قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمشى قالاسىنا تاياۋدا تسزيان تسزەمين جولداس كەلىپ كەتتى. سىرتقا اقپارات تاراتۋعا ساراڭ قحر وكىمەتىنىڭ باقىلاۋىنداعى باق ەكس-توراعاعا جەرگىلىكتى ۇيعىر حالقىنىڭ وكىلدەرى شاپان جاۋىپ قاشقار تاقياسىن كيگىزىپ مارە-سارە بولعانىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەلدى.  تۇيمەدەيدەن تۇيەدەي زات جاساي قوياتىن باتىس ءباسپاسوزى دە الگى زەرلى شاپان مەن ويماقتاي تاقيانى «كيىپ» تىمپيا قالعان قىتاي ساياساتىنا دەندەپ ەنە  الماي دىڭكەلەپ وتىر. شاپان جابۋ - ۇيعىر حالقىنىڭ ءداستۇرلى ديپلوماتياسىندا اسا زور قۇرمەت بەلگىسى. قىسقاسى ۇيعىرلار تسزيان تسزەمين جولداسقا رياسىز ىقىلاس تانىتىپ اتتاندىرىپ سالدى دەۋگە بولادى.

قحر وكىمەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى تسزيان تسزەمين ەسىمىن ءبىزدىڭ ەل، ءسىرا، ۇمىتا قويماعان شىعار. ول ادامدى شىڭجاڭداعى قانداستارىمىز قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ساي جاڭ زىمىن دەپ اتايدى.

قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمشى قالاسىنا تاياۋدا تسزيان تسزەمين جولداس كەلىپ كەتتى. سىرتقا اقپارات تاراتۋعا ساراڭ قحر وكىمەتىنىڭ باقىلاۋىنداعى باق ەكس-توراعاعا جەرگىلىكتى ۇيعىر حالقىنىڭ وكىلدەرى شاپان جاۋىپ قاشقار تاقياسىن كيگىزىپ مارە-سارە بولعانىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەلدى.  تۇيمەدەيدەن تۇيەدەي زات جاساي قوياتىن باتىس ءباسپاسوزى دە الگى زەرلى شاپان مەن ويماقتاي تاقيانى «كيىپ» تىمپيا قالعان قىتاي ساياساتىنا دەندەپ ەنە  الماي دىڭكەلەپ وتىر. شاپان جابۋ - ۇيعىر حالقىنىڭ ءداستۇرلى ديپلوماتياسىندا اسا زور قۇرمەت بەلگىسى. قىسقاسى ۇيعىرلار تسزيان تسزەمين جولداسقا رياسىز ىقىلاس تانىتىپ اتتاندىرىپ سالدى دەۋگە بولادى.

قحر وكىمەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى تسزيان تسزەمين ەسىمىن ءبىزدىڭ ەل، ءسىرا، ۇمىتا قويماعان شىعار. ول ادامدى شىڭجاڭداعى قانداستارىمىز قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ساي جاڭ زىمىن دەپ اتايدى.

جاڭ زىمىن ءوز تۇسىندا قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا وڭ ىقپالىن تيگىزگەن تۇلعا. قازاق پەن قىتاي شەكاراسى ءدال وسى جاڭ زىمىن جولداس رەسمي پەكيننىڭ اتىنان سويلەپ تۇرعان كەزدە شەشىمىن تاپتى. سوناۋ ون سەگىزىنشى عاسىردان بەرى، تسين اۋلەتىنىڭ پاتشالىق قۇرعان كەزىنەن باستاپ اركەز سويىل سۇراپ، سۇراپىل قاقتىعىستارعا مايدان بەرىپ تۇرعان شەكارا ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن تابۋىنا پارمەن ءبىلدىرىپ، ايداھار مىنەز تانىتقان قىتاي ساياساتكەرلەرىن اۋىزدىقتاي العان جاڭ زىمىن جولداس تۋرالى كەزىندە قازاق باسپاسوزىندە كەم ايتىلعان ەمەس. كسرو مەن قحر اراسىندا 33 مىڭ شارشى شاقىرىمعا جۋىق شەكارالىق داۋلى بەلدەۋلەردىڭ بار ەكەندىگىنە 1960 جىلداردىڭ اياعىن الا كرەملدى باسقارعان سەلەۋ باستار زورعا ءمان بەرگەن ەدى. ال بۇل كەزدە قىتايدىڭ ۇلكەن كارتاسىنا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شىعىس ايماعى بالقاش كولىنە دەيىن تۇتاس ەنىپ ۇلگەرگەنى كەيىن جارياعا شىقتى. «شەكارا ءبولىنىسىنىڭ 99 پايىزى ەموتسيادان تۇرادى» دەپ  ديپلوماتتاردىڭ ءبىرى ايتقانداي جاڭاعى ايلاپات جەرگە قىتاي جاعى تىستەي قاتىپ قالسا، جاعداي قانداي سيپات الار ەدى؟ وعان ءدال جاۋاپ بەرۋ قيىن، ارينە. سونداي تەرىسازۋ، قيسىق ساياساتقا جول بەرمەگەن جاڭ زىمىن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قۇرمەتتى دوسى رەتىندە «التىن قىران» وردەنىمەن ماراپتتالدى.

جاڭ زىمىن جولداس جاس كەزىندە رەسەيدىڭ گوركي اتىنداعى قالاسىندا اۆتوموبيل شىعاراتىن زاۋىتتا جۇمىس ىستەگەن. ورىس تىلىندە ءتاپ-ءتاۋىر سويلەيدى. ونىڭ سىبىزعىنىڭ ۇنىندەي سىزىلىپ ەستىلەتىن مايدا ورىسشاسى ەلتسيننىڭ تاناۋىنان شۋلاپ شىعاتىن ورىسشادان جاعىمدى  ەستىلەتىنىن ىلگەرىدە رەسەي جۋرناليستەرى دە قىنجىلا مويىنداپ جۇرەتىن. بيلىككە دەن ءسياوپيننىڭ قولداۋىمەن كەلگەن بۇل ادام قىتايدى كۇللى الەمگە پاش ەتتى. قىتايدىڭ الەم تۋرالى تۇسىنىگى مەن الەمنىڭ قىتاي تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ تۇڭىلىگىن اشىپ، اسپان استىن كەڭەيتكەن كەسەك تۇلعا. ول قحر وكىمەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە تۇڭعىش رەت اقش-قا، لاتىن امەريكاسى مەن رەسەيگە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ۇزاق ساپارلارعا شىقتى. تايۆان ارالىن قىتاي مەملەكەتىنىڭ يەلىگىنە قايتاردى. ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ باسىندا تۇردى. ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ مەملەكەت پەن مەنشىككە نەگىزدەلگەن قىتايلىق نۇسقاسىن جاساي الدى. كوررۋپتسيامەندە اياۋسىز كۇرەستى.

كونە حانسۋلاردىڭ اڭىزىندا سۋن ۋكۋن دەيتىن مايمىل تار شاتقالدا كەزدەسكەن ەكى جولبارىستىڭ ايقاسىن باس باعىپ باقىلايتىن ەدى. سۋن ۋكۋن مايمىلدىڭ ءحالىن كەشكەن قىتايدى ول بىلايعى جۇرت ىعاتىنداي ەلگە اينالدىردى.

مىنە، وسىنداي زاڭعار تۇلعانىڭ، دەن سياوپين ايتپاقشى «قىتاي وكىمەتىن كولەڭكەدە جاتىپ باسقاراتىن» تەگەۋرىندى ساياساتكەردىڭ، ۇرىمشىگە كەلۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

قحر مەن كسرو-نىڭ اراسىنداعى توماعا تۇيىق جىلداردى ارتقا تاستاپ قارىم-قاتىناستىڭ نىشانى سەزىلە باستاعان زاماندا ۇرىمشىگە بارعان ديپلوماتتاردىڭ ءبىرى - ەدۋارد شەۆەردنادزە بولاتىن. گورباچەۆتىڭ بۇيرىعىمەن كسرو-نىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارعان شەۆەردنادزە باتىس ەلدەرىنە جاساعان ساپارىنىڭ سوڭىن ۇرىمىشىدە قورتىندىلايدى. ءۇرىمشى ول كەزدە شالعايداعى جالاڭاش قالالاردىڭ بىرىنە جاتاتىن. كسرو-داي دەرجاۆانىڭ اتىنان اياق باسقان شەۆەردنادزە  ۇرىمشىنى قومسىنىڭقىراپ «بۇل قالا نەسىمەن ەرەكەشە؟» دەپ ءوزىن قارسى العان قىتاي وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنەن سۇراعان كورىنەدى. سوندا ولار ءسال ابدىراپ بارىپ «ءۇرىمشى كوپ ۇلتتى قالا» دەگەن جاۋاپ قايتارادى. «مۇندا گرۋزين بار ما؟» دەپ سۇرايدى ساياساتتا «اق تۇلكى» اتانعان شەۆەردنادزە ءوز ۇلتىن ماقتانىش كورەتىن تاۋ حالىقتارىنا ءتان مىنەزبەن.  قىتايلار، ارينە، «جوق» دەيدى عوي. سوندا ەدۋارد امۆروسيەۆيچ «مەنى ەندەشە ءۇرىمىشى ازاماتى دەپ ەسەپتەڭىزدەر» دەيدى. ۇرىمشىدە گۇرجى حالقىنىڭ سىڭار تۇياعى دا تۇرمايتىن بولار. الايدا، ءۇرىمشى، قۇلجا ماڭىندا قازاق كوپ. ۇيعىرلاردىڭ دا قاراسى مول. دۇڭعانداردىڭ دا سانى ارتا تۇسۋدە. سىبە-سولاڭ دەيتىن قىتايعا جاقىن ۇلتتار دا ۇرىمشىگە «ۇيىرىمەن» كوشىپ كەلىپ جاتقان كورىنەدى. قازاقتارمەن جاقىن ارالاساتىن قۇبا قالماقتار دا ىلە بويىندا ءومىر سۇرەدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ العاشقى شيرەگىندە ەتنيكالىق حانسۋلاردىڭ ۇلەسى ۇرىمشىدە 11 پايىزدان اسپايتىنى تۋرالى دەرەكتەر ايتىلاتىن. قازىر ءۇرىمشى تولىقتاي قىتايعا قاراعان، قىتاي تارتىبىنە، قىتاي ارحيتەكتۋراسىنا كوشكەن قالا. كىسى بويىنداي قىتاي يروگليفتەرىمەن بەرىلگەن جارنامالاردىڭ ءوزى ءۇرىمشىنىڭ بەت-بەينەسىن جۇتىپ ۇلگەرگەن. وسى وزگەرىستەرگە توزبەيتىن ۇلت، جاڭعى «كوپ ۇلتتىڭ» ىشىندە - ۇيعىر بولىپ وتىر. ۇيعىرلار مەن حانسۋلاردىڭ وتكەن شىلدە ايىندا قاقتىعىسىپ قالۋىنا الدەقانداي «بۇزاقىلىقتىڭ» سىلتاۋ رەتىندە تابىلا كەتۋى كوپ سەبەپتىڭ ءبىرى عانا. الگى وقيعانىڭ جاي عانا «بۇزاقىلىق» ەمەستىگىن رەسمي پەكيندە مويىنداعانداي وعان  اقش-تا تۇراتىن دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىرلار كونگرەسىنىڭ باسشىسى ءرابيا قادىردى كىنالادى.  مۇنىڭ ارتىندا قادىردى قادىر تۇتىپ ساياسي باسپانا بەرگەن اقش-تى ايىپتى ساناۋدىڭ دا سالقىن رايى بايقالادى.

ءيا، بۇدان بىلاي ءۇرىمشى ۇلكەن ساياساتتىڭ ورتالىعىنا اينالاتىن سياقتى. ەندەشە سول ساياساتقا ساي قازاقستاننىڭ دا ۇستانىمى بولۋعا ءتيىس. اڭگىمەنىڭ باستىسى  ارعى بەتتە تۇراتىن قازاقتاردىڭ قامى ەكەندىگى وقىرمانعا تۇسىنىكتى عوي دەپ ويلايمىز. 1993 جىلعى قازان ايىنداعى ساپارىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ تسزيان تسزەمينمەن قازاقتاردى كوشىرىپ الۋدىڭ جايى تۋرالى سويلەسكەنى ەسىمىزدە. كوشى-قون ماسەلەسىنە قحر-دىڭ سول كەزدەگى توراعاسى قارسى ەمەستىگىن اڭعارتقان. الايدا، ءبىزدىڭ ورىسقولدى ساياساتكەرلەر «قازاقتار التاي، ىلە ايماعىن بايىرعى قونىسى سانايدى. ولاردىڭ كوشىپ كەلە قويۋى ەكىتالاي» دەپ جاقاۋراتقان ەدى. جاعداي، ايتكەنمەندە، كەرىسىنشە سيپات يەلەندى. قازاق كوشىنىڭ بەتى بەرى بۇرىلدى. قازىر قىتايداعى قازاقتار «جەر بەتىندەگى جالعىز وتانىم - قازاقستان» دەگەن ويعا نىق بەكىگەن. دەمەك، ۇرىمشىدەگى ۇلكەن ساياساتتىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ كەتپەي تۇرعاندا قانداستارىمىزدى جالعىز ءتۇتىن قالدىرماي كوشىرىپ الۋعا باتىل كىرىسۋ قاجەت. استانا قىتايمەن اراداعى كوش ماسەلەسىنە نەمقۇرايلى قاراعان سايىن احۋال كۇردەلى سيپات يەلەنە بەرۋى ىقتيمال. ونداي جاعدايدا قىتايمەن بۇگىنگە دەيىنگى قول جەتكەن بايلانىستان ايرىلىپ قالۋىمىز دا كادىك. جادىڭىزدى جاڭعىرتىپ وتەيىن، قازاقستان مەن قحر باسشىلارى مەملەكەتتىك بىرىككەن دەكلاراتسياعا قول قويىپ، ءوزارا سەنىم شارالارىن بەكىتكەن ەدى. ترانسشەكارالىق وزەندەردى بىرىگىپ پايدالانۋدىڭ دا ەكى جاققا ءتيىمدى جولدارى قاراستىرلۋدا. قىتاي قازاقستانداعى ءىرى يۆەستورلاردىڭ ءبىرى. اتاسۋ-الاشانقاي قۇبىر جولى سالىندى. سونىڭ «وتەۋى» سياقتى قازىر قازاقستاندا 300 000 قىتاي ازاماتى تۇراقتى تۇرىپ، ەڭبەك ەتۋدە. بۇل دەرەكتى قىتايدىڭ سينحۋا اگەنتتگى جاي ستاتيستيكا ءۇشىن جاريا ەتپەگەندىگىن دە ەستە مىقتى ۇستاعان ابزال. بۇل  قازاقستاندا قىتاي حالقىنىڭ دياسپوراسى قالىپتاسا باستادى دەگەندى اڭعارتاتىن مالىمەت. ايتپەسە، سينحۋانىڭ الگىندەي دەرەكتى اشىقتان اشىق جاريا ەتۋى نەعايبىل.

سونىمەن، ۇرىمشىگە ۇلكەن ساياسات كەلدى. ول ساياساتتى ەرتەڭ ءبىز جاڭ زىمىن جولداستىڭ ۇرىمشىگە جاساعان ساپارىمەن بايلانىستىرىپ ۇزاق جىلدار بويى ايتىپ ءجۇرۋىمىز مۇمكىن.