Poema-rekviyem

 

Jamandyq jasasang da,

jaqsylyq jasasang da jauapsyz qalmaydy.

Ahmet Igýnekiy.

Shyndyqqa jetken adamgha emes,

ony izdep jýrgen adamgha seninder.

Andre Jiyd.

 

...GULAG qúrylymyndaghy eng ýlken sala – Qaraghandy enbekpen týzeu lagerileri (Qarlag) 1931 jyly 19 jeltoqsanda OGPU – QazITLAG-qa qaraghan «Gigant» sovhozynyng negizinde qúryldy. Ortalyghy Qaraghandy obylysynyng  Dolinka selosynda ornalasty...

 

«1939 jyly NKVD-nyng 42 lagerining ishinde Qarlag tútqyndardyng sany jaghynan KSRO-da toghyzynshy oryn alghan.»

                                                           

Poema-rekviyem

 

Jamandyq jasasang da,

jaqsylyq jasasang da jauapsyz qalmaydy.

Ahmet Igýnekiy.

Shyndyqqa jetken adamgha emes,

ony izdep jýrgen adamgha seninder.

Andre Jiyd.

 

...GULAG qúrylymyndaghy eng ýlken sala – Qaraghandy enbekpen týzeu lagerileri (Qarlag) 1931 jyly 19 jeltoqsanda OGPU – QazITLAG-qa qaraghan «Gigant» sovhozynyng negizinde qúryldy. Ortalyghy Qaraghandy obylysynyng  Dolinka selosynda ornalasty...

 

«1939 jyly NKVD-nyng 42 lagerining ishinde Qarlag tútqyndardyng sany jaghynan KSRO-da toghyzynshy oryn alghan.»

( Derek kózderinen )

 

...KSRO NKVD lagerilerining Bas basqarmasyna qarasty qapastar men týrmelerde jalpy sany 4 milliongha juyq sottalghandar otyrsa, olardyng 1 – 1,5 millionnan astamy Qarlagtan ótken. Jalpy, GULAG-tyng qúramynda 61lageri bolsa, Qarlag sonyng eng irilerining biri.

(D.Shaymúhanov, S.Shaymúhanova. «Qarlag». 19- bet)

Qaraghandy lageri

Dýr silkinter dýniyening dýrmegi auyr,

Kýnde dabyr búl tirlik

kýnde dauyl.

Alash júrty                    

azaptyng araly ma –

Qaraghandy lageri

Búl ne lageri?..

 

Saryarqanyng qoynauy mәngi jasyl,

dep oilama erke qyz,

qanghybas úl!

Sen de minding kelmesting kemesine –

Qandy qasap jasaghan, qandy ghasyr!

 

Ghalam da alang ótkenge

sanam da alan,

Kónil aitsyn adamzat

saghan, dalam!

Qaraghandy lageri

qara týnek –

Qaraghannyng týbinde qarandaghan.

 

Qalmasa da zúlymdyq mәngi jasap,

Qiyamet – qayym kórgenim

qandy qasap.

Jiyrmasynshy ghasyr sol

alshang basqan –

GULAG arhiypelagyn aldyna sap.

 

Qaraghandy,

Qazaqtyng qara nary,

Samal әni sarnaydy

saghan әli.

Júmyr jerde júdyryghyn ishke týiip -

Stalinning órip jýr balalary.

 

Arghymaghym,

arda edim,

arydym de.

Qadirlimning taba almay qabirin de.

Stalinning vagony muzeyde túr –

Qanqasynan qan saulap әli kýnge.

 

 

Úrpaq mynau ótkennen ne biledi,

Sýiegimdi sol saual kemiredi.

Qaraghandy lageri –

qaraly ólen

Esil,

Núra egizim egiledi.

 

Zar aitady,

qan qúsyp kókiregi,

«Jalanashkól»

«Aljiyr» bop

shashyn jayyp –

«Steplagy» Kengirde ókiredi.

 

Basy bardyng baq túrmas bar bayany,

Arulardyng arman bop arday әni.

Kóktinkóli qos qolyn kókke jaysa,

Sarysudyng ózeni sarghayady.

 

Iring tolghan ibilis ireninde,

Budaq-budaq búlt kóshken búl ónirde.

Qaraghandy lageri –

qara tanba

Jiyrmasynshy ghasyrdyng jýreginde.

 

Keshirinder,

Jan agha,

aq analar,

Saghanalar sóilesin

baghanalar.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng basyndaghy

Qaraghandy lageri – qara oramal.

 

                                                           *  *  *

 

Sarybelding sarnaghan samalynan,

«Erim-aylap» kóshirdi dala bir әn.

Qan sorghalap túratyn balaghynan,

Sonau kýnning týnergen qabaghynan,

Qaraly júrt –

qara orman,

qaraly man.

Jalqyn izdep jaryqtyng jamalynan,

Qara qobyz zar qússa saghaghynan,

Tasy tiyse taghdyrdyng tasadaghy

Jas aghady jyldardyng janarynan.

 

Sol jyldy aitsam tartady sol qabaghym,

Zorlanamyn

batqanday sorgha qalyn.

Oty bardyng oqimyn oily hatyn

Totylardyng estiymin tordaghy әnin.

Topan kirdi týsime...

tolghan aghyn –

doly ózenning osynsha doldanaryn...

Qarataudyng basynan shyqqan kóshtin

arbasynyng kórgenmin donghalaghyn,

taghdyr degen qayteyin, sol qaraghym...

 

Ey, esken jel,

qayghymdy eseleme!

Eskertpeding es bolsa keshe nege?..

Kógeretin kezikpey kósegene –

aq tilekti jolyma tóse, deme!

Erte óle me búl pende,

kesh óle me,

Bodan kýnen qalghany bos ónege –

Taghdyr jazsa kónesing peshenene...

 

Beu, Saryarqa!

salqar kósh sabyr edi,

saghynyshtan jaralghan saghym eli.

Asu-asu bel edi,

shaghyl edi,

arghymaghy

armannyng aq ýlegi.

Áppaq qúsym qanatyn qaghyp edi,

«...Abylay aspas Arqanyng sary beli»

Bastap ketti, bilding be, taghy neni?..

 

Barqyt belden asyryp tandardy algha,

Sarqyt bergen say eding sardarlargha.

Júmyr jersing sen de endi qan jalaghan –

Ghúmyr bersin deyin be qalghandargha...

Mynau zaman qay zaman –

qay qay zaman –

Ýzik-ýzik ýmiting jalghanghanda.

...Jayyq ýshin jaulassang jazyghyng ne –

Edil ýshin egesseng arman bar ma?

 

Qasyret keshti adamzat,

múng qaptady,

kózding jasyn kóp kýnder qúrghatpady.

Búldyr-búldyr dýnie kóz úshynda

Qúiryghynday týlkining búlghaqtady.

Júmyr basty pendeni jútyp jatty

Shyndyq ólgen kezenning shym-batpaghy.

...Qaraghandy lageri –

«Qarlag» emes –

Qara niyet qoghamnyng ZÚLMATLAGY.

 

Qataryna jatqyzsa jazalynyn,

Kimge kerek adaldyq,

tazalyghyn... 

Zar iyletip zamany

qan jútqyzdy –

Orys,

nemis,

jebirey,  

qazaq úlyn...

Shalqar әni – sharyghy ajalynyn,

Tarqaghany osy ma bazarynyn.

Qiyamet-qayym tughanda

pende bitken –

birge aitady eken ghoy AZA jyryn...

 

Jylymyq jyl kótergen jyr bayraghy,

Zymyran kýn tóbennen zulaydy әri,

Qúlaghy joq qúbyjyq

qogham syndy –

túraghy joq baghyng da túrmaydy әni...

Jusan, kóde,

yrghalghan yrghaylary,

Ishke týigen talaydy syr qaynary.

«Qarabasta» qara aghash qobyz shalsa,

sybyzghy bop sarnaydy quraylary...

 

«Qarlag» qaqpasy

 

Qarabasta...

talay tútqyn asylghan dar aghashqa,

talay tútqyn talasqan shamaly asqa,

talay jendet qan ishken qara qasqa,

Qarabasta...

Al, sen bala, bilmeseng jaghalaspa!

 

 

 

Aynalghanmen keng oryn,

ken oryngha,

Jer orynda túrsa da

el orynda.

Qoltanbasy sol kezding vokzalynda –

kerzi etikting izi bar peronynda.

 

Ghasyr daghy...

«Qarabastyn» qabaghy ashylmady,

týske kirip san últtyng asyldary.

Qonyrtóbe*

qonyr bir kýige týsse,

Sherubay-Núra* sher sherter qasyndaghy.

 

 

Arqa jaqta...

Shalghynyna aunay ber shalqalap ta!..

Japa shekken jazyqsyz sol million –

«Qarabastan» taraghan shartarapqa.

 

Qarabasta...

tútqyn da joq,

jendet joq,

dar aghash ta.

Qarghys aitar Qarabas

qaranghy oigha –

Adamzatqa myng alghys,

Nar Alashqa!

...Jol týskende kelip túr Qarabasqa...

 

Ahmetjan Sarmantayúlynyn

«58-statiya» kýii

 

...Zar, zar zaman, zar zaman,

Zarlap ótken tar zaman.

Buyrshyndy taydyrghan

Jaghalauda jar jaman.

 

Ósek órti qaulaghan,

Dabyraly dau jaman.

Jauyn jaman jaumaghan –

Jau joq jerde jau jaman.

 

* Qonyrtóbe – «Qarlag» ortalyghy sanalatyn «Dolinka» poselkesining búrynghy atauy.

            

             * Sherubay-Núra – ózen aty

 

«...Qys artynan jaz keler,

Qús aldynda qaz keler».

Dombyramdy qolgha alsam,

saghynyshty saz keler.

 

Erttep mindik ker kýndi,

shybyn jangha sher túndy.

Dombyramdy qolgha alsam,

shemen bolyp shertildi.

 

Baq qonbasa qasyna,

Ey, kónilim,

jasyma!

Ayyr tildi jylannyng –

Aq qúyayyn basyna.

 

Asqany joq,

tasqany,

dýrbelende jas-kәri.

Qala ma eken bәrinin

Bir belende bastary.

 

Sózining joq kiyesi,

Elining joq iyesi.

«58» atanghan –

«Statiya» kýii osy...

 

Qyzjylaghan

 

Izetpenen jasamay izgi qadam,

qaryndasyn qorlaydy qúzghyn,

                                                    aram.

«Jalanashkól» jaghasy – «Aljiyr» lageri –

Qazaqsha aty ol jerding – Qyzjylaghan.

 

Endi kimge keziger doly dauyl,

qaraly kýn qaqqanda qonyrauyn.

«Jalanashkól» janynda qyz jylaghan –

orap alyp sýt aqqan omyrauyn.

 

Ghazauatqa kezigip ghasyl qayyq,

qyrdan asyp ketkeli ghasyr ghayyp.

Aza boydy qaza ghyp Ana bitken –

Anyraydy «Aljirde» shashyn jayyp.

 

Adamzattyng aimanday ary osynda,

Rahili Pliyseskaya...*

nanasyng ba?!

Beyimbetting qoy baqsa Kýljamaly –

Rysqúlov Túrardyng jary osynda.

 

Aydyny joq aqquday rasynda,

Jazbay jatyp ýzilgen jyr osynda.

Súlulyq pen nәziktik ataulynyn

Tilim-tilim erini...

jýr osynda.

 

Shyghasygha basshylyq iyesinen,

ayyrylmayyn sózimning jýiesinen.

Adamzattyng aqquy analar ghoy –

qoryqpaytyn qay qogham kiyesinen?

 

­­­­­­­­­­­­­­­­Múnday zúlmat kim kórgen jenil oily,

Bastap keship kelsek te ne dýleydi.

Qazaqshasy búl jerding – Qyzjylaghan,

qyz jylasa...

dýnie enireydi.

 

Aryn tókse anannyn

qúzghyn,

aram,

jýrgenimiz ne kerek bizding aman.

Kóz jasyna eskertkish – «Jalanashkól» –

qazaqshasy «Aljirdin» - Qyzjylaghan.

Qyzjylaghan...

___________________________________________________________

* Rahili Pliyseskaya – sovet aktrisasy, KSRO Halyq artiysi, әigili balet biyshisi Mayya Pliyseskayanyng anasy.

 

 

Irina Borhmannyng «Ýzilgen sapar» kartinasy

 

...Jel júldy shashyn shalghynnyn,

Tirshilik bitken jalanash.

Tezine týsken taghdyrdyn

Japangha bitken dara aghash.

 

Ómirdi sýigen úly óner,

alysqa jetken ataghy.

týsine ense

týnerer –

Shtarnberg shahary...

 

Kýnderding kez bop kermegi,

Ýzilgen ýmit

tonady.

...Guildep soqqan jelderi

Uildep soqqan borany.

 

Aq týtek keshti,

adasty,

Qalamy qosa qartayyp...

Japyraqsyz aghash jar asty

japadan-jalghyz qalqayyp.

 

Qapaspen qalay arbasyp,

Jaryghyn kórmek jalghannyn.

...Qara joldy da qar basyp –

Qarasu qatyp qalghan kýn.

 

Suretshi әiel sýrginde,

Talantyn qosa sottatqan.

Kýnderding týsi kýlgin be –

«Prostornyida»* ot jaqqan...

 

Layyq edi qúrmetke,

Kýnderi kýmәn,

kýdikte.

...«Ýzilgen sapar» suret pe –

Ýzilgen әlde ýmit pe?..

*«Prostornyi» - QarLag nýktesi

 

 

«Mamochkino molasy»

 

Búl molada «Qarlag» tútqyndary –әielder men balalardyng mýrdeleri jerlengen.  Zirat Qaraghandy oblysy, Abay audany, Jartas kentining aumaghynda.

«Qarlagta» eresektermen birge «halyq jaularynyn» balalary da merzimderin ótedi.

Jana tughan balalardy analarynaran tartyp alyp, Balalar kombinattaryna tapsyrady. Onyng da vahtasy, qaqpasy bar. Baraktary jәne tikenek symdary kәdimgi zonadan esh aiyrmashylyghy joq. «Qarlagta» osynday jeti mekeme bolghan.

Múraghat derekteri boyynsha, múnday ýilerde balalar ólimi óte joghary edi. Mәselen, 1941–1944 jyldary 924 bala, al 1950–1952 jyldary 1130

sәby opat bolghan...

 

 

                                                           *  *  *

 

...Kimge ol kýnning obaly?

Balalyghyn úrlady,

qyzyqtaryn tonady.

Essiz ghasyr adamzattyng aldynda –

jauap bergen joq әli.

 

Kókti kezip ketken kezde jyr qúsym,

men olardyng tanyp algham týr-týsin.

«Mamochkino molasynan» estiymin –

Saq-saq etken sәbiylerding kýlkisin.

 

Anyzaqta aray tilep kýnsigen,

kóktemdegi kók shybyqtyng býrshigi en.

«Mamochkino molasyna» jetkende

Saq-saq etken sol kýlkiden týrshigem.

 

Sol  manaydan estiymin de tosyn әn,

tosyn әnge qosyla almay tosylam.

«Mamochkino molasynyn»

qasynda

saq-saq etken sol dybystan shoshynam.

 

Tayghaq keship,

taghdyr bitken tayghasyn,

ayar qogham asyrady ailasyn.

...Biriguge úran salghan sol kýnde –

Barlyq elding proletary, qaydasyn?..

 

Dybystaryn júrtqa estirtpey bylayghy,

Qarghamay-aq qoghamdy da,

Qúdaydy.

Jartastaghy «Mamochkino molasy» –

Saq-saq etip kýledi de

jylaydy...

 

Qol búlghandar!

Sol sapargha ermeymin,

Sany kelip,

sany ketken mendeydin.

Say-sýiegim syrqyraydy jolasam –

Endi qaytip búl manaygha kelmeymin...

...Jartastaghy «Mamochkino» molasy.

 

Garmonshy.  1973 jyl.

 

Kózderining sharasynyn,

qayghy túnghan týbinde.

Qaraghandy qalasynyng –

qaraqattay týninde.

 

Termeletip,

maqamdamay,

anyratty armanyn.

Garmoni sozghan tatar malay –

Birge estiyik qalghanyn:

 

«...appaq týtek ainalamda,

qayda jetem qonagha.

«Mayqúdyqta» may boranda –

maysham jaqsam bola ma?

 

Jyrlamas em

oyanbasam –

Analardy qadirle!

Jarty Ay qadap qoyam qashan –

«Jartastaghy»* qabirge?»

 

Ótip jatyr qarap bәri,

Múnly әuen búl...

únay ma?

Balalyq shaq baraktaghy –

Eske týsip jylay ma?

 

Ómiri óter súrauly ghyp –

aghynan kóp qarasy.

Tútqyn emes

mynau jigit –

Sol «Qarlagtyn» balasy.

 

Netken qatal ómir edi,

Ótip jatqan

josylyp.

Tatar malay egiledi...

 garmonyna qosylyp. 

_____________________________________________________________

 *«Jartas» – lagpunkt nýktelerining biri. 

 

Tas pen as

 

...Birde qystyng tanynda biz Jalanashkólden

qamys budalaryn arqalap kele jattyq.

Jolda jútang kiyingen jergilikti adamdar kezikti.

Qastarynda balalary bar.

Ýlkender bizdi kórgen song sәbiylerge qarap birdene aitqany múng eken,

balalar bizge qaray tas laqtyra bastady.

Aydauyldar «Senderdi Mәskeude ghana emes, adamzat balasy jek kóretining bayqadyndar ma?»  dep qarqyldap kep kýlsin.

Tútqyn әielder «búlardyng balalargha bergen tәrbiyesi osy ma?» dep nalydy.

Men әlgi tastardyng birine sýrinip qúlap, dәl aldymda

jatqan tastan sýt pen irimshikting iysin sezgendey boldym.

Shetinen tistep kórsem dәmi til ýiiredi eken.

Sóitip, tastardy terip alyp barakqa alyp keldim.

Baraktaghy qazaq әielderi onyng tas emes, keptirilgen qúrt ekenin týsindirdi.

Aljir tútqyny Gertuda Plataystyng esteliginen.

 

 

...En  qymbat tas osy shyghar әlemde,

Eng asyl  as osy shyghar әlemde.

Gertudanyng jazyp ketken joldaryn

Ónege ghyp aitu kerek bar elge.

Basyn iysin  tóske basyp qoldaryn –

QAZAQSTAN degen júrttan sәlem de!

 

Júldyzdardyng ishindegi Ýrkeri,

Myna dala

tektilerding júrty edi.

Súlamadan alyp qalghan súlatpay

Analarym  qoldan syqqan qúrt edi.

Meyirimge móldiregen  búlaqtay

Gertuda qyz kózding jasyn irkedi...

 

 

Atar tannan әppaq tilek tilegen,

Baytaq edi basyna baq týnegen.

Sonau jyly Jalanashkól manynda,

Saghym qashqan

Saryarqanyng tanynda:

Qúrt jayynda jazylypty bir óleng –

Últ jayynda jazylypty ÚLY ólen!

 

Ómirinning núrgha tolsa arnasy,

Tirshilikting toqtamaydy arbasy.

Búrqap túrghan dala  jayly aitady,

Qúrt laqtyrghan bala jayly aitady –

Adamzattyn

armanynyng jalghasy –

Germandaghy Gertudanyng qandasy!..

 

Beu, boz dala!

Botalap bir bozdasyn,

bozdasyn da ótkenimnen qozghasyn!

Bozqasqa aitsyn,

boz biyesin baylasyn,

Ayar kelip izdemesin paydasyn.

Oghylanym oman júrttan ozghasyn –

syqpa qúrtta syghyp alghan kóz jasym...

 

Qasiyetin qara tasqa qashatqan,

Tas atpaghan kim - kimge de

as atqan.

Meyirimine meyirlener shóldegen –

Baraktaghy balanda* emes ol degen

Adamzatqa kónilining joq alasy –

Qúrt laqtyrghan qayran qazaq balasy.

 

Ua, «Qarlag» keshken tútqyndardyng úrpaghy!

Saqtap jýrgen qazaqtyng bar qúrty әli...

«Jalanashkól» manynda,

Sol «Aljirdin» janynda –

qúrt laqtyrtqan Anasyna qazaqtyn,

qúrt laqtyrghan Balasyna qazaqtyng –

ALTYN KEShEN salyp qoysaq qaytedi?

Jarasar ed, әi, tegi...

 

 

...Eng qymbat tas sol bolady әlemde,

eng asyl as sol bolady әlemde.

Gertudanyng jazyp ketken hattaryn

Ónege etip aitu kerek bar elge.

Jayqalsynshy,

 barlyghynnyng baqtaryng –

QAZAQSTAN degen júrttan sәlem de!

*Balanda – tútqyndargha beriletin bylamyq

 

«Qarlagtyn» qara kitaby

 

Kónilding úshty kepteri,

týnderdi talay úzattym.

Sarghayyp ketken betteri –

 Múraghattaghy qújattyn.

 

Tútylghanyn kýn qoydy anyq,

dýnie talay qúbylyp...

«Aqoygha»* jetem oilanyp –

«Búrmagha»* baram búrylyp.

 

Aragha týsti san jyldar,

Múng bolghan múqym qadamy.

Talapay bolghan taghdyrlar –

Kolyma,

Butyrkadaghy...

 

Kýiindin,

kýidin,

kýiredin,

qyzyghyndy kim tonaghan?..

Týnilip baryp

týigenim –

Zúlmattyng sony  – Zobalan.

 

Taghdyrlaryndy tanygham,

Kýnderding sen de

kóshine er –

«Batyqta»* qalghan baghylan –

Esilde qalghan esil er!

 

Tolqynday tolqyp

tulasam,

aytayyn bir oy tóteden ;

...Elu segizde tumasam

«58»-ben keter em.

 

Aqtandaq kórgen asyly,

Emenning biz bir bútaghy.

Qazaqtyng qara ghasyry –

«Qarlagtyn» qara kitaby.

 *«Aqoy, Búrma, Batyq» - QarLag nýkteleri 

 

 

 

Qonyrtóbe...

 

«Qarlag» tútqyndarynyng arasynda

ghalymdar, oishyldarmen qosa

1000-nan asa әrtis, 360 pianist, 100-ge tarta suretshi bolghan...

 

 

 

...Súp-súr dala,

súp-suyq,

súrqay dala,

Jaumay ótip barady búlt ainala.

 

Qonyrtóbe,

qonyr jon,

qonyr qyrda,

qonyr-qonyr keruen ómir múnda...

 

Kóshti kórip kónildi qozghady aghyn,

Bozingeni bozdady bozdalanyn...

 

Japa shekseng jazyqsyz jaza qiyn,

Qayghy torlap  qaraly  qazaq ýiin.

... 360 pianist tirilip kep –

tartyp jatty qosylyp Aza kýiin...

 

Oqpanynan  ol kýnder oq  boratqan,

Jylap aqqan

jylghasy toqtap aqqan.

...Adam etin túzdaghan  bóshkelerding –

Qanqalaryn osy auyl otqa  jaqqan.

 

Tiri bәri!

búl manda kisi ólmegen,

Dep jyrlaydy kónilding qúsy órlegen.

Zamanaqyr basyna  zaual tudy –

Adamzattyng RUH-yn kisendegen.

 

Shyraghdannyn  shalqysa  bilteleri,

Aspanynan aqsharby  búlt  óredi.

... Jiyi-jiyi  myng әrtis  basyn qosyp –

Azan- qazan etedi búl  tóbeni.

 

Tasmandayly  taghdyrdyn  talaylary,

Qalghan múnda...

armannyng arayly  әni.

Qonyrtóbe  jaryqtyq  jaryq  kýnge –

Adamzattyng kózimen qaraydy әli...

 

 

Ýsh qaghys

 

Jalanashkól*,

Bidayyq*,

Dәriyada*,

Úshqan  qúsym!

aynalyp,

kel  úyana!

Jiyrmasynshy ghasyr da qyrdan asqan –

Stalin joq...

Ejov ta,

Beriya da.

 

Jem shashayyn,

kel qúsym,

balapangha,

Ayalayyn bәrindi alaqanda.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng jýreginde –

Qaraghandy  lageri – qara tanba.

 

Adamzattyn  arda  emgen  asyldary,

aryghany,

atylyp,

asylghany...

Qaraghandy lageri – qara oramal

Jiyrmasynshy  ghasyrdyn  basyndaghy...

 

*«Jalanashkól, Bidayyq, Dәriya,» - QarLag nýkteleri

Abai.kz