Qytaydyng Shynjang ólkesining ortalyghy Ýrimshi qalasyna tayauda Szyan Szemini joldas kelip ketti. Syrtqa aqparat taratugha sarang QHR ókimetining baqylauyndaghy BAQ eks-tóraghagha jergilikti úighyr halqynyng ókilderi shapan jauyp qashqar taqiyasyn kiygizip mәre-sәre bolghanyn kórsetumen ghana shekteldi.  Týimedeyden týiedey zat jasay qoyatyn Batys baspasózi de әlgi zerli shapan men oimaqtay taqiyany «kiyip» tympiya qalghan qytay sayasatyna dendep ene  almay dinkelep otyr. Shapan jabu - úighyr halqynyng dәstýrli diplomatiyasynda asa zor qúrmet belgisi. Qysqasy úighyrlar Szyan Szemini joldasqa riyasyz yqylas tanytyp attandyryp saldy deuge bolady.

QHR ókimetining búrynghy tóraghasy Szyan Szemini esimin bizding el, sirә, úmyta qoymaghan shyghar. Ol adamdy Shynjandaghy qandastarymyz qazaq tilining tabighatyna say Jang Zymyn dep ataydy.

Qytaydyng Shynjang ólkesining ortalyghy Ýrimshi qalasyna tayauda Szyan Szemini joldas kelip ketti. Syrtqa aqparat taratugha sarang QHR ókimetining baqylauyndaghy BAQ eks-tóraghagha jergilikti úighyr halqynyng ókilderi shapan jauyp qashqar taqiyasyn kiygizip mәre-sәre bolghanyn kórsetumen ghana shekteldi.  Týimedeyden týiedey zat jasay qoyatyn Batys baspasózi de әlgi zerli shapan men oimaqtay taqiyany «kiyip» tympiya qalghan qytay sayasatyna dendep ene  almay dinkelep otyr. Shapan jabu - úighyr halqynyng dәstýrli diplomatiyasynda asa zor qúrmet belgisi. Qysqasy úighyrlar Szyan Szemini joldasqa riyasyz yqylas tanytyp attandyryp saldy deuge bolady.

QHR ókimetining búrynghy tóraghasy Szyan Szemini esimin bizding el, sirә, úmyta qoymaghan shyghar. Ol adamdy Shynjandaghy qandastarymyz qazaq tilining tabighatyna say Jang Zymyn dep ataydy.

Jang Zymyn óz túsynda qazaq-qytay qarym-qatynasyna ong yqpalyn tiygizgen túlgha. Qazaq pen qytay shekarasy dәl osy Jang Zymyn joldas resmy Pekinning atynan sóilep túrghan kezde sheshimin tapty. Sonau on segizinshi ghasyrdan beri, Sin әuletining patshalyq qúrghan kezinen bastap әrkez soyyl súrap, súrapyl qaqtyghystargha maydan berip túrghan shekara mәselesining sheshimin tabuyna pәrmen bildirip, aidahar minez tanytqan qytay sayasatkerlerin auyzdyqtay alghan Jang Zymyn joldas turaly kezinde qazaq baspasózinde kem aitylghan emes. KSRO men QHR arasynda 33 myng sharshy shaqyrymgha juyq shekaralyq dauly beldeulerding bar ekendigine 1960 jyldardyng ayaghyn ala Kremlidi basqarghan seleu bastar zorgha mәn bergen edi. Al búl kezde qytaydyng ýlken kartasyna Qazaqstannyng ontýstik shyghys aimaghy Balqash kóline deyin tútas enip ýlgergeni keyin jariyagha shyqty. «Shekara bólinisining 99 payyzy emosiyadan túrady» dep  diplomattardyng biri aitqanday janaghy ailapat jerge qytay jaghy tistey qatyp qalsa, jaghday qanday sipat alar edi? Oghan dәl jauap beru qiyn, әriyne. Sonday terisazu, qisyq sayasatqa jol bermegen Jang Zymyn Qazaqstan Preziydentining qúrmetti dosy retinde «Altyn qyran» ordenimen marapttaldy.

Jang Zymyn joldas jas kezinde Reseyding Gorikiy atyndaghy qalasynda avtomobili shygharatyn zauytta júmys istegen. Orys tilinde tәp-tәuir sóileydi. Onyng sybyzghynyng ýnindey syzylyp estiletin mayda orysshasy Elisinning tanauynan shulap shyghatyn orysshadan jaghymdy  estiletinin ilgeride Resey jurnalisteri de qynjyla moyyndap jýretin. Biylikke Den Syaopinning qoldauymen kelgen búl adam qytaydy kýlli әlemge pash etti. Qytaydyng әlem turaly týsinigi men әlemning qytay turaly týsinigining týniligin ashyp, aspan astyn keneytken kesek túlgha. Ol QHR ókimetining tóraghasy retinde túnghysh ret AQSh-qa, Latyn Amerikasy men Reseyge, Ortalyq Aziya elderine úzaq saparlargha shyqty. Tayvani aralyn qytay memleketining iyeligine qaytardy. Ekonomikalyq reformalardyng basynda túrdy. Ekonomikany basqarudyng memleket pen menshikke negizdelgen qytaylyq núsqasyn jasay aldy. Korrupsiyamende ayausyz kýresti.

Kóne hanisulardyng anyzynda Sun Ukuni deytin maymyl tar shatqalda kezdesken eki jolbarystyng aiqasyn bas baghyp baqylaytyn edi. Sun Ukuni maymyldyng halin keshken qytaydy ol bylayghy júrt yghatynday elge ainaldyrdy.

Mine, osynday zanghar túlghanyn, Den Syaopin aitpaqshy «qytay ókimetin kólenkede jatyp basqaratyn» tegeurindi sayasatkerdin, Ýrimshige kelui kóp nәrseni anghartsa kerek.

QHR men KSRO-nyng arasyndaghy tomagha túiyq jyldardy artqa tastap qarym-qatynastyng nyshany sezile bastaghan zamanda Ýrimshige barghan diplomattardyng biri - Eduard Sheverdnadze bolatyn. Gorbachevtyng búiryghymen KSRO-nyng Syrtqy ister ministrligin basqarghan Sheverdnadze Batys elderine jasaghan saparynyng sonyn Ýrimishide qortyndylaydy. Ýrimshi ol kezde shalghaydaghy jalanash qalalardyng birine jatatyn. KSRO-day derjavanyng atynan ayaq basqan Sheverdnadze  Ýrimshini qomsynynqyrap «búl qala nesimen erekeshe?» dep ózin qarsy alghan qytay ókimetining ókilderinen súraghan kórinedi. Sonda olar sәl abdyrap baryp «Ýrimshi kóp últty qala» degen jauap qaytarady. «Múnda gruzin bar ma?» dep súraydy sayasatta «aq týlki» atanghan Sheverdnadze óz últyn maqtanysh kóretin tau halyqtaryna tәn minezben.  Qytaylar, әriyne, «joq» deydi ghoy. Sonda Eduard Amvrosiyevich «Meni endeshe Ýrimishi azamaty dep eseptenizder» deydi. Ýrimshide gýrji halqynyng synar túyaghy da túrmaytyn bolar. Alayda, Ýrimshi, Qúlja manynda qazaq kóp. Úighyrlardyng da qarasy mol. Dúnghandardyng da sany arta týsude. Sibe-solang deytin qytaygha jaqyn últtar da Ýrimshige «ýiirimen» kóship kelip jatqan kórinedi. Qazaqtarmen jaqyn aralasatyn qúba qalmaqtar da Ile boyynda ómir sýredi. Toqsanynshy jyldardyng alghashqy shiyreginde etnikalyq hanisulardyng ýlesi Ýrimshide 11 payyzdan aspaytyny turaly derekter aitylatyn. Qazir Ýrimshi tolyqtay qytaygha qaraghan, qytay tәrtibine, qytay arhiytekturasyna kóshken qala. Kisi boyynday qytay iroglifterimen berilgen jarnamalardyng ózi Ýrimshining bet-beynesin jútyp ýlgergen. Osy ózgeristerge tózbeytin últ, janghy «kóp últtyn» ishinde - úighyr bolyp otyr. Úighyrlar men hanisulardyng ótken shilde aiynda qaqtyghysyp qaluyna әldeqanday «búzaqylyqtyn» syltau retinde tabyla ketui kóp sebepting biri ghana. Álgi oqighanyng jay ghana «búzaqylyq» emestigin resmy Pekinde moyyndaghanday oghan  AQSh-ta túratyn dýniyejýzilik úighyrlar kongresining basshysy Rәbiya Qadyrdy kinәlady.  Múnyng artynda Qadyrdy qadyr tútyp sayasy baspana bergen AQSh-ty aiypty sanaudyng da salqyn rayy bayqalady.

IYә, búdan bylay Ýrimshi ýlken sayasattyng ortalyghyna ainalatyn siyaqty. Endeshe sol sayasatqa say Qazaqstannyng da ústanymy bolugha tiyis. Ángimening bastysy  arghy bette túratyn qazaqtardyng qamy ekendigi oqyrmangha týsinikti ghoy dep oilaymyz. 1993 jylghy qazan aiyndaghy saparynda Núrsúltan Nazarbaev Szyan Szeminmen qazaqtardy kóshirip aludyng jayy turaly sóileskeni esimizde. Kóshi-qon mәselesine QHR-dyng sol kezdegi tóraghasy qarsy emestigin anghartqan. Alayda, bizding orysqoldy sayasatkerler «qazaqtar Altay, Ile aimaghyn bayyrghy qonysy sanaydy. Olardyng kóship kele qongy ekitalay» dep jaqauratqan edi. Jaghday, әitkenmende, kerisinshe sipat iyelendi. Qazaq kóshining beti beri búryldy. Qazir qytaydaghy qazaqtar «jer betindegi jalghyz otanym - Qazaqstan» degen oigha nyq bekigen. Demek, Ýrimshidegi ýlken sayasattyng talqysyna týsip ketpey túrghanda qandastarymyzdy jalghyz týtin qaldyrmay kóshirip alugha batyl kirisu qajet. Astana qytaymen aradaghy kósh mәselesine nemqúrayly qaraghan sayyn ahual kýrdeli sipat iyelene berui yqtimal. Onday jaghdayda qytaymen býginge deyingi qol jetken baylanystan airylyp qaluymyz da kәdik. Jadynyzdy janghyrtyp óteyin, Qazaqstan men QHR basshylary memlekettik birikken deklarasiyagha qol qoyyp, ózara senim sharalaryn bekitken edi. Transshekaralyq ózenderdi birigip paydalanudyng da eki jaqqa tiyimdi joldary qarastyrluda. Qytay Qazaqstandaghy iri iyvestorlardyng biri. Atasu-Alashanqay qúbyr joly salyndy. Sonyng «óteui» siyaqty qazir Qazaqstanda 300 000 qytay azamaty túraqty túryp, enbek etude. Búl derekti qytaydyng Sinhua agenttgi jay statistika ýshin jariya etpegendigin de este myqty ústaghan abzal. Búl  Qazaqstanda qytay halqynyng diasporasy qalyptasa bastady degendi anghartatyn mәlimet. Áytpese, Sinhuanyng әlgindey derekti ashyqtan ashyq jariya etui neghaybyl.

Sonymen, Ýrimshige ýlken sayasat keldi. Ol sayasatty erteng biz Jang Zymyn joldastyng Ýrimshige jasaghan saparymen baylanystyryp úzaq jyldar boyy aityp jýruimiz mýmkin.