Qazaq tarihynda basy ashylmay jatqan, zertteudi qajet etetin kóptegen mәseleler oryn aludy. Solardyng ishinde  tarihy túlghalar men tarihy oqighalardyng jýrip ótken jerlerine qatysty әrtýrli tújyrymdar men pikirler bar. Mysaly, Rayymbek batyrdyng tughan jyly, Qarakerey Qabanbay batyrdyng jerlengen jeri, Orbúlaq shayqasy men Qorday batyrgha kóterilgen kesenege qatysty pikirler bir toqtamgha kelgen joq. Osy mәselelrding anyq-qanyghyna jetu uaqyt enshisindi.

Sol siyaqty qazaq tarihynda attas túlghalargha qatysty da mәseleler de az emes. Sonyng biri XVII gh. songhy shiyregi men XVIII ghasyrdyng alghashqy jartysynda ómir sýrgen Kishi jýz tarihy túlghalary  Tabyn Bókenbay batyr men Shekti Bógenbay by jayyndaghy pikir talastar. Yrghyzdaghy shoqyda jerlengen kim? Qaraqúmda ótken Qarakesek (Álim birlestiginin) qúryltayyna qatysqan kim? Sol qúryltayda Bas sardar bop saylanghan kim? Býgingi kýni tarihshylar men ólketanushylar osy mәselede birshama aqiqatqa qol jetkizip otyr. Búl súraqtar osy tarihy túlghalardyng kim ekenin, qanday tarihy oqighagha qatysqanyn jәne jer attarynyng kimge tiyesili ekenin anyqtauda ózekti mәsele bolyp tabylady. Óitkeni tarihy aqiqat naqtylyqty qajet etedi.

Belgili tarihshy IY.V. Erofeeva búl mәselege qatysty bylay deydi: «V poslednee vremya kazahstanskimy istorikamy ustanovleno na osnove bolishey chastu ustnyh predaniy, chto imya sobstvennoe Bokenbay peredavaemoe v noveyshie liyterature v treh raznyh variantah transliyterasiy etogo ononima (Bogembay, Bogenbay, Bokenbay); nosily HVIII v. ne menee semy kazahskih batyrov: dva-v Mladshem juze y pyati v Srednem juze. Dvumya tezkami, batyrami, mladshego juza yavlyalisi Bokenbay (? – 1717 gg.) iz podroda Tleukabak roda shekty pokoleniya alimuly y Bokenbay Karabatyruly (1667-1742 gg.) iz otdeleniya Tarakty tabyn pokolenih jetyru... K chislu odnoymennyh batyrov Srednego juza...» («Rysari zvaniya chesty Kazahskiy batyr Bokenbay Karabatyruly». Almaty, 2017, 178-179 bb.).

Yrghyzdyng ontýstik-batysynda, shamamen 40-45 shaqyrym jerde ýlken shoqy bar. Búl «Bógenbay shoqysy». Múny «Qanjyghaly Bógenbay shoqysy» dep biletinder de bar. Sonymen qatar ony «Tabyn Bókenbay shoqysy» dep ataytyndar bar, óitkeni sýiegi sonda jerlengen degen pikirler de aityldy. Búl pikir de, bir qaraghanda qisyndy. Óitkeni Tabyn Bókenbay – Ábilqayyr hannyng qasynda jýrgen iri tarihy túlgha. Bir kezdegi qazaq qolynyng bas sardary. Eger Ábilqayyr han ordasynyng Yrghyz ónirinde ornalasqanyn eskersek, talay joryq aldynda sol shoqynyng ainalasynda qol jinap, basyna qarauyl qoiy da әbden mýmkin. Sondyqtan ataq-dәrejesi joghary, hannyng qasyndaghy Bókenbaydy Bógenbaymen shatystyruy da әbden yqtimal.

Degenmen, bizge deyin jetken shejirelerge qarasaq búl shoqynyng basynda Yrghyz manynda qalmaqtargha qarsy az qolmen attanyp úrys kezinde 40-ty alqymdaghan jasynda sheyit bolghan Shekti Bógenbay jatyr.

Shejiredegi osy mәlimetti jazba derekter de keltiredi. Mysaly, 1803 j. Reseyding Búqara handyghynda sauda-diplomatiyalyq elshiligin bastap bara jatyp, jolda qazaqtardyng qolyna týsip bir jyldan artyq tútqynda bolghan orys ofiyseri Ya. P. Gaverdovskiy qazaqtardyng túrmys-tirshiligi men tarihy ótkeni turaly jazbalarynda bylay deydi: «V prave verstah v 30 ot sego stana vidny gory, nazyvaemye Bukanbaevymi. V ravniyne mejdu nimy verst na 15 v poperechniyke, izobilueshey horoshim kormom dlya skota i  chistoi kluchevou vodou, vozvyshaetsya v viyde konusa kamennaya skala, kotoraya po prichiyne otmennoy vysote iymenuetsya Bukanbaevym mayakom. V starinu, kogda kirgizsy byly eshe bessiliny, y kalmyki, jivshie v okrujnostyah iyh, nabegamy ugonyaly skot u kirgizsev y ih razoryaly Bukanbay biy kirgizskiy, iymel togda mejdu simy goramy svoe kochevie a na bugre – mayak, otkuda davalosi znati sosedyam o pribiyjeniy nepriyatelya. Kirgiyzes sey hrabrostiu svoeu nizlojil v okrestnostyah silu kalmykov y buduchy ubit tam posredy srajeniya, pogreben na tom je mayake, kotoryy vmeste s ego iymenem slujit kirgizsam napominaniyem ego hrabrosti» (Dnevnye zapisky v stepy Kirgiyz-kaysakskoy 1803 1804 godov, str.44.] jәne de osy oqigha turaly kelesi bir jerinde bylay deydi: «...Pry vozreniy na Bukanbaevy gory y na mayak Bukanbaev, kirgizsy ne mogly uterpeti, chtoby ne uvedomiti nas o prichiyne takogo ih naymenovaniya. V starinu - govorily oni, - kogda kalmyki, priytesnya ordu nashu chrez nabegi, ostavalisi obitati chastiu v zdeshnih okrestnostyah, starshina Bukanbay s podvlastnymy emu aulamy iymet glavnoe kochevie v gorah, nosyashih teperi ego imya... po koym paslisi tabuny pod nabludeniyem rasstavlennyh na vershiyne gor karaulov. Dlya preduprejdeniya nechayannyh napadeniy... vystavlyal osobyy post, kotoryy opredelennymy signalamy daval znati skryvayshimsya v doliyne obo vseh dviyjeniyah nepriyatelya. Dolgo, takim obrazom, ohranyalosi sie prirodnoe ukrepleniye, no, nakones, jestokoe srajeniye, v koem Bukanbay lishilsya jizni, otkryl vragam puti v seredinu. Telo sego geroya pogrebeno na gore mayachnoy («Bógenbay shoqysy»)».

Osy jerde shoqynyng basynda kim jerlengenning anyq-qanyghyna jetu ýshin Tabyn jәne Shekti rularynyng qay jerlerde qonystanghanyn jәne eki tarihy túlghanyng qaza bolghan jeri men tarihy oqighalardy saraptap kóru kerek.

Tabyn ruynyng qonysy jayly derekterden tómendegidey mәlimetti alamyz:

Tabyn shejiresinde «Resey otarshylyghy bastalmay túrghangha deyin olar Jayyq, Elek, Qobda, Qaldyghayty, Shynghyrlau boylaryn bastap aradaghy Jem, Temir ónirin qosa, ontýstiktegi Ýstirt, Sama-Matay, Donyztau, Qonyrat, Horezm, Syrdariyanyng orta aghystaryna deyingi aimaqtarda basqa rularymen qatar emin-erkin kóship-qonyp jýretin» delingen (Qalysh A. B., Jetpisbay N.Y., Ánesh S.M. Tabyn: shejire. I tom. Almaty: Qazaq uniyversiyteti, 2016. 30-b.).

Taghy bir derekte: «Bukenbay (Bukanbay) Karauly (poslednyaya treti XVII v. – 1741/1742) – kazahskiy batyr, polkovodes, odin iz organizatorov vsenarodnogo soprotivleniya kazahov agressiy Djungarskogo hanstva. Proishodil iz roda Tabyn pokoleniya Jetyru Mladshego juza, projivavshiy do serediny 20-h gg. XVIII v. preimushestvenno v Priaraliskom regione, a poslednie 20 let – na severo-zapade Kazahstana, v predelah sovremennyh Zapadno Kazahstanskoy y otchasty Aktubinskoy oblastey», dep kórsetken («Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah XVI-XX vekov». Tom IV. Pervoe istoriko-etnograficheskoe opisanie kazahskih zemeli XVIII veka. Almaty «Dayk-press» 2007, 301-303 bb.).

Endigi bir derek mәlimetteri Tabyn Bókenbay batyrdyng qonysy Yrghyz ónirinde bolmaghanyn kórsetse kerek. A.I. Tevkelev 1731 j. Yrghyz ónirinde bolghan kezde Ábilhayyr hannan Bókenbay batyrdyng auyly qay jerde, búl jerden qashyq pa? - dep súraydy. A.I. Tevkelev ózi kýndeliginde ol turaly bylay dep jazady: «Oktyabri 18-go dnya Bukenbay-batyr ot nego, Tevkelev, paky poehal v svoy ulus... A oktyabrya 22 deni... Y stal on, Tevkelev, emu, hanu, govoriti daleko li ulus Bukenbay-batyrya, chtob k nimu so izvestiyem poslati. Y han skazal: do nego ezdy budet try dnya. Ocheni daleko... Noyabri 5-go chisla priyehal Bukenbay-batyr s svoim ulusom... («Jurnaly y slujebnye zapisky diplomata A. I. Tevkeleva po istoriy y etnografiy Kazahstana» // «Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah XVI-XX vekov». Tom IV. Pervoe istoriko-etnograficheskoe opisanie kazahskih zemeli XVIII veka. Almaty «Daykpress» 2015 . 77-79 bb.).

Sonymen qatar, Bókenbaytanushy J. Qarylghashov óz enbeginde: «Endi shyqqan tegine, ata-qonysyna keletin bolsaq, Bokenbay batyrdyng ruy Taraqty, Tabynnyng Jiyenbet bólimi. Ár rudyng ózining qystauy men jaylauy bar ekenin eskersek, bizge jetken qújattarda Taraqty Tabyndardyng ataqonystary, kóshi-qon baghyttary Jayyq-Elek qúiylysynan bastalyp, Qaldyghayty, Búldyrty men Or, Úya ózenderining aralyghyn alyp, Jem, Saghyz arqyly Naryn qúmyna kiredi, depti («Bókenbay-bahadur eskerusiz erlik pen otty ruh» // «Bahadur batyr Bókenbay». Aqtóbe. 2011 j., 141-b.).

Jogharydaghy derekterge sәikes Tabyn ruynyng úrpaqtary sol uaqyttardan beri ata-baba qonysy Algha, Bayghaniyn, Qobda, Mәrtok audandarynda jәne Batys Qazaqstan oblysynyng jerinde meken etip keledi.

Al endi Tabyn Bokenbay batyr Qarabatyrúlynyng qay jerde qaza bolyp, qayda jerlengeni turaly toqtalsaq. Býgingi kýni Tabyn Bókenbaydyng beyti Bayghanin audanyndaghy Jarqamysta ekeni anyqtalyp, belgi qoyyldy.

Belgili ghalym  IY.V. Erofeeva ózining «Rysari zvaniya chesty Kazahskiy batyr Bokenbay Karabatyruly» (Almaty 2017,) kitabinin, 112-113 beterinde: «Vse kazahskie predaniya odnoznachno sviydetelistvuiyt o tom, chto Bokenbay byl pohoronen v svoih rodovyh kocheviyah, no tochnoe mesto nahojdenie ego mogily neizvestno. Po svedeniyem Ya. P. Gaverdovskogo, zapisannym so slov stepnyh informatorov pokoleniya Alimuly v 1803 godu, ona nahoditsya budto by na vershiyne sopky Bokenbay shokysy, raspolojennoy na territoriy sovremennogo Yrgyzskogo rayona Aktubinskoy oblasty (IKRIY-5. S. 2019-220). No v nashe vremya kakiye-libo chetko vyrajennye ostatky starinnyh zahoroneniy v etom meste ne proslejivaetsya, chto daet osnovanie ostorojno otnestisi k utverjdenii rossiyskogo puteshestvennika...» - depti. Kórip otyrghanymyzday IY.V. Erofeevanyng ózi de Tabyn Bókenbay batyr Shoqyda jerlendi degenge kýmәnmen qarap otyr. Biraq onyng oiyna kelmegen bir nәrse búl shoqynyng basynda  basqa tarihy túlgha - Shekti Bógenbay batyrdyng jatqany.  Ghalymnyng payymdauy bir zat anyq kórsetti - Tabyn Bókenbay batyr Qarabatyrúly «Bókenbay shoqysynda» (mayachnaya sopka Bukanbay) jerlenbegen.

Tarihshy Ábilseyit Múhtardyng pikirinshe Tabyn Bókenbay 1742 jyly sәuir aiynda Týrikmendermen bolghan ashyq shayqasta jýzdegen qazaq sarbazdarymen birge erlikpen qaza tapty, dep kórsetedi («Bahadur batyr Bókenbay», Aqtobe, 2011 j., 54, 58 b.). Al Kishi jýzde bolghan aghylshyn kópesi Gokting jazbasynda Tabyn Bókenbaydyng qazasy turaly mynany mәlimdeydi: «...ezdily kirgiys-kaysaskaya partiya na truhmensov, tokmo truhmensy ih pobedily y ubily do smerty okolo sta chelovek. Glavnym je v etoy kaysaskoy partiy byl tabyn Bukenbay, koego takoj ubili, y potomu kaysaky staly opasenie iymeti uje ot niyh, truhmensov».

Belgili ghalym Baydosov Z. kóp jylghy zertteuleri nәtiyjesind, 2002-2003 jyldary Tabyn Bókenbay batyr Qarabatyrúly beyitin anyqtap: «Sóitip, Bókenbay batyr 1669 jyly Jem ózenine qúyatyn «Qúr Bókenbay» sayynynyng boyynda dýniyege kelgen, 1742 jyly týrikpendermen shayqasta sheyit bolghan. Aqbúlaqtyng batys betkeyindegi qyratta jerlengen. Ony «Bókenbay qorymy» dep ataydy, dep kórsetken («Bókenbay batyr – qolbasshy, sayasatker, memleket qayratkeri» // «Bahadur batyr Bókenbay». Aqtóbe, 2011, 43-44 bb.). Osy mәlimetti rastap Bókenbaytanushy J. Qarylghashev: «...Jayyq kazagy Harkinning aituynsha Bókenbay auyly – Qaldyghayty men Búldyrty ózenining bas saghasynda, Jayyq betinen tórt kýndik jer. Kazak Harkin Bókenbay batyrdyng 500 sarbazymen týrkpenderge ketip, qaza bolghanyn habarlaydy. («Bas sardar Bókenbay Qarabatyrúly» // «Bókenbay Qarabatyrúly. Batyr erligi – elge múra». Aqtóbe, 2018. 84- b.).

Sol siyaqty Alpysbay Músaev: «Batyr «beynesi kórshi qaraqalpaq elining ataqty jyrauy Tleumaghambet Amanjolúly 1865 - 1935 jj. ózining «Bokenbay batyr» dastanynda batyrdyng qalmaqtarmen sonan song týrikpendermen Sam jәne Matay qúmdarynda bolghan soghysyn jyrlaydy. Sonda:

«... Qasynda Tama Eset bar,

Elge aman keledi,

Bókenbaydyng kelgenin,

Halyq týgel kóredi,

Jaylap alghan sekildi,

Uly nayza deneni,

Ay jarym jatyp Bókenbay,

Baqigha qaray jónedi.

Jarqamystyng qasyna,

Biyik jaldyng basyna,

Arulap eli kómedi», - dep týrkmendermen bolghan qandy qyrghynda qatty jaraqat alghan Bókenbay batyr sonyng zardabynan qaza tapqandyghyn bayandaumen ayaqtalady («Tabyn Bókenbay batyr jәne qazaq әdebiyeti men tarihynyng mәseleleri» // «Bahadýr batyr Bókenbay». Aqtóbe, 2011. 170-174 bb.).

Al endi Shekti Bógenbay batyr turaly aitar bolsaq birinshiden, ol kezde el qazirgi Shalqar-Yrghyz aralyghyndaghy Ýsh Baqtybay, Qyzylkól, Tekeli, Qaynar, Sarysay degen jerlerdi jaylap otyrsa kerek. «Qalmaqtar shauyp ketti» degen habardy estisimen Shetki Bógenbay inisi Talasbay bastaghan shaghyn toppen jaudyng artynan quady. Sol jerde inisi Talasbaydyng «biz qol jinap, qarulanyp keleyik, jau jaghy kóp shyghar» degenine qaramay kýshi basym qalmaqtarmen úrysqa kiruge bel baylaydy.

Talasbay elge habar aityp, tez qol jinap keluge shabarman jiberedi.  Sol úrysta Bógenbay az ghana toppen, bes qaruy say qalmaqpen jan qiyarlyq soghys jýrgizip, auyr jaralanady. Talasbaydyng astynda Súrdónen degen úshqyr arghymaghy bar eken, aghyp kelip, Bógenbaydyng denesin óngerip, jaudan alyp shyghady. Sol kezde, elden Bógenbaydyng Tinbaydan tughan nemeresi Qarabek degen jas batyr qol jinap kelip, Ýlken  Shoqy men Jamanshynnyng aralyghynda qalmaqtarmen qiyan-keski soghys jýrgizip, jaudy jenip, qalmaqtar oljalaghan maldy alyp qaytqan eken (Ádilbaev O., Asan J., Muhambetulin A. «Aqtóbe» gazeti, 2016, 5-mamyr).

Eger Shektilerding qonysy alys bolsa, onda kómekke kelgen qol búl shayqasqa qatysyp ta ýlgirmegen bolar edi. Ekinshiden, Qazaqtyng ejelgi saltynda bar, batyr qay jerde ólse, sol jerge qoyatyn. Sondyqtan Shekti Bógenbay batyrdyng sýiegin sol shoqynyng basyna jerlegen. Sol kezden bastap ol «Bógenbay shoqysy» dep atalyp ketti.

Jalpy, Ya.P. Gaverdovskiy jogharyda keltirgen osy tarihy oqigha turaly I. Erofeeva «...Narodnoe vospominanie ob etom sobytiy doshly do nashego vremeny v pisimennom izlojenyy Ya. P. Gaverdovskogo, kotoryy zapisal ih 1803 g. v kazahskih aulah roda Shekty y nekotoryh drugih podrazdeleniyah pokoleniy alimuly na territoriy Severo-Vostochnogo Priaralie...» degen bolatyn («Han Abulhayyr polkovedes, praviyteli y politiyk», Almaty  «Sanat» 1999 g., 106 s.). Soghan qaraghanda orys sayahatshysy jazyp alghan osy mәlimetterding bәri Shekti Bógenbay Japalaqúlyna qatysty bolsa kerek.

Endigi kezekte Shekti Bógenbay batyr Japalaqúly men Tabyn Bókenbay batyr Qarabatyrúly ekeuining qaysysy 1710 jyly Qarakesek  qúryltayyna qatysty degen mәseleni saraptap kóreyik.

1710 jyly Qaraqúmda ótken qúryltay turaly mәlimetti Ya.P. Gaverdovskiy Shekti aqsaqaldarynyng auyzynan jazyp aldy. «Uvlekshisi dorogimy serdsu vospomininiyam o dalekom proshlom, sedoborodye stareyshiny shektinsev podrobno rasskazyvaly emu originalinoe istoricheskoe predanie o Karakumskom kurultae svoih otsov y dedov», (IY.V.Erofeeva «Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk», Almaty, 2007, 139 b.). Qarakesek qúryltayy Álim ruynyng qonysy Qaraqúmda ótkeni de tarihtan belgili. Eng bastysy Álim rulary Ábilhayyr hannyng basty tiregi boldy.

Qazaq handyghy dәstýrli qoghamynda jekelegen jәne әlsiz rular yqpaldy, myqty ru men taypa tóniregine úiysyp qazaq әskery odaq birlestigining basty qazyghy bolsa, olardy әr han óz qolastyna biriktiruge tyrysty. Mysaly, Ábilqayyr, Qayyp, Arynghazy handardyng biyligi men yqpaly Álimúly birlestigine (Qarakesek birlestigi), Baraq pen Qanqoja – Naymandargha, Abylay – Arghyndargha, Núraly – Bayúlyna, Kenesary – Qypshaqtargha iyelik etip, solargha arqa sýiep, biylik etti. Sondyqtan atalghan kezendegi Qarakesek taypasy birlestigining tarihy Ábilqayyr hannyng qyzmetimen tyghyz baylanysta boldy. Hannyng basty tiregi Álimúlynyng ishindegi Shektiler boldy degen mәlimetter de kezdesedi (Qazaq ru-taypalarynyng tarihy (Álim, Kete, Shómekey), XIII tom, 2-kitap. 39-40 bb.).

Sonymen qatar, dәstýrli qazaq qoghamynda әr rudyng óz mәrtebesi men iyerarhiyasy boldy.  Mysaly, 1748 j. 24-qyrkýiekte M. Tevkelev Kishi jýz rularynyng jaghdayyn bylay sipattaydy: «Opisanie rodoplemennogo sostava kazahov Mladshego juza s ukazaniyem mest kocheviy otdelinyh rodov, sostavlennoe M. Tevkelevym. Opisi kirgiyz-kaysaskogo naroda Menishey ordy, skoliko v toy orde rodov, y im kakie zvanii, y kotorye rody siliny y neposredstvenny, y malosilinye, znachit niyje sego. Silinyy rod Alchiyn, a Alchin razdelyaetsya nadvoe, to esti Karakisyak y Bayuly. Karakisyak vseh silineya, ishislyaetsya shesti rodov, a iymenno: Chekli, Karakisyak, Chumekey, Durtkara, Karakete, Karasakal. V sih shesty rodah vladelisom byl Abulhair han. Bayuly protiv karakisyak posredstvenny, a shislyaetsya dvenadsati rodov, a iymenno aday, djabbas, alacha, baybakty, berch, maskar, tazlar, iysentemiyr, altiyn, shihlyar, cherkes, tana. V sih dvenadsaty rodah Nuraliy-saltan. Jedtiru, to esti semi rodov, v Mladshey orde samye bezsilinye rody, a iymenno: tabyn, tama, kerdary, kereiyt, djagalbayly, tilyau, ramadan. V vysheupomyanutyy jedtiru, to esti semi rodov, soediyneny vmeste pry Tevke-hane, po takoy prichiyne onye semi rodov poodinochku.... Odnako, hotya y semi rodov v odno mesto soediyneny, pred alchinsamy vesima bessiliny» dep kórsetken (Qazaq ru-taypalarynyng tarihy. T. XIII, 4-kitap, Almaty 2010, 7-b.).

Búl mәlimetting dúrystyghyn tarihshy IY.V. Erofeeva da  rastaydy. «V tradisionnoy iyerarhiy rodoplemennyh grupp Mladshego juza priliygerovannoe  polojenie zanimalo pokolenie alimuly... Ono schitalosi v srede stepnyakov starshim rodom, t.e. samoy znatnoy rodoplemennoy gruppoy  po otnoshenii k dvum drugim rodstvennym obiediyneniyam nomadov, tak kak fakticheskiy yavlyalosi samym mnogochislennym y silinym iz treh pokoleniy alshinov. Po etomu povodu izvestnyy rossiyskiy isledovateli Mladshego juza  IY.F. Blaramberg pozdnee pisal v odnom iz svoih trudov, chto «v kirgizskih narodnyh seymah alimulinsy pervye podait golos, pervye delait opredeleniye, y prinyatie ego odnim rodom daet polnui vlasti k obshemu soglasii y ispolnenii. Predlojennoe je mladshim rodom ne obyazyvaet k ispolnenii alimulinsev. Kak stareyshim po pervorodstvu rodonachalinika svoego, im vezde y vo vsyakom sluchae okazyvaetsya narujnoe predpochteniye. Pervorodstva alimulinsev, – otmechal vsled za nim L.L. Meyer, – strogo sobludalosi. Ih mnenie y prigovory byly obyazateliny dlya baylinsev y semirodsev, no ne naoborot». Niyje pokolenie alimuly po statusnoy iyerarhiy plemen Mladshego juza raspolagalosi pokolenie bayuly, a za nim uje – jetyru. Obe poslednie sosialinye gruppirovky nomadov otnosilisi zapadnymy kazahamy k kategoriy mladshih rodov, poskoliku obiedinyaly menishee chislo ludey, chem alimulinsy y v rezulitate etogo sushestvenno ustupaly im v jivoy siyle» dep kórsetedi ol. («Rysari «zvaniye» chesti» Kazahskiy batyr Bokenbay Qarabatyrúly» atty enbeginin, Almaty 2017, 16-17-bb.).

Sonymen qatar IY.V. Erofeeva M. Tynyshpaevtyng óz kezinde Ashyndardyng qazaq-jonghar soghysynda «erekshe ról atqarghanyn» atap ótkeni turaly da aitady: «Naryadu s Bokenbaem y ego sorodichyami  vesomyy vklad v dolgojdannuy pobedu obshekazahskogo opolcheniya nad silinym vragom vnesly takje mnogie drugie batyry Mladshego juza, mobilinye otryady kotoryh v techenie 1727-1728g.g. na raznyh napravleniyah boevyh deystviy protiv djungarskih karaulinyh voysk nahodilisi v avangarde voinskih formirovaniy kazahov. S uchetom dannogo obstoyatelistva izvestnyy kazahstanskiy isledovateli pervoy chetverty proshlogo veka M.Tynyshbaev, osvetivshiy v svoyh trudah na osnove narodnyh predaniy istorii pobedonosnogo nastupleniya razlichnyh rodoplemennyh opolcheniy kazahov po territoriy Saryarky y Betpakdaly, osobo otmetiyl, chto «alchyny sygraly vydayshuysya roli» v etoy osvobodiytelinoy epopee – dep jazady.

«Mine, osy kezenderde әr rular men taypalardan shyqqan «Bógenbay batyrlar» legi qazaq dalasyn dýr silkindirdi.Olardyng qay-qaysy bolmasyn maqtanugha túrarlyq, el isine eleuli enbek etip, erlik kórsetken qazaqtyng has batyrlary edi» (Qazaq ru-taypalarynyng tarihy, (Álim, Kete, Shómekey), XIII tom, 2- kitap, 14 b.).

Jogharydaghy ghalymdardyng enbekterinde  Ábilhayyr han turaly jәne onyng biyligi qaramaghyndaghy Alshynnan taraytyn Qarakesekting Álim  taypasyn qúraytyn  rulargha jýretinin, olardyng ony qoldap myqty tiregi bolghandyghy keninen aityldy. Sol aitylghandardy negizge ala otyryp mynanday tújyrym jasaugha bolady. Birinshiden, Kishi jýzdegi eng yqpaldy әri san jaghynan kóp Álim ruy Ábilqayyrdy ózderine han saylaghan song óz ruynan shyqqan batyr Shekti Bógenbaydy «bas sardar» etip taghayyndatugha yqpaly әbden jetetini qisyndy. Óitkeni Kishi  jýzde san jaghynan eng kóp, myqty, dәstýr boyynsha birinshi bop sóz ústaytyn, aitqan sózi jerde qalmaytyn, noqta aghasy Álim taypasy óz qonysynda basym kópshilikte bola túryp, Ábilhayyrdy ózderine han saylaghanda bas sardardy ózge rudan saylauy mýmkin be? Sondyqtan da Álim Shekti Bógenbaydyng «bas sardar» bolyp saylanuy zandylyq.

Áriyne, bas sardarlyqqa onay adam taghayyndalmaydy. Onyng erligine el ishindegi abyroyy da, danqy da say boluy kerek. Shekti Bógenbaydyng ol jaghy jeterlik.

Mysaly, Sarsholaq shayyr Shalqar ónirinen shyqqan batyrlar jayynda tebirene bylay jyrlaydy:

«Mәrtikke әrkez boldyng dem.

Jeniske jetken shayqasta,

Bógenbay, Aytbay, Qaydauyl,

Has batyrlar kimnen kem?!

Baqtybay, Taylaq, Narqasqa,

Kótibar, Dostan, Arystan,

Mamay, Aqtan, Qaraghúl,

Shyqqandar jaumen shayqasta».

Shayyr Sarysholaq Boranbayúlynyng (1858-1929 jj.) erlik pen batyrlyqty pash etetin jyr ýzindisinde basqa tarihy túlghalardyng ishinde Shekti Bógenbay batyrdyng alghashqy bolyp aityluy, jaumen shayqasta kóptegen erlik jasap, has batyrgha layyq ýlgi bolarlyq túlgha bolghany kórinip túr (Oralbaev M., Qabaqbaev J. «Mamay batyr» // «Tileu, Qabaq» maqalalar jinaghy. IV kitap. Aqtóbe, 2010, 67-b.).

Sol siyaqty Qaraqalpaqstannyng halyq jyrauy Aldabergen Tasqynbaev:

«...Qabaqtan tudy bes bala

Nebir qasqyr jýrekti

Qúlaqty salyp tyndandar

Aqynyng sózin ýdetti.

Jankeldiden – Bógenbay

Qangeldiden – Qarabas

Shyqty nebir myqtylar

Batyry, bii aralas

Bәsennen Eset, Kótibar

Kezdesken jauyn sanamas...», - dep batyrlardyng erlik joldaryn jyrlaghanda Bógenbay batyrdy birinshi atauy da tegin emes («Atamyz Sәpy Adamnan...» Almaty: «Sanat», 2004. 80-b.).

Ekinshiden, búl aitylghan tújyrymdy Qarakesek qúryltayy, onyng qúramy turaly tómende keltirilgen mәlimetter rastaydy: «K soyzu semu, nazvannomu po mestu, gde byl siezd Karakisyaskiym, prisoedinilisi iz menishoy ordy bolishaya chasti roda alimulynskogo, chasti bayulynskogo y chjiyderuu  a iz Sredney – neskoliko semey kipchakov y naymanov» (IKRY V tom, Almaty «Dayk-Press», 2007. 394-bette).

Sol siyaqty IY.V.Erofeeva da: ...Krome togo, v «Obozrenii» priyvedeny oboydennye vnimaniyem sovetskih y sovremennyh istorikov senneyshie fakticheskie svedeniya o rodoplemennom sostave uchastnikov Karakumskogo sobraniya, zapisannye Ya.P.Gaverdovskim v 1803 g. so slov ih prestarelyh synovey y vnukov. Eta informasiya odnoznachno svidiytelistvuet o prisutstviy na pamyatnom kurultae iskluchiytelino starshiyn  Mladshego juza y tem samym okonchatelino sniymet problemu iydentifikasiy upomyanutogo v dannom kontekste starshiny Bokenbaya dlya issledovateley istoricheskih biografiy odnoymennyh kazahskih batyrov.

Qaraqúmda bolghan Qarakesek qúryltayyna qatysqan taypa, rulardyng tizimi tómendegidey keltirilgen. IY.V. Erofeeva «Rysari zvaniya chesti» Kazahskiy batyr Bokenbay Karabatyruly, Almaty, 2017 jyl, 87-88 betterinde: «...Po svidiytelistvu kazahskih aksakalov zafiksirovannom materialah Ya. P. Gaverdovskogo, zimoy dlya resheniya voprosa ob upotrebleniy obshih «usiliy k edinodushnoy zashiyte drug druga» v zaranee naznachennoe mesto na territoriy Karakumov pribyly starshiny 14 raznyh sosialinyh podrazdeleniy Mladshego juza: rodov-karasakal, karakete, karakesek, tortkara, otdeleniy eldar, karatamyr, token, koet, ayssyrym, kónek, sary-keshkene, akkete y ushjaray roda shomekey; otdeleniy-kashkene, uliken, ily belekshora, roda shekty pokoleniya alimuly y roda tabyn pokoleniya jetyru. ...Poslednie 14 chastey Menishey ordy esti sobstvenno ta chasti kirgizsev, kotoraya, kak vidno bylo v istoricheskom izvestii, vstupila soiz karakisyaskiy. Ony inyne v glavnyh do obshestva kasaishihsya delah mejdu soboi iymeiyt nekotoryy vid soglasiya y sostavlyayt kak by osobuy ordu, otpadshuy ot povinoveniya izbiraemyh Rossiei hanov (IKRY V Almaty «Dayk-Press»,2007.S.417). Kórip otyrghanymyzday Qarakesek qúryltayyna qatysqan Kishi jýzding atalghan 14 ruynyng ishinde Tabyn ruynyng Taraqty, Tartuly taypalary (bólimderi) atalmady. Óitkeni olar  Qarakesek qúryltayyna әldebir sebeptermen qatysqan joq. Al Tabyn Taraqty ruy Tabyn Bókenbay Qarabatyrúlynyng ruy.

Sonymen búdan 1710 jylghy Qaraqúmdaghy Qarakesek qúryltayynda «bas sardar» retinde Shekti ruynan shyqqan Bógenbay Japalaqúly saylandy degen qortyndy jasaugha bolady.

IY.V.Erofeeva «Qarakesek qúryltayy» jәne «Bógenbay shoqysyna» qatysty oqighalar  bir tarihy túlgha qatysty dep payymdaydy: «Vajnye svedeniya retrospektivnogo haraktera o Bokenbae soderjatsya...  Ya.P.Gaverdovskogo «Obozrenie Kirgiyz-Kaysakskoy stepiy», napisannom v 1809 g.na osnove polevyh materialov slujebnoy poezdky russkogo ofiysera po territoriy Zapadnogo Kazahstana. Avtor podrobno izlojil zdesi dva interesnyh narodnyh predaniya o raznovremennyh podvigah «izvestnogo po hrabrosti» batyra Bokenbaya, v tom chisle originalinyy rasskaz naibolee kompetentnyh starshin Mladshego juza ob obiediniytelinom kurultae kazahskoy znaty 1710 g. v Priaraliskih Karakumah y ego roly v prinyatiy sobravshimisya v peskah sultanamy y batyramy sudibonosnogo resheniya o «edinodushnoy zashiyte drug druga do posledney kaply krovi» («Rysari zvanie chestiy», 5 b.). Tek, ókinishke oray búl jerde aitylyp otyrghan sol tarihy túlghanyng qay rugha jatatynyn bilmeui, olardy ýlken qatelikke boy aldyrdy.

Ya.P. Gaverdovskiy kýndeligining eki jerinde «Starshina Bukanbay» turaly bayandaghanda eki oqighada da sóz etip otyrghan «Starshina Bukanbay» – bir tarihy túlgha. Óitkeni, eki attas adamnyng atyn bayandaghanda birining atyn ekinshisinen ajyratu ýshin avtor olardy ózgeshe atar edi.

Álim taypasynyng aqsaqaldary Ya.P. Gaverdovskiyge «Bógenbay shoqysy» men «Qarakesek qúryltayy» turaly oqighaghalardaghy tarihy túlghany – Bógenbay by dep ruyn atamay bayandap beredi. Búl jerde Bógenbaydyng ruy nege atalmady? Sebebi Álim, Shekti aqsaqaldary óz ruynan shyqqan Bógenbay batyrdyng esimin ataghanda ruyn qospaytyny belgili. Qazaq halqynda óz rulastary turaly sóz etkende tek atyn atap ruyn qosyp aitpaytyny zandy qúbylys. Sondyqtan әngime bolyp otyrghan Shekti Bógenbay batyr ózderining jaqyn tuysy bolghandyqtan informatorlar orys sayahatshysyna aitqan oqighalardy onyng ruyn atamay aityp bergen. Al eger osy oqighalargha Tabyn Bókenbaygha qatysty bolsa onda Álim aqsaqaldary óz әngimelerinde onyng ruyn atap Tabyn Bókenbay batyr dep kórseter edi.

Al osy Qaraqúmdaghy  «Qarakesek qúryltayy», «Bógenbay shoqysy» taghy basqa qúndy derekterdi Ya.P. Gaverdovskiy  kimnen jazyp aldy, ol mr qanshalyqty senimdi?

Búl turaly IY.V. Erofeeva bylay deydi: «v chastnosty osnovnym informatorom avtora «Obozrenie Kirgiyz-Kaysakskoy stepi» po istoriy zapadnyh kazahov byl tarhan Karakobek Kosbayuly – glavnyy starshina (s 09.10.1787 g.), roda tortkara pokoleniya alimuly, byvshyy spodvijnik znamenitogo «myatejnogo» batyra Syryma. (Qarakóbek by Qonysbaydyng balasy, Áyteke biyding nemeresi). V chisle drugih stepnyh sobesednikov Ya.P. Gaverdovskogo v ego «Jurnale» figuriruit starshiny raznyh otdeleniy rodov tortkara y shomekey... plemyannik Karakubeka biy Boranbay Shukupeuly, Bashikara biy, Donansha biy; a ko vtorym – syn avtoriytetnogo starshiny eldar Koran biya – Edyge, starshiny Ketabay-biy, Kanybay biy y Rak-biy. Vse vyshenazvannye lisa vozglavlyaly te rodovye gruppy pokoleniya alimuly, v kotorom v svoe vremya prinadlejali, sudya po tekstu narodnogo predaniya y drugim svedeniyam, Ya.P.Gaverdovskogo, y mnogie uchastniky rassmatrivaemogo namy kurultaya v Karakumah. Sledovatelino osnovnym informatory rossiyskogo issledovatelya po etoy teme yavlyalisi po svoemu proyshojdenii blijayshimy potomkamy posledniyh». Osynday ataqty el aghalarynyng ózi informator boluy bayandalyp otyrghan oqighalardyng shynayylyghyna esh kýmәn tughyzbasa kerek.

HVII-HVIII ghasyrda qazaq halqynyng tarihy taghdyry talay ret qyl ýstinde túrdy.   El ýshin, jer ýshin eren erlik kórsetip jan berip jatqan batyrlarymyz qay rudan shyqsa da әrqaysysy jalpy qazaq eline ortaq. Búl jerde algha qoyghan maqsatymyz bireudi asyru, basqany kemitu emes. Az da bolsa aqiqatqa birsheme jaqyndau. Tarihtyng túnghiyghyna mýlde iz-týssiz joghalyp ketpey túrghanda, halyqtyng tarihy jadynynda bir túlghanyng bolsa da esimin anyqtap beru. Bauyrjan Momyshúly «Erlikting óshui – halyqtyng qasireti!» degen eken. Erlik te, erlik jasaghan batyrdyng aty da eshqashan óshpeui tiyis. Býgingi kýni qolda bar derekter men zertteuler boyynsha jasaghan qotyndymyz, birinshiden, «Qarakesek qúryltayy», «Bógenbay shoqysyna qatysty oqighalar» bir tarihy túlghanyng esimimen baylanysty. Ekinshiden, osy eki oqighagha qatysty tarihy túlgha – Shektiden shyqqan batyr әri by Bógenbay Japalaqúly.

Bolashaqta múraghattarda shang basyp óz zertteushisin kýtip otyrghan tyng derekter de tabylyp jaryq kórer. Sonda osy tújyrymdar beky týsedi degen senimdemiz. Degenmen býgin de qolda bar derektermen tarihy oqighalardyng jelisi men túlghalargha qatysty boljam jasay beru qajet. Óitkeni búl mәsele bolashaqta óz zertteushisin tauyp oghan serpin berui kerek.

Arman Júmadil,

t.gh.k., Sh.Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz