Shyghysqa tartqan jýrdek poyyz toqtamasyn desek...

Jaqynda bir kórshim: «arghy betten syily qonaqtar kelip edi, aragha dәneker bolyp otyrsanyz», dep shaqyrdy. Kesh kónildi ótti. Tek әngimelesu barysynda aramyzdan qara mysyqtyng jýgirip ótkeni bolmasa...

Qonaqtardyng bireui: «Osy Jetisu jeri sol kezde Ching patshalyghyna qaraghan degen sóz bar, sol ras pa?» dey salmasy bar ma?.. Tarihtan beyhabar bireu osylay súraqty bilmey qoyyp qalsa, jaraydy, dep úmyta salugha bolar edi. Tek songhy kezderi kórshi elding internet kenistiginde Qazaqstan turaly beynejazbalardyng qaptap ketui, әri olardyng ishinde «jer mәselesi» boyynsha búrys aqparattardyng berilui bolmasa. Eki el arasyndaghy «altyn ghasyr» bastalypty, úzaghynan sýiindirsin! Maqala jazyp, oghan qútty bolsyn aitu, әri aqiqattyng jarshysy boludy da úmytpaghan jón bolar.

Toqaevtyng shyghysqa tartqan «tura joly»

Aspan asty elimen aradaghy qatynasymyzdy Qasym Jomart Kemelúly «Qytay men Qazaqstan arasyndaghy túraqty, jan-jaqty strategiyalyq әriptestik» dep hattapty. Shy Jinping ekeuining ótken jylghy Astana kezdeseuinde «birlesken mәlimdeme» jasap, 5 saghatqa sozylghan mәmileden shyqqan Shy tóragha QHR elimizding jer aumaghyn eshkimge tiyiskizbeytinin әri jaqsylyqtyng jarshysy retinde ekonomikamyzgha jalghasty qomaqty qarajat salatynyn úqtyrdy. Endi jaqynnan dorbalaytyn Qazaqstan óz kezeginde «Týrik odaghyna» nemese «elimizdi batystandyru» t.b. baghdarlamalaryna qosh aituy kerek! Oghan kelisimin bergen Toqaev әu basta halyqqa bergen biraz uәdelerin qaytaryp alugha tura keldi: Aghymdaghy jyldyng 19 nauryzdaghy Parlamenttik saylauda zannyng óreskel búzyluyna jol bergen «Saylau komissiyasyna» «oydaghyday» ótti degen ong baghasyn berip saylanghan deputattargha aq batasyn berdi. Ary qaray memleket basshysy 12 mamyrda QHR-dyng CCTV tilshisine bergen súhbatynda: «QHR men Qazaqstan Aziya qúrlyghynda jasaghan eki el, bizge Batystyng qúndylyghy ýilespeydi...», - dep anyq aitty. Osy negizdegi betbúrys el ishinde jogharydaghy keltirilgen sayasy «sheginisten» tys ekonomika salasynda da «Zansyz alynghan aktivterdi memleketke qaytaru» turaly zang jobasy arqyly «oligopoliyanyn» 162 baygha «raqymshylyqpen qaraugha kóshken!» Tipti Núrsúltan Ábishúlyna qaratqan onyng qadamdary da Mao Szedongha bergen  Deng Shyaopiynning 3+7 formasyn eske týsiredi. Onda «3» qatelik bolsa «7» Maonyng jasaghan jaqsylyghy deydi.

Al, Qazaqstannyng syrtqy sayasatynda aiqyn әri batyl kózqarasyn bildirgen Preziydentimiz 24-25 mamyrda Mәskeude ótken EAEO-de Resey-Belarusi yadrolyq kemesine Qazaqstannyng minbeytinin aityp, taraptardy «2015 jyly qol qoyghan 4 prinsip negizinde birlesuge» shaqyrdy. Tipti jana ótken 2-3 mausymda Cholpan-Atadaghy EO+OA5 sammiytinde Toqaev EO-nyng tóraghasyna Reseyding ornyn basyp, múnaymen Germaniyany tolyqtay qamtamasyz ete alamyz dep sendirdi.

Súraq: Qasym Jomart Kemelúlynyng shyghysqa osynshama tez bet búruyna tóragha Shiyden tys ne yqpal etti? Bizshe memleket basshysynyng «Qytaysha sosializm» jolyna týbegeyli týsuinen habar bergeni. 2022 jyly 17 mausymda Sank-Peterburg V.Putinning qatysumen ótken forumynda jýrgizushi Margarita Simoniyánnyng orynsyz súraghyna «keremet» jauap berip, ornyna qoyghan Qasym Jomart Kemelúly әlemning nazaryn ózine audarghany esterinizde. Al sol forumda aghamyzdyng Deng Shiopiynnyng «Qytaysha sosializm» iydeyasyna da toqtalyp, ony ekonomikanyng erkindigi men myqty biylikting toghysuymen» týsindirgenin kóp adamdar bayqamay da qalghangha úqsaydy.

Nәtiyjesinde eldi týrli «haostar jaulauyna jol berilmey», tek halyqtyng әl-auqatyn kóteruge kýsh júmsaytyn boldy. «Qúday qosqan kórshimizben» «tolyqqandy mәngilik әriptestik» óz ónimderin de bere bastady: 2023 jyly 18-19 mamyrda Sianida ótken «OA5+Qytay» sammiytinde, 22 milliard dollarlyq investisiyalau jobasyna qol qoyyluy osynyng dәleli.

Áriptestikting almaghynyng salmaghy

Shyghystyng ómir pәlsapasy men tilin tereninen zerttegen preziydent Toqaev endigi jerde mәselelerding barlyghyn tek Shiyge tike shyghyp sheshuding kiltin tapty! Sebebi Qytay әriptesteri aghamyzdyng orys tilinde hattalghan «túraqty әri jan-jaqty» degen mәtindi «Qytay-Qazaqstan mәngilik tolyq qandy strategiyalyq әriptestik qatynasy» (“中哈永久全面战略伙伴关系”) dep audaryp aluy sony bildirse kerek. Qosh! Nәtiyjesinde 2020 jyly 1 qantardan 31 jeltoqsangha deyin bar 72 saghat rúqsat «rejiymi» 2022 jyly 8 shildeden bastap 14 kýn «vizasyz rejimge» auysyp, aqyry mine, «naghyz әriptes» retinde eki el 30 kýndik «vizasyz rejimge» de qol jetkizdi.

Onday bolsa nazarymyz «Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimeti men Qytay Halyq Respublikasynyng Ýkimeti arasyndaghy vizalyq talaptardan ózara bosatu turaly kelisimnin» 1-babymen jaqynyraq tanysayyq:

«Uaghdalasushy Taraptardyng biri memleketining azamattary... jaramdy jol jýru qújattarynyng iyeleri jeke isterdi, turizmdi, em qabyldaudy, halyqaralyq tasymaldardy, tranzittik, sonday-aq iskerlik maqsattardy (kelisim-sharttar jasasu, kelissózder jýrgizu, konsulitasiyalyq qyzmetter kórsetu jәne basqa da iskerlik maqsattar) jýzege asyru maqsatymen ekinshi Uaghdalasushy Tarap memleketining aumaghyna Memlekettik shekarany kesip ótken sәtten bastap kýntizbelik 30 (otyz) kýnnen aspaytyn merzimge, kýntizbelik 180 (jýz seksen) kýn ishinde jiyntyghynda kýntizbelik 90 (toqsan) kýnnen aspaytyn bir mәrte nemese kóp mәrte kelu, ketu, uaqytsha bolu ýshin vizalyq talaptardan bosatylady», - dep jazylghan kelisim mәtininde.

Búdan ne bildik? Shyghystaghy kórshige qaraghanda «vizasyz rejimge» bizding múqtajymyz kóbirek týsip túrghanyn bayqaymyz. Sebebi osy elding jerindegi múnayy men gaz qaynarynyng 27 payyzyn ertede-aq qanjyghasyna baylaghan QHR dәl qazirgi kezde bizge qatty isi týsip túrmaghangha úqsaydy. Kerisinshe Tayvan aralyndaghy soghys әne-mine degenshe bastalyp ketse, aspan asty eline Batys jiyegin ashyp tastau tym tiyimsiz. Tek «Patsha aitty, oryndaymyz!» degen úlaghatty ghasyr úranyna salghan jergilikti oryndar bizge turisterin jinap beruge, әri ózderi de odan kiris tabugha qatty kirisip ketse kerek. Jaqynnan beri Qytaydyng beyýkimettik aqparat kenestiginde – Baydu, Veybo t.b. – Qazaqstan jeri men eli turaly beynejazbalar janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketti:

• Geosayasat jolyndaghy «Jana Qazaqstan»
• Toqaevtyng әlem sahanasyndaghy bedeli
• Resey men aradaghy kýrdeli qatynasy
• Ukraina turaly bizding elding ústanymy
• Infraqúrylymy
• Qalanyng kóriktiligi, qatynas qúraldarynyng qolaylylyghy, jol jaghdayy, internetting jyldamdylyghy
• Ekonomika qatynasy
• Jatu men tamaqtanu, zattyng baghalary, elining orta jalaqysy, jol jýru qauipsizdigi, aghylshynsha dengeyi
• Qazaqtyng tegi men antropologiyalyq kelbeti,
• Qogham amandyghy men Qytaylargha kózqarastary
• Qazaqstannyng tabighaty men jaghrafiyalyq ereksheligi
• Kórshilerimen salystyrghanda damu ýderisi

Kórshi elding blogerleri Qazaqstannyng әsem tabighaty, kórkem qalasy, sapaly taghamdary, bauyrmaly eli, sonyng ishinde súlu qyzdary men úldary jayynda keninen sóz etken blogerler qazaq elining tarihy, mәdeniyeti men ómir salty turaly, sonday-aq halyqtyng qúndylyghy turaly auyz ashpaydy. Nәtiyjesinde aqparatty qabyldap alghan ishki Qytay kórermenderi Orta Aziyada bir el bar, onda barlyq zat su tegin, «aqshang bolsa jýr de taltanda!» degen qate úghym qalyptasuda. Búl óte qaterli! Arty «órkeniyetting qaqtyghysyna» jalghasyp ketetinin kim biledi?

Bizding jasaghan monitoring boyynsha kórshiden beri qaray aghylatyn kelushilerding sany 2025 jyldyng jazyna qaray kóbeyedi. Ýsh jyl boyy pandemiyanyng qúrsauynda qalghan Qytay halqy qatty qaghylyp, ekonomika da qaytyp arnasyna týspey túr. Mysaly,  2023 jylgha qoyylghan JIÓ (jalpy ishki ónim) ósimi 5% dep boljap otryghan sangha shetel baqylaushylary kýmәnmen qaraydy. Júmyssyzdyqtyng sany biyikten týspey túr. Oghan qosa әlem arenasyndaghy QHR-dyng tynysy da tarylyp barady. Tipti QHR-nan syrtqa shyghatyn sayahatshylar bolsa da әueli teniz jaghajayy bar, arzan Ontýstik-Shyghys Aziya elderin – Tayland,  Vietnam, Laos, Kambodja, sonday-aq sәl qymbatau bolsa da mәdeniyet jaqyn Japoniya men Koreyany taldap alyp jatqangha úqsaydy.

Uaqytsha daghdarysty artqa tastaghan Qytay eli esin jinap, әkimshilik sharalargha jýgense de, turizmdi qayta jandandyru maqsatynda Shinjandy basyp beri qaray keletin adamdardyng sanyn artyrady. Al biz oghan dayynbyz ba?

Birinshiden, bizdegi infraqúrlymnyng damu dengeyi kórshimen salystyrugha kele me? Jol, qonaq ýi, dәmhana men bagha qanday? Al, osynyng barlyghyn aitpaghanda sayahat oryndaryndaghy dәrethanalar syn kótere me? Sol ózimiz ylghy da stereotiptik kózqaraspen qaraytyn kórshi, tóragha Shiyding tikeley bastamasymen búl mәseleni býgin sheship tastap «tualetizasiya tónkerisin» bastan ótkizip boldy.

Ekinshiden, qoghamymyzgha, sonyng ishinde әleumettik ómirimizge qonaqtardan «tosyn syilar» molynan bolaryna kýmәn keltirmeyik. Barlyq zattyng baghalary sharyqtaydy, qatynas qúraldary – avtobus, taksi, poezd jәne úshaq – biyletteri qymbattap, jetispeushilik boluy bek mýmkin, әueli shetelden kelgen meymandy bylay qoyghanda, ózimizge jetispey jatqan sayahat oryndary ary qaray ne bolady? Kedeyshilik jaylaghan qazaq elinde jezókshe bordelideri «qaynay» týspey me? Al qoghamdyq oryndarda týrli kelensiz oqighalardyng aldyn alugha dayynbyz be? Mysaly, ótkende ghana Almaty qalasynyng Dostyq danghylynda bir polisiya qonaqtardyng (nәzikjandy) (qytaylar emes) bireuin jerge iyterip jyqty.

Ýshinshiden, jogharyda kórsetilgen eki jaghday әleumettik salalargha tәn deyik, olar da «kósh jýre týzeler!» Al «qaptap» keletin sayahatshylar qanday qúndylyq qasiyetterin bizge syigha tartayyn dep otyr? Panaziyalyq qúndylyghy – qogham oshaghy otbasy, er adamnyng erekshe orny, ýlkendi syilau, kishini ayalau t.b. – eki elge ortaq bolghanymen, ary qarayghy olar men bizding ómirlik ústanymmyz bólek ketedi. Aspan asty eli 2000 jyldan artyq agrarlyq ekonomikany negiz etip, ortalyq biylikke baghynghan әri Konfusiylik pәlsapasymen ómir sýrdi. Oghan 1949 jyldan beri damyghan ateizm negizindegi kollektivtik qúndylyq pen «әiel jarym aspan» úghymyn qosynyz. Nәtiyjesinde «Shyghys shyghyp, Batys batty!» bolghan Shiyding dәuirining bel ortasynda túr ekenbiz. Onday bolsa kókiregi oyau, qaltasy qalyng meymandar dәstýrli oy sananyng úiqysynda oranyp, qymyzgha toyyp «Shynghyshangha talasyp jatqan» bizge «qazaqtar bәlkey bәrimiz de sol Shynghyshannan targhanshygharmyz!» dep esigindi qaqsashy.

Al «ot pen sugha oranghan» ýkimetting әzirshe kózderi tek «turizmnen týsetin mol kirispen» biteuli: «Áne kórding be, 2019 jyly Týrkiya eline 51 million qonaq kelip, olardan týsken qarjy memleket qazynasynyng jalpy kólemining 12 payyzysyn qúrapty» deuden sharshamaydy, qúddy 2015 jyly Qazaqstandy EAEO-na qosqanda, «Shal» «Resey degen alyp bazar, oghan salaryn mol bolsyn!» nemese «keler turister mol bolsyn «energiya budushegomen» púl kóp bolsyn!» dep EKSPO-2017-gha bergen batasyn estigendey kýy keshemiz. 30 jyl qazbalyq baylyqtan týspegen kiris endi qonaqtyng qaltasynan týsedi degenge seneyik pe?

Týiin

Ekonomistterding boljamyna sensek 2023 jyl ayaghynda Resey men Qytaydyng tauar ainalymy 215 milliard dollargha jetedi-mys, eki el arasyndaghy әskery әriptestik te odaq qúrugha bet alghan. Alayda soltýstik kórshimiz qytaylargha «vizasyz rejiym» jasaugha asyghar emes. Endi qaqpany shalqasynan ashyp, shyghysqa qaray zymyraghan biz songhy beketimizding qay jerde bolatynyn bilemiz be? Súraq Qazaqstangha da QHR-gha ortaq. Biz ýshin «arba da synbaytyn, ógiz de ólmeytin» shyghar joldy endi «nayzanyng úshy, bilekting kýshimen» emes, әueli «qúday qosqan kórshimizdi» jaqynnan tanyp, «qyrghy qabaq soghys» zamanynan qalghan kóne kózqarastargha qosh aituymyz kerek! Bir eldi kemsitu nemese kóshege shyghyp úrandatumen esh biyikke jete almaymyz.

Ol ýshin barlyq vedomstvolardyng basyn qosyp ýkimet arnayy tújyrymnamagha qol jetkizui kerek. Sol tújyrymgha kiretin manyzdy sharalardyng ishinde jogharghy oqu oryndarynda «Qytay tanu» sabaghyn ashyp, SIM, sonday-aq keden men shekara jasaqtaryna da ony mindetteu kerek! Al, qarsy jaqtan keler meymandaryna últtyq qúndylyghymyz ben ómir saltymyz jayynda, sonday-aq búl elde jýrgende týrli qaqtyghysqa alyp baratyn keri jaghdaylardyng aldyn alu turaly anyqtama beretin múrajaylardyng janynan «Altyn kópir» atty zal ashylsa. Osy arqyly qazaqtyng tarihy, әsirese jeri men suy turaly ólke tanudan bilim berse, qonaqtarda oiyndaghy qabyldap alghan teris kózqarastardan aryla ma?!

Onday bolsa maqalamyzdyng 2-shi bóliminde Jetisu jerining «naghyz» iyesi kim degen súraqqa jauap beremiz.

(Birinshi bólimning sony)

Jiger Janәbil

Almaty – New vision

Abai.kz