج. جاۋاپ. «قازاق ءتىلى» گازەتى. – 1923. – №42.
18. قر ومم 251–قور، 4–تىزبە. ء4–ىس، 24–26 پ;
19. قر ومم 251–قور، 4–تىزبە. ء8–ىس، 204 پ;
20. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس: تاريحى جانە قازىرگى زامان. حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدار جيناعى. – الماتى: «تاريح تاعىلىمى» باسپاسى، 2010. – 183 ب.
21. قر ومم 251–قور، 4–تىزبە. ء13–ىس، 16 پ;
22. قر ومم 251–قور، 4–تىزبە. ء16–ىس، 1-2 پ;
23. قر ومم 251–قور، 1–تىزبە. ء16–ىس، 233; 250-252 پپ;
24. قر پم 811-قور، 20-تىزبە. 638-ءىس، 92-96 پپ;
25. «ەڭبەكشى قازاق»، 1926, 16 ناۋرىز.
26. الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1920-1928 جج. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. – الماتى: «ەل شەجىرە»، 2007. ت.3. كن.1. – 304 س.
27. قر ومم 251–قور، 4–تىزبە. ء17–ىس، 72 پ;
28. قر پم 141-قور، 1-تىزبە. 1694-ءىس، 89پ-89 سب;
29. يماحانبەتوۆا ر.س. عاسىر ساڭلاعى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ عۇمىربايانى (مۇراعات دەرەكتەرى نەگىزىندە). – استانا: «پەداگوگيكا پرەسس» 2010. – 304 بەت.
30. داركەنوۆ ق.ع. حح عاسىردىڭ 20-30 شى جىلدارىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسى: كوزقاراس ەۆوليۋتسياسى جانە يدەيالىق جىكتەلۋ. ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي «ۆزايموۆليانيە نارودوۆ روسسي ي كازاحستانا» (يستوريكو-كۋلتۋرولوگيچەسكي اسپەكت) توم 1. – پاۆلودار: پگپي، 2004. – 324 س.
31. ايماۋىتوۆ ج. شىعارمالارى: روماندار، پوۆەست، اڭگىمەلەر، پەسالار. – الماتى: جازۋشى، 1989. – 560 بەت.
32. ت.جۇرتباي. الاش يدەياسى ارىستارىمىزدىڭ ارمانى ەدى. «ايقىن» گازەتى 05.08.2011.
