Surette sol jaqtan birinshi - Kәshima Qúltayqyzy

Halyq tanymyndaghy «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen sózding basty maghynasy artynda joqshysy, izdeushisi, ómirin jalghastyrushy bolsyn degendi bildiredi. Atqarylghan is pen bolghan oqighanyng izdeushisi bolmasa, biri toqtap, ekinshisi úmytylyp qalady. Sondyqtan ótken tarihta oryn alghan isterdi ashy shyndyghyna qaramastan aityp otyru – júrt ýshin atqarylar isting bir parasy. Kýni keshegi tarihtaghy kenestik iydeologiyanyng shatyrynyng býrkemeleuimen jasalghan sayasattyng saldarynan qúrban bolghan  jandardyng joqshysy bar ekenin tanytyp, bildirip otyruymyz әbden qajet. Ol ólgender ýshin emes, ózimiz ómir sýrip otyrghan qoghamymyzda manyzdy qúndylyqtardy, qadyr-qasiyetterdi bekitu, bolashaqta múnday sayasattyng eshqashan qaytalanbauy ýshin qajetti alghy sharttardy ornyqtyru ýshin bizderge-tirilerge  kerek.  Qazaqtyng kóp joqshysynyng biri retinde oqyrman nazaryna myna bir estelikti úsynyp otyrghan jayymyz bar.

Ángimeni aitushy naghashy әjem - Kәshima Qúltayqyzy. Jazyp alushy – men - Ábsadyqov Almasbek Ahmetúly. Alghash qalammen týrtilip, shaghyn týrde jazyp alynghan uaqyty ótken ghasyrdyng 80-jyldarynyng sony. Jazylghan jeri – Qyzylorda qalasy. Kәshima Qúltayqyzynyng balalary Gýlayym, Balayym, Ýmitkýl Ábishqyzdarynyng aituymen qayta tolyqtyrylghan, óndelgen uaqyty – 2013 jyl.  

Surette sol jaqtan birinshi - Kәshima Qúltayqyzy

Halyq tanymyndaghy «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen sózding basty maghynasy artynda joqshysy, izdeushisi, ómirin jalghastyrushy bolsyn degendi bildiredi. Atqarylghan is pen bolghan oqighanyng izdeushisi bolmasa, biri toqtap, ekinshisi úmytylyp qalady. Sondyqtan ótken tarihta oryn alghan isterdi ashy shyndyghyna qaramastan aityp otyru – júrt ýshin atqarylar isting bir parasy. Kýni keshegi tarihtaghy kenestik iydeologiyanyng shatyrynyng býrkemeleuimen jasalghan sayasattyng saldarynan qúrban bolghan  jandardyng joqshysy bar ekenin tanytyp, bildirip otyruymyz әbden qajet. Ol ólgender ýshin emes, ózimiz ómir sýrip otyrghan qoghamymyzda manyzdy qúndylyqtardy, qadyr-qasiyetterdi bekitu, bolashaqta múnday sayasattyng eshqashan qaytalanbauy ýshin qajetti alghy sharttardy ornyqtyru ýshin bizderge-tirilerge  kerek.  Qazaqtyng kóp joqshysynyng biri retinde oqyrman nazaryna myna bir estelikti úsynyp otyrghan jayymyz bar.

Ángimeni aitushy naghashy әjem - Kәshima Qúltayqyzy. Jazyp alushy – men - Ábsadyqov Almasbek Ahmetúly. Alghash qalammen týrtilip, shaghyn týrde jazyp alynghan uaqyty ótken ghasyrdyng 80-jyldarynyng sony. Jazylghan jeri – Qyzylorda qalasy. Kәshima Qúltayqyzynyng balalary Gýlayym, Balayym, Ýmitkýl Ábishqyzdarynyng aituymen qayta tolyqtyrylghan, óndelgen uaqyty – 2013 jyl.  

         Kәshima Qúltayqyzy orta boylydan sәl joghary, deneli, aqsary kelgen súlu, óte meyirimdi kisi edi. 1912 jyly dýniyege kelgen. Ruy – Jappastan taraytyn Mәmetek Altyn. 1990 jyly 78 jasqa qaraghan shaghynda dýniyeden ozdy. Bes mezgil namazyn qaza qylmaytyn, oraza ait kezinde pitir, sadaqasyn úmytpaytyn kisi edi. Kenes ýkimetining kezinde meshit ataulynyng barlyghy jabylghandyghy belgili ghoy. Sondyqtan әjem pitir sadaqany bazardyng manynda úsaq sauda jasaytyn kembal jandargha aparyp beretin. Ózining aituynsha bir-eki balaly bolghan kelinshek kezinde lekbezge (likvidasiya bezgramotnosti) qatysyp, latynsha ejiktey oqy alatyn sauaty bolghan, biraq qoldanysqa orys әlipbii kirgennen keyin búrynghy әripterinen ajyrap, mýldem qarayyp qalady. Biraq sandy jaqsy tanityn.

 Tughan jeri - qys qystauy Qarmaqshynyng manyndaghy Qyzyltam degen jer bolsa, jaz jaylauy Qostanaydyng Áyet, Troiskining irgesindegi Ýy ózenderining boyy. Jaylaudan qystaugha qaytar shaqta, yaghny kýz uaqyty bolghanda Troiskidegi bazargha baratyn edik dep otyratyn әjem. Songhy ret sol bazargha 14 jasta bardym, eki jyl ótken song meni qyrda túrmysqa berdi deytin ol kisi. Túrmysqa shyqqan jyly әkesi Qúltay aty jaman aurumen auyryp dýniyeden ótedi. Búl 1928 jyldardyng shamasy.

Ájemizding túrmysqa bergen jeri orta dәuletti otbasy bolady. Biraq otaghasy «uyzday jas qyz alghan bay-qúlaq» degen ýkimmen kәmpeskege ilinip, Sibirge jer audarylady. Sol jyldary kolhozdastyru bastalady. Elge tarshylyq keledi. Bir súmdyq zamannyng kele jatqanyn bayqaghan júrt jan saughalaudy oilay bastaydy. Bizding bolashaq әjemiz eginshilikpen, anshylyq-balyqshylyqpen ainalysatyn Syr boyyndaghy Esentemir Dosqaly atty naghashylaryna baryp panalaudy oilaydy.

Osylaysha, qolynda bir týiinshek oramaly bar jas qyz jayau-jalpylay Syrgha qaray bet alyp bara jatqan júrtqa qosylady. Solarmen birge Aralgha kelip qúlaydy. Odan әri Aral stansiyasynda Qyzylordagha qaray bet alyp túrghan jýk poyyzynyng qyzyl vagonyna minip alady. Bir orys soldaty kelip orysshalap «týs» deydi. Búl qazaqshalap «týspeymin» dep shyryldap jylap qoya beredi. Vagongha tas keneshe jabysyp alghan múny әlgi soldat әri-beri júlqylap, týsire almaghan song ketip qalady. Sol jýk vagonymen itshilep Qyzylorda stansiyasyna jetedi. Júrttan súray-súray Qyzylorda qalasynyng manyndaghy Qarauyltóbe degen jerden bes-alty shaqyrym jerde eginshilik, anshylyqpen kýn kórip otyrghan naghashysy Dosqalidyng ýiin tauyp alady. Egin egip, odan qalsa an-balyq aulap otyrghandyqtan, Dosqalidyng otbasy Syr boyyna asharshylyq kelgen kezde әupirimdep aman qalady. Keyin әjemizdi Dosqaly naghashysy kórshi túratyn Ábish atamyzgha (ol kezde onyng әieli qaytys bolghan eken) túrmysqa beredi.

 Keyin zaman týzelip, es jighannan song 1980 jyldary әjemiz Áyet ózenining boyyndaghy tórkin júrtyn izdep, әri qazirgi Qostanay oblysy, Taran audanynda túratyn nemere sinilisi dýniyeden ozghan Syrghanyng artyna bata oqu ýshin  jengesi Toty jәne nemere aghasy Bekentay ýsheui jolgha shyghady. Kelgen tórkinining bir balasy sol audannyng bir sovhozynda diyrektorlyq basshy qyzmette eken. Ájemiz bastap kelgen ýsh kisini tórkin júrty jaqsy qarsy alyp, qonaq etip, qaytarynda samoletpen Qyzylordagha úshyryp jiberedi. Ókinishke qaray, ol kisilerding kim ekenin, qanday meken-jayda ómir sýrgenin әjemizden súramappyz. 1991 jyly Qyzylorda pedagogikalyq institutyn bitirip, Qaz SSR Bilim ministrligining joldamasymen Qostanaygha kelgende, әjemizding tórkin júrtyn izdep sharq úrghanymyz bar. Sheshemnen, naghashy apalarymnan Qostanaydaghy sol kisiler kim edi dep súraghanymda eshqaysysy mardymdy jauap-derek bere almady. Óz betimmen izdenip, Taran audany qazaqtarynyng arasynda Altyn degen rudyng bar ekenin bildim. Odan әri «iz shyqpady».

Jalpy, әjem marqúm óte әngimeshil kisi bolatyn. Men kýndiz sabaqtamyn, keshke uaqytta әjem ekeumiz әngimelesip otyryp as-su ishemiz. Ol kisining este saqtau qabileti tanqalarlyqtay edi. Ózining jas kezinde bolghan oqighalardyng deregin býge-shýgesine deyin saqtap, onyng mezgil-mekenin, oghan qatysqan kisilerding aty-jónin, ruyn týgel aityp otyratyn. Ájemning aituynsha, әkesi Qúltaydyng eki әielinen ýsh úl, segiz qyz bolghan eken. Ol – qyzdyng eng kenjesi. Ýsh úldyng ekeui qayratty, sharuagha pysyq bolypty. Bir úlyn qyzyldar men aqtar atysyp-shabysyp jatqan uaqytta «qyrgha qaray jol kórsetesin» dep әskeriyler alyp ketip, sodan qaytpay qalady. Ekinshi úly Aqtóbe jaqqa kire (týiemen jýk tasu) tartyp jýrip, diyirmenge biday tartyp әkelemin dep attanyp, jazatayym oqighadan qaytys bolady. Kenje úly sauyqshyl bolyp ósip, sharuagha qyrsyz bolady. «Agham tanerteng ýiden shyghyp auyldyng týtinin andyp, qay ýide týtin shyghyp jatsa, «e, myna ýide omyrtqa asyp jatyr eken dep» sol ýige qaray dombyrasyn alyp ketip qalushy edi»,- dep otyratyn әjem marqúm.

Bas kóterer úldary dýniyeden ótkennen keyin kenje úlynyng sharugha qyrsyzdyghynan әkesi kóshken júrtqa ere almay Syrda qalyp qoyady. Búl shamamyn HH ghasyrdyng 20 jyldarynyng ishinde bolghan oqigha. Sonda әkesinin: «Úldarymnyng joqtyghynan kóshke ere almadym, júrttyng qory bolyp, Syrdyng shybyn-shirkeyine talanatyn boldym»,- dep talay kýiingenin estigen edim dep kýrsinip otyratyn  әjem.

Qazaqtyng nandy qadirle, kepiyeti úrady degen sózdi әjemizden estiytin edik. Ol kisi dastarhandaghy nannyng qiqymyn taza kýiinde jinap, bizding auzymyzgha salatyn. Nege býitesiz desek: «Nannyng qiqymyn jerge tastamau kerek, onyng ýstine qiqym jegen adam qisapsyz bay bolady» dep jauap beretin. Al bir ýzim nannyng qadirine, baghasyna qatysty ol mynaday mysal aitatyn. «Egerde qarnyng ash bolyp, nәr tartatyn esh nәrse bolmay, boyyng jetpeytin biyik sórede bir ýzim nan túrsa, qasiyetti qúran kitabyn ayaghynnyng astyna qoyyp kóterilip aluyna bolady, al biyikte qúran kitaby túrsa, nan qoyyp kóterilip alugha bolmaydy. Sondyqtan nandy baspandar, jerde jatqan nandy kórsender, adam ayaghy baspaytyn jerge kóterip qoyyndar» dep otyratyn ol kisi.

Bir kýni qystyng úzaq keshindegi әngimemiz 30-jyldardaghy asharshylyq jayynda boldy. Ol әngimening bastaluy da qyzyq boldy. Qaladaghy bir kisining aty ataldy da, әjem ol kisining әkesin biletin bolyp shyqty. Alghashqyda әjemning biletin kóp adamdarynyng biri ghoy dep asa mәn bermegen edim, әngime asharshylyq jayyna auysqanda elendep qúlaq týrdim. Sondaghy әjemnen estigen әngimening úzyn-sonary mynau:

Qala ishindegi asharshylyq arqa jaqtan auyp, ashyghyp, aryp-arshyp kelgen júrttyng kóbenguine baylanysty kýsheye týsedi. Ash-jalanash júrt mal, bazardan júrttyng satyp túrghan azyqtaryn úrlap, elding mazasyn alady.  Ásirese, Batpaqqara jaghynan auyp kelgen qazaqtar óte ashyghyp keledi. Tasbaqa, baqa-shayan jeu, bara-bara adam etin jeu solardyng ishinen shygha bastaydy. Júrt syrtqa shyghudan qorqatyn kýy keshedi. Ájemdi ýiindegiler: «Sen semizsin, soyyp jep qoyady» dep syrtqa shyghugha tiym salady. Ashyqqan júrt isip-keuip ólip jatady. Az uaqytta Qyzylordada jәne onyng manynda jeytin nәrse qalmaghandyqtan, ashyqqan kisiler temirjoldyng boyymen ontýstikke-Tashkentke qaray jaghalap kete barady... Janaghy ataghan kisimizding әkesi sol kezde balalar ýiining arbakeshi bolypty. Onyng arbamen balalar ýiinen shyqqan ólikterdi, sonday-aq qalanyng ishinde ashtan ólgen adamdardyng denesin terip alyp qalanyng ontýstik-shyghysyndaghy orgha aparyp tógedi eken. Tәnerteng ertemen kósheden syqyrlap, shiqyldyp ótetin arba dóngelegining dybysy ashtan ólgen marqúmdardyng artynan oqylghan janazasy ispettes edi... Ol kisining aituynsha, ashtan qaytqan jandar men balalar ýiinde ólgenderding denesi kómilgen or qazirgi Qyzylorda qalasynyng «ngjnyi» audanyndaghy qalalyq perzenthananyng many.

Mine, marqúm naghashy әjem (jatqan jeri jәnatta bolsyn!) Qúltayqyzy Kәshimadan 30 jyldardaghy qughyn-sýrgin, asharshylyqqa qatysty estigen әngimemning úzyn-sonarynyng shekteler shegi - osy. Bizding búl әngimemiz shektelgenmen, halqymyzdyng basynan ótken qasiret-qayghy, nәubet turaly derekter, aitylmaghan syrlar әli kóp dep oilaymyz.

Almasbek Ábsadyqov, filologiya ghylymdarynyng doktory,

L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya uniyversiytetining professory

Abai.kz