Qoymyreti qonyr tirlikpen, mal sharuashylyghymen kýneltetin qazaqtyng balasy, oqu oqyp, oy toqyghannan keyin nәpaqasyn alys Úlanbatyrdan jәne oghan enshiles jatqan Nalayh, Darhan, Erdenet sekildi óndiristi qalalardan izdedi.

Qoymyreti qonyr tirlikpen, mal sharuashylyghymen kýneltetin qazaqtyng balasy, oqu oqyp, oy toqyghannan keyin nәpaqasyn alys Úlanbatyrdan jәne oghan enshiles jatqan Nalayh, Darhan, Erdenet sekildi óndiristi qalalardan izdedi.

JOLDAR – ShAQYRADY

Býginde Úlanbatyrdyng ózinde jәne kórshiles qalalarda 50 mynday qazaq kýneltedi eken. Kóbi – kәsipker, mәdeniyet jәne aqparat salasynda qyzmet etedi. Mongholiya Parlamentinde eki qazaq deputaty bar jәne viyse-ministr dengeyine jetken qazaq azamatyn olar maqtan tútady. Mongholiyany Qazaqstanmen baylanystyratyn da osy qazaqtar boluy kerek edi. Alayda belgili jәne belgisiz sebeptermen eki eldi tikeley baylanystyratyn jol qatynasy әli kýnge deyin jolgha qoyylmay keledi. Sol sebepti de Úlanbatyrgha baru ýshin Bishkek әuejayynan Turkish Air lines әuekompaniyasy úshyryp túrghan Stambul-Bishkek-Úlanbatyr tranzitti úshaghymen qatynaugha tura keledi. Al saparynyzdy poyyzben jalghastyrghynyz kelse, Novosibirskini betke alyp, Naushk arqyly jolgha shyghasyz. Ondaghy qazaqtyng últtyq aimaghy Bayan-Ólgiyge baru ýshin jolaushylardyng kóbi jenil kólikpen, Reseyding Altay ólkesin basyp, Barnaul, Tauly Altay jotalarymen qatynaydy.
Almaty men Bishkek arasyn jalghap jatqan kýre jol Qazaqstandaghy eng jibi týzu joldardyng biri boluy kerek. Sondyqtan da, kýn kýrkirep, nayzaghay jarqyrap, janbyr sirkirep túrghanyna qaramastan Bishkek әuejayyna 3 saghatta-aq jetip keldik. Men kórgen әuejaylardyng ishindegi eng qarapayymy Bishkekting «Manas» әuejayy eken. Onyng janynda Úlanbatyrdyng Shynghyshan әue­jayy órkeniyetke әjeptәuir jaqyn­dyghymen erekshelendi. Bishkekting әue­jayynda otyryp qúlazyghan kónilim Úlan­batyrdyng әuejayynda birtalay toqmeyilsuge jol berdi. Qyrghyzdar men mongholdardy salystyrugha bola ma? Eki halyqtyng shyghu tegi bir delinedi. Qyrghyzdar Ystyq kól­ jaghalauyna Enesaydan, Eniysey boyynan aughan. Olardyng minez-qúl­qy da ústanghan salty da týrki halyq­tarynyng ishinde mongholdargha jaqyn. Biraq tili qazaqtyng tilining bir dialektisi deytindey. Aeroportta jolyqqan bir tanysym «qyrghyzdar qazaqsha sóileytin mongholdar» dep edi. Qyrghyz tilinde monghol sózderining kóptep úshyrasatynyn júrt eki halyqtyng bir tekten shyqqandyghynan izdeydi. Týrkologtar qansha moyyndaghysy kelmese de, monghol da týrki halyqtarynyng biri. Tek týrkilerding basym kópshiligi Islamdy, mongholdardyng Buddany qabyldauy týbi bir eki halyqtyng alystauyna týrtki boldy. Qyrghyzstanda 4,5 - 5 million halyq bar. Mongholiyada 2,9 million. Qyrghyzstan eki ret revolusiya jasap, Ýkimetti basyp alsa, Mongholiyada da múnday revolusiyalar birneshe dýrkin oryn aldy. Sarapshylar eki halyqtyng qanynyng qyzulyghy әser etti deydi búghan. Biraq búdan demokratiyanyng berik ornyghyp ketpegeni ayan. Kerisinshe halyq әli kýnge deyin kedeylik qamytynan qútyla almauda. Ásirese, Bishkekti basyp ótken osy jolghy saparym mening búl oiymdy bekite týskendey. Halyqaralyq «Manas» әuejayy sonau kenestik dәuirding tanbasynday әser etti. Tipti Qazaqstannyng oblystyq әuejaylarynyng dengeyine jetpeydi. Keden baqylau beketinde adamdardy tintu prosesi qolmen jýrgizildi. Shan-shang kilemining ýstine ayaghymyzdy sheshkizdi. Áuejayda internet te, basqa da órkeniyet nyshandary da bayqalmaydy. Úlanbatyrdyng «Shynghyshan» atyndaghy halyqaralyq әuejayy onymen salystyrghanda әjeptәuir ýlken eken. Aumaghynyng ózi at shaptyrym. Anadaydan múndalaytyn Shynghystyng beynesi de kóz tartady. Eng bastysy әuejayda internetke enu erkin.
Bishkek pen Úlanbatyrdy úqsastyrghan basty nәrse – әuejaygha aparar jol boldy. Jol – kez kelgen memleketting damuynyng kórsetkishi desek, búl jaghynan Bishkekting de, Úlanbatyrdyng da maqtanar jayy bolmady. Joldar eskirgen. Ári kósheleri tym tar. Úlanbatyrdaghy 1 million halyqta 300 mynnan astam mashina bar. Sodan da bolar, kýn úzaqqa jol keptelisi bolady eken.

«ÚLANBATYRDAGhY QAZAQTARDY IMANGhA ÚIYTSAM», – deydi «El birligi» qoghamdyq qorynyng jetekshisi Jenisbek

Úlanbatyrdaghy әuejaydan meni «Arular» qoghamdyq qorynyng mýshesi, әnshi Shúgha Smayylqyzy qarsy aldy. Úlanbatyrda songhy ret búdan 15 jyl búryn bolghan edim. Qala kelbeti ondaghymen salystyrghanda әjeptәuir ózgergen eken. Bir qyzyghy, jergilikti әkimshilik qalany «Kóshpendiler qalasy» dep ataghandy únatady eken. Áuejaydyng kire berisinde de, shygha berisinde de aghylshyn tilinde jazylghan «Ulanbator: city of nomads» degen jazular kóz tartady. 
Osynda bolghan tórt kýn men ýshin esh bolmaghan siyaqty.
Áueli qazaq aghayyndardyng saldyrghan meshitine tәu etu maqsatynda Úlanbatyrdan 45 shaqyrym qashyqtyqtaghy Nalayh qalasyna jol tarttym. Sәni men saltanaty kelisken shaghyn Haziret Ospan meshitining imamy Janbota Tiyanaqúly diny bilimin Mysyr qalasynda alghan. Osy meshitting janyndaghy qyzdar medresesinde 16 qyz tәlim alady.
– Bizding maqsatymyz, osyndaghy qazaq balalarynyng diny sauatyn ashyp qoy ghana emes, sonymen birge qazaq tilin de ýiretu, sóitip, múndaghy tilin, dinin úmytyp bara jatqan azghana qazaqtyng betin beri qaratu, – deydi Janbota Tiyanaqúly. Ózi qazaqtardyng últtyq aimaghy Bayan-Ólgiyde tuyp-óskendikten qazaq tilin erkin mengergen, mektepti qazaqsha tәmamdaghan. Al Nalayhydaghy qazaqtargha arnap meshit saldyrugha «El birligi» qoghamdyq úiymy múryndyq bolghan eken. Ol úiymnyng qúrushysy jәne jetekshisi Jenisbekting aituynsha alghashqy meshitti Úlanbatyrda qazaqtar shoghyrlana ornalasqan Tolgoyt shaghyn audanynda salghan eken. Býginde múndaghy azghana qazaqtyng imandylyq ordasyna ainalghan «Haziret Omar» meshiti әzirge osy manaydaghy jalghyz meshit.
– Úlanbatyrdaghy diny ahual óte qiyn jaghdayda edi. Óitkeni múndaghy qazaqtar tilin, dilin jәne dinin úmytyp barady. 2007 jyly Týrkiyanyng qayyrymdylyq mekemelerining biri «Dost Elinin» atqarushy diyrektory Medjit Yyldyrym Úlanbatyrgha kelip, osyndaghy alghashqy meshitting salynuyna týrtki boldy. Sol Tolgoyt shaghyn audanyndaghy meshitting ashylu rәsimin Týrkiya Parlamentining spiykeri Mehmet Ály Shahin degen kisi ózi jasady, Nalayh qalasyndaghy meshitti Týrkiyanyng bas uәziri Tayyp Erdogan ózi ashyp berdi, – deydi ol.
«El birligi» qoghamdyq qory múnda Islam mәdeny ortalyghyn ashyp, onda meshit, medrese jәne әielderding tigin kursyn úiymdastyryp otyr. Nalayh qalasy Bayanólgiyden keyingi qazaqtardyng eng kóp shoghyrlanghan jeri. Sol sebepti de olar ekinshi meshitti osy jerge saludy josparlapty. Bir ókinishtisi – Týrkiya Islam mәdeniyeti úiymdarymen tyghyz baylanysy bar búl úiymdardyng Qazaqstanmen mýldem baylanysy joq deuge bolady. Qazaqstannan qazaq tilinde shyghyp jatqan diny kitaptardy Úlanbatyrgha jetkizu de ýlken problema bolyp otyrghan kórinedi.
– Qazir Astanadan mynday diny oqulyqtardy jetkize almay otyrmyn. Negizgi sebebi – Resey kedeninen ótuding mashaqaty mol eken. Sol sebepti de Qazaqstan músylmandar diny basqarmasymen resmy baylanys ornatu biz ýshin óte manyzdy bolyp otyr, – deydi ol.
– Tolghoytydaghy meshitting janynan qazaq balalaryna arnalghan balabaqsha salynyp jatyr. Negizinen búl mәdeny ortalyqty saludaghy bas­ty maqsatymyz osyndaghy azghana qazaqtyng tilin úmytpauyna sәl de bolsa septigimizdi tiygizu. Osynda qazaqtardyng bas qosuyna mýmkindik jasamaqpyz. Bizde basty problemanyng biri – oqulyqtyng tapshylyghy.
Búndaghy qazaq ziyalylarynyng esebi boyynsha, Nalayh qalasyndaghy 35 myng túrghynnyng 5 myngha juyghy qazaq. Qazaqtar búl qalagha negizinen ótken ghasydyng 70-80 jyldary kómir shahtalarynda enbek etu maqsatynda qonys audarghan. Otstavkadaghy mayor, «Monghol-zaman» gazetining tilshisi Bazar Kәjeyúly osyndaghy qazaqtardyng shejiresin jasaumen jәne qazaq balalaryna qazaq tilin ýiretumen shúghyldanady eken. Osy maqsatta ol Monghol-qazaq tilderinde eng kóp kezdesetin kýndelikti sózderding sózdigin әri qazaq tilin oqytudyng metodikasyn jasaghan.
– Osy meshitting janynan osyndaghy az últ ókilderi – qazaq balalaryna qazaq tilin ýiretetin arnayy ýiirme qúrudy josparlaghan edim. Alayda qazir qala әkimshiligi oghan rúqsat bermey otyr. Óitkeni, zayyrly bilim beru men diny bilim berudi bir birimen aralastyrghysy kelmeydi. Basqa jerden oryn tauyp beruge uәde bergen. Sony kýtip jýrmin, – deydi ol.
Bazar Kәjeyúlynyng aituynsha, 1989-1993 jyldar aralyghynda osy qalada qazaq balalaryna arnalghan qazaq bastauysh mektebi bolghan eken. Alayda osy bastauyshty tәmamdaghan qazaq balalary monghol mektebine kóshken kezde ol tildi iygere almay, qatarlastarynan kósh keyin qalyp qoyypty. Sol sebepti de qazaq ata-analar búl bastauysh mektepti japtyrugha mýddeli bolghan.

JARTY ÁLEMDI BAGhYNDYRGhAN ShYNGhYSHAN – MONGhOLDARDYNG MAQTANYShY

Búdan osy Nalayh qalashyghynan 30 shaqyrymday qashyqtyqtaghy Shynghyshan keshenine jol tarttyq. Osy saparymda taghy bir týigenim, mongholdardyng últtyq maqtanyshy bolar túlghasyn asqaqtata otyryp, jas úrpaqtyng zerdesine últtyq ruhty sinire bilui. Keshenning aumaghy tym auqymdy. Jalpy audany – 212 gektar. Shynghyshannyng zor túlghasy anaydaydan-aq múndalap, mysyndy basady eken (1- nshi suretti qaranyz). Býkil әlemning jartysyn atty әskerimen-aq baghyndyrghan Shynghyshannyng alyp túlghasy, ol mingen túlpar jәne onyng túghyrymen qosa eseptegende biyiktigi qyryq metrge jetetin alyp eskertkishke kelushilerding qatary da kóp eken. Búl eskertkish kesheni – «Shynghyshan» dep atalady. Ony salushylardyng basty maqsaty dәl osy keng jazyqqa Shynghyshan zamanyn suretteytin alyp qorghan salu. Shynghyshannyng әlemdi jaulaghan jauyngerleri, kóshpeli ordasy, sol kezdegi monghol mәdeniyeti barlyghy da osy keshennen oryn tabady dep josparlanghan. Keshen avtory – «Jenko tur Buro HK» aksionerlik qoghamy. Ázirge búl alyp keshenning qúrylysy ayaqtalmapty. Shynghyshannyng enseli eskertkishimen birge, boluy tiyis ózge personajdar әli de jasalu barysynda kórinedi. Eskertkishting ishinde alyptyghy jaghynan Ginnester kitabyna engen «Monghol etigi» bar (2-nshi suretti qaranyz). Búl etikting qoyyluyndaghy mәn – jarty әlemdi osy etikting arqasynda jauladyq degen iydeya bar. Búl etikting biyiktigi – 9 metr, úzyndyghy – 6 metr, eni – 2 metr. Ony jasau ýshin 225 siyr terisi men 4500 kendir, 120 sharshy metr kiyiz, 72 sharshy metr porolon, 13 tekshe metr aghash, 300 litr jelim, 180 tekshe metr brezent júmsalghan eken.

Qytay men Reseyding geosayasy oiynynyng arqasynda 1921 jyly derbes memleket bolyp, jeke óz aldyna tu tikken Mongholiyanyng býgingi sayasiy-әleumettik jaghdayy adam qyzygharlyqtay emes. Degenmen olardyng últtyq maqtanyshy bolar ótken tarihy, úly túlghasy bar. Olar sol túlghasymen maqtanady. Songhy birneshe jyl kólemindegi saparymda kónilime týigenim, tәjikter – Somoniyin maqtan tútady, aqshasyn Somoniyding atymen ataydy, Amerika Djordj Vashingtondy pir tútady, dollarda Vashingtonnyng sureti bar, ózbekter – Aqsaq Temirge tabynady, mongholdar – Shynghyshanyn asqaqtatady, qyrghyzdar «Manasty» shong kóredi. Al – Qazaq?! Qazaq handyghynyng negizin qalaghan túnghysh handary Jәnibek pen Kereyge arnalghan kesheni de joq. Handar alleyasy da jasalynbaghan.

Atajúrtpen ruhany baylanys ýzildi

Saparymnyng ýshinshi kýni – Úlanbatyrda týrli aqparat salasynda qyzmet etip jýrgen qazaqtarmen kezdesu ótkizuding sәti týsti. Kezdesudi Mongholiyadaghy «Arular» qoghamdyq úiymy men Mongholiyanyng búqaralyq televiydeniyesining MN2 arnasy birlesip ótkizdi. Kezdesude on beske juyq qazaqtar bas qosty. Negizgi әngime – osyndaghy qazaq ruhaniyaty jәne onyng Qazaqstanmen baylanysy. Úlanbatyrda kóptegen qazaq jastary Mongholiyagha keninen tanymal respublikalyq basylymdardyng jurnalisteri qatysty. Jiyndy bastap sóz alghan «Arular» qoghamdyq qorynyng tórayymy Aynagýl Sarayqyzy atalmysh qoghamnyng Úlanbatyr jәne oghan enshiles qalalarda túryp jatqan qazaqtardy ruhany túrghydan oyatu maqsatynda istep kele jatqan auqymdy sharalarynan habar bere otyryp, jalpy qym-quyt tirlikting saldarynan dәl osynday syr súhbattardyng jii bola bermeytindigin sóz etti.
MN2 telearnasynyng agha redaktory Dosan Qabdylbary Bayanólgiyde Qazaqstandyq telearnalarynyng birazy kórsetip, qazaq aghayyndardyng kózayymy bolyp otyrghanymen, ol aimaqtan tys jýrgen qazaqtardyng aqparattyq vakuumde ómir sýrip otyr­ghanyn aita otyryp, osyndaghy qazaq jastary YuNESKO-nyng Mongholiyadaghy burosynyng qoldauymen osy MN2 arnasynan jergilikti qazaqtargha arnap kýn sayyn 15-20 minut qazaq tilinde aqparat taratatyndyghyn jetkizdi. Aqparat qazaq tilinde jәne monghol tilinde subtitrmen beriledi deydi ol. Sonday-aq, eki aptada bir ret jarty saghattyq «TV-tolqyn» telejurnaly da efirge shyghady. Sonymen birge aptasyna bir ret efirge shyghatyn «Tolqyn» radio habary, kýndelikti 20 minuttyq aqparattyq radio baghdarlama da bar eken. Eldegi az últtardy aqparatpen qamtamasyz etu maqsatynda buriad jәne tyva tilderinde de habarlar taratylady.
«Arular» qoghamdyq qory Mongho­liya­daghy qazaq әielderining qúqyghy jәne әleumettik problemalarymen ainalysady, әri Mongholiyanyng Bayan-Ólgiy aimaghynan ózge eldi mekenderde tirlik etetin qazaqtardy izdep, solardyng últtyq ruhany bolmysyn saqtauy ýshin qoldarynan kelgen tirlikterin jasap jatqandyghy mәlim boldy. Jiynda sóz alghan Mongholiya «Bilim» institutynyng Qazaq balalarynyng bilim sektorynyng ghylymy qyzmetkeri Zýlmira Jaubayqyzy «Arular» qoghamdyq úiymynyng tapsyrysymen qayda qazaq bar, sonda baryp olardyng ahua­lymen tanysyp qaytudy maqsat etedi eken.
– Sonday bir saparmen Qobda aimaghyna barghanymda, ondaghy qazaqtargha qazaq tilinen sabaq beretin bir apaydyng 1979 jylghy «Qazaq tili» oqulyghyn әli paydalanyp jýrgenin kórip, Bayan-Ólgiydegi aghayynnyng qara orman qazaq ekenine kózim jetti, – deydi.
Jiyngha Bayan-Ólgiydegi qazaq aqparatyn damytugha ýles qosyp jýrgen Kýmisbek Saylauúly men Ómirbek Qabayúly kelip qatysty. Kýmisbek Saylauúly ondaghy «Derbes» telearnasynyng jetekshisi. Onyng aituynsha, Bayan-Ólgiyde aqparat taratatyn telearnalardyng sany birnesheu. Sonday-aq, www.baiolke.com atty aqparattyq portal, www.kaznews.com, www.kazlife.com atty sayttar júmys isteydi. Al 1965 jyldan beri qaray habar taratyp kele jatqan qazaq radiosy júrtpen kýnine bir saghat qauyshady. «Shúghyla» jurnaly jәne «Jana dәuir» gazetteri bar. Onyng syrtynda Qazaqstandyq telearnalardyng barlyghy derlik kórsetedi. Dәl osy mýmkindikting Úlanbatyrgha jetpey otyrghanyn aityp qynjylghan www.kaznews.com, www.kazlife.com sayttarynyng úiymdastyrushysy Ómirbek Qabayúly Úlanbatyrda sputnik iә kabelidik jelimen Qazaqstan telearnalaryn kóre beruge nege bolmaydy degendi zerttep kórdim deydi.
– Bizdegi kabelidik jýie 60% -ta jiyilikti qabyldaydy, al «Astana» jәne «Balapan» telearnalary 90%-ta habar taratady eken. Sol sebepti de, qazirgi kabelidik jýie Qazaqstan telearnalaryn qabylday almaydy eken. Ol ýshin eki memleketting ózara kelisimi qajet kórinedi.
Jinalghandardyng aituynsha, Qazaqstangha kóship barghan, mongholiyalyq qazaqtardyng arasynan 450-dey jurnalist Qazaqstannyng týrli aqparat qúraldarynda qalam terbep jýr eken. Alayda, ókinishtisi, eki eldegi qazaq jurnalisterding ózara baylanysy joqtyng qasy. Sonyng saldarynan aqparat almasu, eldegi bolyp jatqan sayasy ahualdy zerdeleu, eki eldegi qazaqtardyng әleumettik mәselelerin oy eleginen ótkizu, eng bastysy ruhaniyattyng kóshin birge sýireu jәne Mongholiyadaghy qazaqtargha ruhany qoldau kórsetu sekildi mәseleler jolgha qoyylmay kele jatyr. Sol sebepti de, eng әueli eki elding arasyndaghy qarym-qatynasty jolgha qong ýshin, jol qatynasyn jóndeu qajet. Mongholiyadaghy Qazaqstannyng Tótenshe jәne ókiletti elshisi Qalybek Qoblandinge jaqynda senim gramotasyn tabys etken Mongholiya preziydenti eki el arasyndaghy qarym-qatynastyng jaqsaratyndyghyna senim arta otyryp, jol qatynasy qaytadan jandanatyndyghyna ýmit artqan eken. Qalybek Qobylandin búghan eki jaqtyng da mýddeli ekendigin aitypty. Aghayyndar osydan biraz dәmeli.

Almaty-Bishkek-Úlanbatyr-Bishkek-Almaty.

"Týrkistan" gazeti