زۇلمات جىلدار كۋاگەرىنىڭ اڭگىمەسى
سۋرەتتە سول جاقتان ءبىرىنشى - كاشيما قۇلتايقىزى
حالىق تانىمىنداعى «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ باستى ماعىناسى ارتىندا جوقشىسى، ىزدەۋشىسى، ءومىرىن جالعاستىرۋشى بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى. اتقارىلعان ءىس پەن بولعان وقيعانىڭ ىزدەۋشىسى بولماسا، ءبىرى توقتاپ، ەكىنشىسى ۇمىتىلىپ قالادى. سوندىقتان وتكەن تاريحتا ورىن العان ىستەردى اششى شىندىعىنا قاراماستان ايتىپ وتىرۋ – جۇرت ءۇشىن اتقارىلار ءىستىڭ ءبىر پاراسى. كۇنى كەشەگى تاريحتاعى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شاتىرىنىڭ بۇركەمەلەۋىمەن جاسالعان ساياساتتىڭ سالدارىنان قۇربان بولعان جانداردىڭ جوقشىسى بار ەكەنىن تانىتىپ، ءبىلدىرىپ وتىرۋىمىز ابدەن قاجەت. ول ولگەندەر ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىمىزدا ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى، قادىر-قاسيەتتەردى بەكىتۋ، بولاشاقتا مۇنداي ساياساتتىڭ ەشقاشان قايتالانباۋى ءۇشىن قاجەتتى العى شارتتاردى ورنىقتىرۋ ءۇشىن بىزدەرگە-تىرىلەرگە كەرەك. قازاقتىڭ كوپ جوقشىسىنىڭ ءبىرى رەتىندە وقىرمان نازارىنا مىنا ءبىر ەستەلىكتى ۇسىنىپ وتىرعان جايىمىز بار.
اڭگىمەنى ايتۋشى ناعاشى اجەم - كاشيما قۇلتايقىزى. جازىپ الۋشى – مەن - ابسادىقوۆ الماسبەك احمەتۇلى. العاش قالاممەن ءتۇرتىلىپ، شاعىن تۇردە جازىپ الىنعان ۋاقىتى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭى. جازىلعان جەرى – قىزىلوردا قالاسى. كاشيما قۇلتايقىزىنىڭ بالالارى گۇلايىم، بالايىم، ۇمىتكۇل ابىشقىزدارىنىڭ ايتۋىمەن قايتا تولىقتىرىلعان، وڭدەلگەن ۋاقىتى – 2013 جىل.
سۋرەتتە سول جاقتان ءبىرىنشى - كاشيما قۇلتايقىزى
حالىق تانىمىنداعى «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ باستى ماعىناسى ارتىندا جوقشىسى، ىزدەۋشىسى، ءومىرىن جالعاستىرۋشى بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى. اتقارىلعان ءىس پەن بولعان وقيعانىڭ ىزدەۋشىسى بولماسا، ءبىرى توقتاپ، ەكىنشىسى ۇمىتىلىپ قالادى. سوندىقتان وتكەن تاريحتا ورىن العان ىستەردى اششى شىندىعىنا قاراماستان ايتىپ وتىرۋ – جۇرت ءۇشىن اتقارىلار ءىستىڭ ءبىر پاراسى. كۇنى كەشەگى تاريحتاعى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ شاتىرىنىڭ بۇركەمەلەۋىمەن جاسالعان ساياساتتىڭ سالدارىنان قۇربان بولعان جانداردىڭ جوقشىسى بار ەكەنىن تانىتىپ، ءبىلدىرىپ وتىرۋىمىز ابدەن قاجەت. ول ولگەندەر ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىمىزدا ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى، قادىر-قاسيەتتەردى بەكىتۋ، بولاشاقتا مۇنداي ساياساتتىڭ ەشقاشان قايتالانباۋى ءۇشىن قاجەتتى العى شارتتاردى ورنىقتىرۋ ءۇشىن بىزدەرگە-تىرىلەرگە كەرەك. قازاقتىڭ كوپ جوقشىسىنىڭ ءبىرى رەتىندە وقىرمان نازارىنا مىنا ءبىر ەستەلىكتى ۇسىنىپ وتىرعان جايىمىز بار.
اڭگىمەنى ايتۋشى ناعاشى اجەم - كاشيما قۇلتايقىزى. جازىپ الۋشى – مەن - ابسادىقوۆ الماسبەك احمەتۇلى. العاش قالاممەن ءتۇرتىلىپ، شاعىن تۇردە جازىپ الىنعان ۋاقىتى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭى. جازىلعان جەرى – قىزىلوردا قالاسى. كاشيما قۇلتايقىزىنىڭ بالالارى گۇلايىم، بالايىم، ۇمىتكۇل ابىشقىزدارىنىڭ ايتۋىمەن قايتا تولىقتىرىلعان، وڭدەلگەن ۋاقىتى – 2013 جىل.
كاشيما قۇلتايقىزى ورتا بويلىدان ءسال جوعارى، دەنەلى، اقسارى كەلگەن سۇلۋ، وتە مەيىرىمدى كىسى ەدى. 1912 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. رۋى – جاپپاستان تارايتىن مامەتەك التىن. 1990 جىلى 78 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. بەس مەزگىل نامازىن قازا قىلمايتىن، ورازا ايت كەزىندە ءپىتىر، ساداقاسىن ۇمىتپايتىن كىسى ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە مەشىت اتاۋلىنىڭ بارلىعى جابىلعاندىعى بەلگىلى عوي. سوندىقتان اجەم ءپىتىر ساداقانى بازاردىڭ ماڭىندا ۇساق ساۋدا جاسايتىن كەمبال جاندارعا اپارىپ بەرەتىن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا ءبىر-ەكى بالالى بولعان كەلىنشەك كەزىندە لەكبەزگە (ليكۆيداتسيا بەزگراموتنوستي) قاتىسىپ، لاتىنشا ەجىكتەي وقي الاتىن ساۋاتى بولعان، بىراق قولدانىسقا ورىس ءالىپبيى كىرگەننەن كەيىن بۇرىنعى ارىپتەرىنەن اجىراپ، مۇلدەم قارايىپ قالادى. بىراق ساندى جاقسى تانيتىن.
تۋعان جەرى - قىس قىستاۋى قارماقشىنىڭ ماڭىنداعى قىزىلتام دەگەن جەر بولسا، جاز جايلاۋى قوستانايدىڭ ايەت، ترويتسكىنىڭ ىرگەسىندەگى ءۇي وزەندەرىنىڭ بويى. جايلاۋدان قىستاۋعا قايتار شاقتا، ياعني كۇز ۋاقىتى بولعاندا ترويتسكىدەگى بازارعا باراتىن ەدىك دەپ وتىراتىن اجەم. سوڭعى رەت سول بازارعا 14 جاستا باردىم، ەكى جىل وتكەن سوڭ مەنى قىردا تۇرمىسقا بەردى دەيتىن ول كىسى. تۇرمىسقا شىققان جىلى اكەسى قۇلتاي اتى جامان اۋرۋمەن اۋىرىپ دۇنيەدەن وتەدى. بۇل 1928 جىلداردىڭ شاماسى.
اجەمىزدىڭ تۇرمىسقا بەرگەن جەرى ورتا داۋلەتتى وتباسى بولادى. بىراق وتاعاسى «ۋىزداي جاس قىز العان باي-قۇلاق» دەگەن ۇكىممەن كامپەسكەگە ءىلىنىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلادى. سول جىلدارى كولحوزداستىرۋ باستالادى. ەلگە تارشىلىق كەلەدى. ءبىر سۇمدىق زاماننىڭ كەلە جاتقانىن بايقاعان جۇرت جان ساۋعالاۋدى ويلاي باستايدى. ءبىزدىڭ بولاشاق اجەمىز ەگىنشىلىكپەن، اڭشىلىق-بالىقشىلىقپەن اينالىساتىن سىر بويىنداعى ەسەنتەمىر دوسقالي اتتى ناعاشىلارىنا بارىپ پانالاۋدى ويلايدى.
وسىلايشا، قولىندا ءبىر تۇيىنشەك ورامالى بار جاس قىز جاياۋ-جالپىلاي سىرعا قاراي بەت الىپ بارا جاتقان جۇرتقا قوسىلادى. سولارمەن بىرگە ارالعا كەلىپ قۇلايدى. ودان ءارى ارال ستانتسياسىندا قىزىلورداعا قاراي بەت الىپ تۇرعان جۇك پويىزىنىڭ قىزىل ۆاگونىنا ءمىنىپ الادى. ءبىر ورىس سولداتى كەلىپ ورىسشالاپ «ءتۇس» دەيدى. بۇل قازاقشالاپ «تۇسپەيمىن» دەپ شىرىلداپ جىلاپ قويا بەرەدى. ۆاگونعا تاس كەنەشە جابىسىپ العان مۇنى الگى سولدات ءارى-بەرى جۇلقىلاپ، تۇسىرە الماعان سوڭ كەتىپ قالادى. سول جۇك ۆاگونىمەن يتشىلەپ قىزىلوردا ستانتسياسىنا جەتەدى. جۇرتتان سۇراي-سۇراي قىزىلوردا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى قاراۋىلتوبە دەگەن جەردەن بەس-التى شاقىرىم جەردە ەگىنشىلىك، اڭشىلىقپەن كۇن كورىپ وتىرعان ناعاشىسى دوسقاليدىڭ ءۇيىن تاۋىپ الادى. ەگىن ەگىپ، ودان قالسا اڭ-بالىق اۋلاپ وتىرعاندىقتان، دوسقاليدىڭ وتباسى سىر بويىنا اشارشىلىق كەلگەن كەزدە اۋپىرىمدەپ امان قالادى. كەيىن اجەمىزدى دوسقالي ناعاشىسى كورشى تۇراتىن ءابىش اتامىزعا (ول كەزدە ونىڭ ايەلى قايتىس بولعان ەكەن) تۇرمىسقا بەرەدى.
كەيىن زامان تۇزەلىپ، ەس جيعاننان سوڭ 1980 جىلدارى اجەمىز ايەت وزەنىنىڭ بويىنداعى توركىن جۇرتىن ىزدەپ، ءارى قازىرگى قوستاناي وبلىسى، تاران اۋدانىندا تۇراتىن نەمەرە ءسىڭىلىسى دۇنيەدەن وزعان سىرعانىڭ ارتىنا باتا وقۋ ءۇشىن جەڭگەسى توتى جانە نەمەرە اعاسى بەكەنتاي ۇشەۋى جولعا شىعادى. كەلگەن توركىنىنىڭ ءبىر بالاسى سول اۋداننىڭ ءبىر سوۆحوزىندا ديرەكتورلىق باسشى قىزمەتتە ەكەن. اجەمىز باستاپ كەلگەن ءۇش كىسىنى توركىن جۇرتى جاقسى قارسى الىپ، قوناق ەتىپ، قايتارىندا سامولەتپەن قىزىلورداعا ۇشىرىپ جىبەرەدى. وكىنىشكە قاراي، ول كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن، قانداي مەكەن-جايدا ءومىر سۇرگەنىن اجەمىزدەن سۇراماپپىز. 1991 جىلى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، قاز سسر ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ جولداماسىمەن قوستانايعا كەلگەندە، اجەمىزدىڭ توركىن جۇرتىن ىزدەپ شارق ۇرعانىمىز بار. شەشەمنەن، ناعاشى اپالارىمنان قوستانايداعى سول كىسىلەر كىم ەدى دەپ سۇراعانىمدا ەشقايسىسى ماردىمدى جاۋاپ-دەرەك بەرە المادى. ءوز بەتىممەن ىزدەنىپ، تاران اۋدانى قازاقتارىنىڭ اراسىندا التىن دەگەن رۋدىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىم. ودان ءارى «ءىز شىقپادى».
جالپى، اجەم مارقۇم وتە اڭگىمەشىل كىسى بولاتىن. مەن كۇندىز ساباقتامىن، كەشكە ۋاقىتتا اجەم ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ اس-سۋ ىشەمىز. ول كىسىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى تاڭقالارلىقتاي ەدى. ءوزىنىڭ جاس كەزىندە بولعان وقيعالاردىڭ دەرەگىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ساقتاپ، ونىڭ مەزگىل-مەكەنىن، وعان قاتىسقان كىسىلەردىڭ اتى-ءجونىن، رۋىن تۇگەل ايتىپ وتىراتىن. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، اكەسى قۇلتايدىڭ ەكى ايەلىنەن ءۇش ۇل، سەگىز قىز بولعان ەكەن. ول – قىزدىڭ ەڭ كەنجەسى. ءۇش ۇلدىڭ ەكەۋى قايراتتى، شارۋاعا پىسىق بولىپتى. ءبىر ۇلىن قىزىلدار مەن اقتار اتىسىپ-شابىسىپ جاتقان ۋاقىتتا «قىرعا قاراي جول كورسەتەسىڭ» دەپ اسكەريلەر الىپ كەتىپ، سودان قايتپاي قالادى. ەكىنشى ۇلى اقتوبە جاققا كىرە (تۇيەمەن جۇك تاسۋ) تارتىپ ءجۇرىپ، ديىرمەنگە بيداي تارتىپ اكەلەمىن دەپ اتتانىپ، جازاتايىم وقيعادان قايتىس بولادى. كەنجە ۇلى ساۋىقشىل بولىپ ءوسىپ، شارۋاعا قىرسىز بولادى. «اعام تاڭەرتەڭ ۇيدەن شىعىپ اۋىلدىڭ ءتۇتىنىن اڭدىپ، قاي ۇيدە ءتۇتىن شىعىپ جاتسا، «ە، مىنا ۇيدە ومىرتقا اسىپ جاتىر ەكەن دەپ» سول ۇيگە قاراي دومبىراسىن الىپ كەتىپ قالۋشى ەدى»،- دەپ وتىراتىن اجەم مارقۇم.
باس كوتەرەر ۇلدارى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن كەنجە ۇلىنىڭ شارۋعا قىرسىزدىعىنان اكەسى كوشكەن جۇرتقا ەرە الماي سىردا قالىپ قويادى. بۇل شامامىن حح عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ ىشىندە بولعان وقيعا. سوندا اكەسىنىڭ: «ۇلدارىمنىڭ جوقتىعىنان كوشكە ەرە المادىم، جۇرتتىڭ قورى بولىپ، سىردىڭ شىبىن-شىركەيىنە تالاناتىن بولدىم»،- دەپ تالاي كۇيىنگەنىن ەستىگەن ەدىم دەپ كۇرسىنىپ وتىراتىن اجەم.
قازاقتىڭ ناندى قادىرلە، كەپيەتى ۇرادى دەگەن ءسوزدى اجەمىزدەن ەستيتىن ەدىك. ول كىسى داستارحانداعى ناننىڭ قيقىمىن تازا كۇيىندە جيناپ، ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا سالاتىن. نەگە بۇيتەسىز دەسەك: «ناننىڭ قيقىمىن جەرگە تاستاماۋ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە قيقىم جەگەن ادام قيساپسىز باي بولادى» دەپ جاۋاپ بەرەتىن. ال ءبىر ءۇزىم ناننىڭ قادىرىنە، باعاسىنا قاتىستى ول مىناداي مىسال ايتاتىن. «ەگەردە قارنىڭ اش بولىپ، ءنار تارتاتىن ەش نارسە بولماي، بويىڭ جەتپەيتىن بيىك سورەدە ءبىر ءۇزىم نان تۇرسا، قاسيەتتى قۇران كىتابىن اياعىڭنىڭ استىنا قويىپ كوتەرىلىپ الۋىڭا بولادى، ال بيىكتە قۇران كىتابى تۇرسا، نان قويىپ كوتەرىلىپ الۋعا بولمايدى. سوندىقتان ناندى باسپاڭدار، جەردە جاتقان ناندى كورسەڭدەر، ادام اياعى باسپايتىن جەرگە كوتەرىپ قويىڭدار» دەپ وتىراتىن ول كىسى.
ءبىر كۇنى قىستىڭ ۇزاق كەشىندەگى اڭگىمەمىز 30-جىلدارداعى اشارشىلىق جايىندا بولدى. ول اڭگىمەنىڭ باستالۋى دا قىزىق بولدى. قالاداعى ءبىر كىسىنىڭ اتى اتالدى دا، اجەم ول كىسىنىڭ اكەسىن بىلەتىن بولىپ شىقتى. العاشقىدا اجەمنىڭ بىلەتىن كوپ ادامدارىنىڭ ءبىرى عوي دەپ اسا ءمان بەرمەگەن ەدىم، اڭگىمە اشارشىلىق جايىنا اۋىسقاندا ەلەڭدەپ قۇلاق ءتۇردىم. سونداعى اجەمنەن ەستىگەن اڭگىمەنىڭ ۇزىن-سونارى مىناۋ:
قالا ىشىندەگى اشارشىلىق ارقا جاقتان اۋىپ، اشىعىپ، ارىپ-ارشىپ كەلگەن جۇرتتىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى كۇشەيە تۇسەدى. اش-جالاڭاش جۇرت مال، بازاردان جۇرتتىڭ ساتىپ تۇرعان ازىقتارىن ۇرلاپ، ەلدىڭ مازاسىن الادى. اسىرەسە، باتپاققارا جاعىنان اۋىپ كەلگەن قازاقتار وتە اشىعىپ كەلەدى. تاسباقا، باقا-شايان جەۋ، بارا-بارا ادام ەتىن جەۋ سولاردىڭ ىشىنەن شىعا باستايدى. جۇرت سىرتقا شىعۋدان قورقاتىن كۇي كەشەدى. اجەمدى ۇيىندەگىلەر: «سەن سەمىزسىڭ، سويىپ جەپ قويادى» دەپ سىرتقا شىعۋعا تيىم سالادى. اشىققان جۇرت ءىسىپ-كەۋىپ ءولىپ جاتادى. از ۋاقىتتا قىزىلوردادا جانە ونىڭ ماڭىندا جەيتىن نارسە قالماعاندىقتان، اشىققان كىسىلەر تەمىرجولدىڭ بويىمەن وڭتۇستىككە-تاشكەنتكە قاراي جاعالاپ كەتە بارادى... جاڭاعى اتاعان كىسىمىزدىڭ اكەسى سول كەزدە بالالار ءۇيىنىڭ ارباكەشى بولىپتى. ونىڭ اربامەن بالالار ۇيىنەن شىققان ولىكتەردى، سونداي-اق قالانىڭ ىشىندە اشتان ولگەن ادامداردىڭ دەنەسىن تەرىپ الىپ قالانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ورعا اپارىپ توگەدى ەكەن. تاڭەرتەڭ ەرتەمەن كوشەدەن سىقىرلاپ، شيقىلدىپ وتەتىن اربا دوڭگەلەگىنىڭ دىبىسى اشتان ولگەن مارقۇمداردىڭ ارتىنان وقىلعان جانازاسى ىسپەتتەس ەدى... ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، اشتان قايتقان جاندار مەن بالالار ۇيىندە ولگەندەردىڭ دەنەسى كومىلگەن ور قازىرگى قىزىلوردا قالاسىنىڭ «يۋجنىي» اۋدانىنداعى قالالىق پەرزەنتحانانىڭ ماڭى.
مىنە، مارقۇم ناعاشى اجەم (جاتقان جەرى ءجاناتتا بولسىن!) قۇلتايقىزى كاشيمادان 30 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىققا قاتىستى ەستىگەن اڭگىمەمنىڭ ۇزىن-سونارىنىڭ شەكتەلەر شەگى - وسى. ءبىزدىڭ بۇل اڭگىمەمىز شەكتەلگەنمەن، حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەت-قايعى، ناۋبەت تۋرالى دەرەكتەر، ايتىلماعان سىرلار ءالى كوپ دەپ ويلايمىز.
الماسبەك ابسادىقوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
Abai.kz
