قازاق تاريحىندا باسى اشىلماي جاتقان، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن كوپتەگەن ماسەلەلەر ورىن الۋدى. سولاردىڭ ىشىندە  تاريحي تۇلعالار مەن تاريحي وقيعالاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىنە قاتىستى ءارتۇرلى تۇجىرىمدار مەن پىكىرلەر بار. مىسالى، رايىمبەك باتىردىڭ تۋعان جىلى، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ جەرلەنگەن جەرى، وربۇلاق شايقاسى مەن قورداي باتىرعا كوتەرىلگەن كەسەنەگە قاتىستى پىكىرلەر ءبىر توقتامعا كەلگەن جوق. وسى ماسەلەلردىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ۋاقىت ەنشىسىندى.

سول سياقتى قازاق تاريحىندا اتتاس تۇلعالارعا قاتىستى دا ماسەلەلەر دە از ەمەس. سونىڭ ءبىرى XVII ع. سوڭعى شيرەگى مەن XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇز تاريحي تۇلعالارى  تابىن بوكەنباي باتىر مەن شەكتى بوگەنباي بي جايىنداعى پىكىر تالاستار. ىرعىزداعى شوقىدا جەرلەنگەن كىم؟ قاراقۇمدا وتكەن قاراكەسەك ء(الىم بىرلەستىگىنىڭ) قۇرىلتايىنا قاتىسقان كىم؟ سول قۇرىلتايدا باس ساردار بوپ سايلانعان كىم؟ بۇگىنگى كۇنى تاريحشىلار مەن ولكەتانۋشىلار وسى ماسەلەدە ءبىرشاما اقيقاتقا قول جەتكىزىپ وتىر. بۇل سۇراقتار وسى تاريحي تۇلعالاردىڭ كىم ەكەنىن، قانداي تاريحي وقيعاعا قاتىسقانىن جانە جەر اتتارىنىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىن انىقتاۋدا وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ويتكەنى تاريحي اقيقات ناقتىلىقتى قاجەت ەتەدى.

بەلگىلى تاريحشى ي.ۆ. ەروفەەۆا بۇل ماسەلەگە قاتىستى بىلاي دەيدى: «ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا كازاحستانسكيمي يستوريكامي ۋستانوۆلەنو نا وسنوۆە بولشەي چاستيۋ ۋستنىح پرەداني، چتو يميا سوبستۆەننوە بوكەنباي پەرەداۆاەموە ۆ نوۆەيشيە ليتەراتۋرە ۆ ترەح رازنىح ۆاريانتاح ترانسليتەراتسي ەتوگو ونونيما (بوگەمباي، بوگەنباي، بوكەنباي); نوسيلي ءحVىىى ۆ. نە مەنەە سەمي كازاحسكيح باتىروۆ: دۆا-ۆ ملادشەم جۋزە ي پيات ۆ سرەدنەم جۋزە. دۆۋميا تەزكامي، باتىرامي، ملادشەگو جۋزا ياۆلياليس بوكەنباي (؟ – 1717 گگ.) يز پودرودا تلەۋكاباك رودا شەكتى پوكولەنيا اليمۋلى ي بوكەنباي كاراباتىرۋلى (1667-1742 گگ.) يز وتدەلەنيا تاراكتى تابىن پوكولەنيح جەتىرۋ... ك چيسلۋ ودنويمەننىح باتىروۆ سرەدنەگو جۋزا...» («رىتسار زۆانيا چەستي كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى». الماتى، 2017, 178-179 بب.).

ىرعىزدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا، شامامەن 40-45 شاقىرىم جەردە ۇلكەن شوقى بار. بۇل «بوگەنباي شوقىسى». مۇنى «قانجىعالى بوگەنباي شوقىسى» دەپ بىلەتىندەر دە بار. سونىمەن قاتار ونى «تابىن بوكەنباي شوقىسى» دەپ اتايتىندار بار، ويتكەنى سۇيەگى سوندا جەرلەنگەن دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلدى. بۇل پىكىر دە، ءبىر قاراعاندا قيسىندى. ويتكەنى تابىن بوكەنباي – ابىلقايىر حاننىڭ قاسىندا جۇرگەن ءىرى تاريحي تۇلعا. ءبىر كەزدەگى قازاق قولىنىڭ باس ساردارى. ەگەر ابىلقايىر حان ورداسىنىڭ ىرعىز وڭىرىندە ورنالاسقانىن ەسكەرسەك، تالاي جورىق الدىندا سول شوقىنىڭ اينالاسىندا قول جيناپ، باسىنا قاراۋىل قويۋى دا ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان اتاق-دارەجەسى جوعارى، حاننىڭ قاسىنداعى بوكەنبايدى بوگەنبايمەن شاتىستىرۋى دا ابدەن ىقتيمال.

دەگەنمەن، بىزگە دەيىن جەتكەن شەجىرەلەرگە قاراساق بۇل شوقىنىڭ باسىندا ىرعىز ماڭىندا قالماقتارعا قارسى از قولمەن اتتانىپ ۇرىس كەزىندە 40-تى القىمداعان جاسىندا شەيىت بولعان شەكتى بوگەنباي جاتىر.

شەجىرەدەگى وسى مالىمەتتى جازبا دەرەكتەر دە كەلتىرەدى. مىسالى، 1803 ج. رەسەيدىڭ بۇقارا حاندىعىندا ساۋدا-ديپلوماتيالىق ەلشىلىگىن باستاپ بارا جاتىپ، جولدا قازاقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ ءبىر جىلدان ارتىق تۇتقىندا بولعان ورىس وفيتسەرى يا. پ. گاۆەردوۆسكي قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن تاريحي وتكەنى تۋرالى جازبالارىندا بىلاي دەيدى: «ۆ پراۆە ۆەرستاح ۆ 30 وت سەگو ستانا ۆيدنى گورى، نازىۆاەمىە بۋكانباەۆىمي. ۆ راۆنينە مەجدۋ نيمي ۆەرست نا 15 ۆ پوپەرەچنيكە، يزوبيلۋەششەي حوروشيم كورموم دليا سكوتا ي  چيستويۋ كليۋچەۆويۋ ۆودويۋ، ۆوزۆىشاەتسيا ۆ ۆيدە كونۋسا كامەننايا سكالا، كوتورايا پو پريچينە وتمەننوي ۆىسوتە يمەنۋەتسيا بۋكانباەۆىم ماياكوم. ۆ ستارينۋ، كوگدا كيرگيزتسى بىلي ەششە بەسسيلنى، ي كالمىكي، جيۆشيە ۆ وكرۋجنوستياح يح، نابەگامي ۋگونيالي سكوت ۋ كيرگيزتسەۆ ي يح رازوريالي بۋكانباي بي كيرگيزسكي، يمەل توگدا مەجدۋ سيمي گورامي سۆوە كوچەۆە ا نا بۋگرە – ماياك، وتكۋدا داۆالوس زنات سوسەديام و پريبيجەني نەپرياتەليا. كيرگيزەتس سەي حرابروستيۋ سۆوەيۋ نيزلوجيل ۆ وكرەستنوستياح سيلۋ كالمىكوۆ ي بۋدۋچي ۋبيت تام پوسرەدي سراجەنيا، پوگرەبەن نا توم جە ماياكە، كوتورىي ۆمەستە س ەگو يمەنەم سلۋجيت كيرگيزتسام ناپومينانيەم ەگو حرابروستي» (دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي 1803 1804 گودوۆ، ستر.44.] جانە دە وسى وقيعا تۋرالى كەلەسى ءبىر جەرىندە بىلاي دەيدى: «...پري ۆوزرەني نا بۋكانباەۆى گورى ي نا ماياك بۋكانباەۆ، كيرگيزتسى نە موگلي ۋتەرپەت، چتوبى نە ۋۆەدوميت ناس و پريچينە تاكوگو يح نايمەنوۆانيا. ۆ ستارينۋ - گوۆوريلي وني، - كوگدا كالمىكي، پريتەسنيا وردۋ ناشۋ چرەز نابەگي، وستاۆاليس وبيتات چاستيۋ ۆ زدەشنيح وكرەستنوستياح، ستارشينا بۋكانباي س پودۆلاستنىمي ەمۋ اۋلامي يمەت گلاۆنوە كوچەۆە ۆ گوراح، نوسياششيح تەپەر ەگو يميا... پو كويم پاسليس تابۋنى پود نابليۋدەنيەم راسستاۆلەننىح نا ۆەرشينە گور كاراۋلوۆ. دليا پرەدۋپرەجدەنيا نەچاياننىح ناپادەني... ۆىستاۆليال وسوبىي پوست، كوتورىي وپرەدەلەننىمي سيگنالامي داۆال زنات سكرىۆايۋشيمسيا ۆ دولينە وبو ۆسەح دۆيجەنياح نەپرياتەليا. دولگو، تاكيم وبرازوم، وحرانيالوس سيە پريرودنوە ۋكرەپلەنيە، نو، ناكونەتس، جەستوكوە سراجەنيە، ۆ كوەم بۋكانباي ليشيلسيا جيزني، وتكرىل ۆراگام پۋت ۆ سەرەدينۋ. تەلو سەگو گەرويا پوگرەبەنو نا گورە ماياچنوي («بوگەنباي شوقىسى»)».

وسى جەردە شوقىنىڭ باسىندا كىم جەرلەنگەننىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن تابىن جانە شەكتى رۋلارىنىڭ قاي جەرلەردە قونىستانعانىن جانە ەكى تاريحي تۇلعانىڭ قازا بولعان جەرى مەن تاريحي وقيعالاردى ساراپتاپ كورۋ كەرەك.

تابىن رۋىنىڭ قونىسى جايلى دەرەكتەردەن تومەندەگىدەي مالىمەتتى الامىز:

تابىن شەجىرەسىندە «رەسەي وتارشىلىعى باستالماي تۇرعانعا دەيىن ولار جايىق، ەلەك، قوبدا، قالدىعايتى، شىڭعىرلاۋ بويلارىن باستاپ اراداعى جەم، تەمىر ءوڭىرىن قوسا، وڭتۇستىكتەگى ءۇستىرت، ساما-ماتاي، دوڭىزتاۋ، قونىرات، حورەزم، سىرداريانىڭ ورتا اعىستارىنا دەيىنگى ايماقتاردا باسقا رۋلارىمەن قاتار ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن» دەلىنگەن (قالىش ا. ب.، جەتپىسباي ن.ى.، انەش س.م. تابىن: شەجىرە. I توم. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2016. 30-ب.).

تاعى ءبىر دەرەكتە: «بۋكەنباي (بۋكانباي) كاراۋلى (پوسلەدنيايا ترەت XVII ۆ. – 1741/1742) – كازاحسكي باتىر، پولكوۆودەتس، ودين يز ورگانيزاتوروۆ ۆسەنارودنوگو سوپروتيۆلەنيا كازاحوۆ اگرەسسي دجۋنگارسكوگو حانستۆا. پرويسحوديل يز رودا تابىن پوكولەنيا جەتىرۋ ملادشەگو جۋزا، پروجيۆاۆشي دو سەرەدينى 20-ح گگ. XVIII ۆ. پرەيمۋششەستۆەننو ۆ پريارالسكوم رەگيونە، ا پوسلەدنيە 20 لەت – نا سەۆەرو-زاپادە كازاحستانا، ۆ پرەدەلاح سوۆرەمەننىح زاپادنو كازاحستانسكوي ي وتچاستي اكتيۋبينسكوي وبلاستەي»، دەپ كورسەتكەن («يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ». توم IV. پەرۆوە يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكوە وپيسانيە كازاحسكيح زەمەل XVIII ۆەكا. الماتى «دايك-پرەسس» 2007, 301-303 بب.).

ەندىگى ءبىر دەرەك مالىمەتتەرى تابىن بوكەنباي باتىردىڭ قونىسى ىرعىز وڭىرىندە بولماعانىن كورسەتسە كەرەك. ا.ي. تەۆكەلەۆ 1731 ج. ىرعىز وڭىرىندە بولعان كەزدە ءابىلحايىر حاننان بوكەنباي باتىردىڭ اۋىلى قاي جەردە، بۇل جەردەن قاشىق پا؟ - دەپ سۇرايدى. ا.ي. تەۆكەلەۆ ءوزى كۇندەلىگىندە ول تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «وكتيابر 18-گو دنيا بۋكەنباي-باتىر وت نەگو، تەۆكەلەۆ، پاكي پوەحال ۆ سۆوي ۋلۋس... ا وكتيابريا 22 دەن... ي ستال ون، تەۆكەلەۆ، ەمۋ، حانۋ، گوۆوريت دالەكو ل ۋلۋس بۋكەنباي-باتىريا، چتوب ك نيمۋ سو يزۆەستيەم پوسلات. ي حان سكازال: دو نەگو ەزدي بۋدەت تري دنيا. وچەن دالەكو... نويابر 5-گو چيسلا پريەحال بۋكەنباي-باتىر س سۆويم ۋلۋسوم... («جۋرنالى ي سلۋجەبنىە زاپيسكي ديپلوماتا ا. ي. تەۆكەلەۆا پو يستوري ي ەتنوگرافي كازاحستانا» // «يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ». توم IV. پەرۆوە يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكوە وپيسانيە كازاحسكيح زەمەل XVIII ۆەكا. الماتى «دايكپرەسس» 2015 . 77-79 بب.).

سونىمەن قاتار، بوكەنبايتانۋشى ج. قارىلعاشوۆ ءوز ەڭبەگىندە: «ەندى شىققان تەگىنە، اتا-قونىسىنا كەلەتىن بولساق، بوكەنباي باتىردىڭ رۋى تاراقتى، تابىننىڭ جيەنبەت ءبولىمى. ءار رۋدىڭ ءوزىنىڭ قىستاۋى مەن جايلاۋى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، بىزگە جەتكەن قۇجاتتاردا تاراقتى تابىنداردىڭ اتاقونىستارى، كوشى-قون باعىتتارى جايىق-ەلەك قۇيىلىسىنان باستالىپ، قالدىعايتى، بۇلدىرتى مەن ور، ۇيا وزەندەرىنىڭ ارالىعىن الىپ، جەم، ساعىز ارقىلى نارىن قۇمىنا كىرەدى، دەپتى («بوكەنباي-باھادۋر ەسكەرۋسىز ەرلىك پەن وتتى رۋح» // «باھادۋر باتىر بوكەنباي». اقتوبە. 2011 ج.، 141-ب.).

جوعارىداعى دەرەكتەرگە سايكەس تابىن رۋىنىڭ ۇرپاقتارى سول ۋاقىتتاردان بەرى اتا-بابا قونىسى العا، بايعانين، قوبدا، مارتوك اۋداندارىندا جانە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەرىندە مەكەن ەتىپ كەلەدى.

ال ەندى تابىن بوكەنباي باتىر قاراباتىرۇلىنىڭ قاي جەردە قازا بولىپ، قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى توقتالساق. بۇگىنگى كۇنى تابىن بوكەنبايدىڭ بەيتى بايعانين اۋدانىنداعى جارقامىستا ەكەنى انىقتالىپ، بەلگى قويىلدى.

بەلگىلى عالىم  ي.ۆ. ەروفەەۆا ءوزىنىڭ «رىتسار زۆانيا چەستي كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى» (الماتى 2017,) كىتابىنىڭ، 112-113 بەتەرىندە: «ۆسە كازاحسكيە پرەدانيا ودنوزناچنو سۆيدەتەلستۆۋيۋت و توم، چتو بوكەنباي بىل پوحورونەن ۆ سۆويح رودوۆىح كوچەۆياح، نو توچنوە مەستو ناحوجدەنيە ەگو موگيلى نەيزۆەستنو. پو سۆەدەنيەم يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو، زاپيساننىم سو سلوۆ ستەپنىح ينفورماتوروۆ پوكولەنيا اليمۋلى ۆ 1803 گودۋ، ونا ناحوديتسيا بۋدتو بى نا ۆەرشينە سوپكي بوكەنباي شوكىسى، راسپولوجەننوي نا تەرريتوري سوۆرەمەننوگو ىرگىزسكوگو رايونا اكتيۋبينسكوي وبلاستي (يكري-5. س. 2019-220). نو ۆ ناشە ۆرەميا كاكيە-ليبو چەتكو ۆىراجەننىە وستاتكي ستاريننىح زاحورونەني ۆ ەتوم مەستە نە پروسلەجيۆاەتسيا، چتو داەت وسنوۆانيە وستوروجنو وتنەستيس ك ۋتۆەرجدەنيۋ روسسيسكوگو پۋتەشەستۆەننيكا...» - دەپتى. كورىپ وتىرعانىمىزداي ي.ۆ. ەروفەەۆانىڭ ءوزى دە تابىن بوكەنباي باتىر شوقىدا جەرلەندى دەگەنگە كۇمانمەن قاراپ وتىر. بىراق ونىڭ ويىنا كەلمەگەن ءبىر نارسە بۇل شوقىنىڭ باسىندا  باسقا تاريحي تۇلعا - شەكتى بوگەنباي باتىردىڭ جاتقانى.  عالىمنىڭ پايىمداۋى ءبىر زات انىق كورسەتتى - تابىن بوكەنباي باتىر قاراباتىرۇلى «بوكەنباي شوقىسىندا» (ماياچنايا سوپكا بۋكانباي) جەرلەنبەگەن.

تاريحشى ابىلسەيىت مۇحتاردىڭ پىكىرىنشە تابىن بوكەنباي 1742 جىلى ءساۋىر ايىندا تۇرىكمەندەرمەن بولعان اشىق شايقاستا جۇزدەگەن قازاق ساربازدارىمەن بىرگە ەرلىكپەن قازا تاپتى، دەپ كورسەتەدى («باحادۋر باتىر بوكەنباي»، اقتوبە، 2011 ج.، 54, 58 ب.). ال كىشى جۇزدە بولعان اعىلشىن كوپەسى گوكتىڭ جازباسىندا تابىن بوكەنبايدىڭ قازاسى تۋرالى مىنانى مالىمدەيدى: «...ەزديلي كيرگيس-كايساتسكايا پارتيا نا ترۋحمەنتسوۆ، توكمو ترۋحمەنتسى يح پوبەديلي ي ۋبيلي دو سمەرتي وكولو ستا چەلوۆەك. گلاۆنىم جە ۆ ەتوي كايساتسكوي پارتي بىل تابىن بۋكەنباي، كوەگو تاكوج ۋبيلي، ي پوتومۋ كايساكي ستالي وپاسەنيە يمەت ۋجە وت نيح، ترۋحمەنتسوۆ».

بەلگىلى عالىم بايدوسوۆ ز. كوپ جىلعى زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىند، 2002-2003 جىلدارى تابىن بوكەنباي باتىر قاراباتىرۇلى بەيىتىن انىقتاپ: «ءسويتىپ، بوكەنباي باتىر 1669 جىلى جەم وزەنىنە قۇياتىن «قۇر بوكەنباي» سايىنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1742 جىلى تۇرىكپەندەرمەن شايقاستا شەيىت بولعان. اقبۇلاقتىڭ باتىس بەتكەيىندەگى قىراتتا جەرلەنگەن. ونى «بوكەنباي قورىمى» دەپ اتايدى، دەپ كورسەتكەن («بوكەنباي باتىر – قولباسشى، ساياساتكەر، مەملەكەت قايراتكەرى» // «باھادۋر باتىر بوكەنباي». اقتوبە، 2011, 43-44 بب.). وسى مالىمەتتى راستاپ بوكەنبايتانۋشى ج. قارىلعاشەۆ: «...جايىق كازاگى حاركيننىڭ ايتۋىنشا بوكەنباي اۋىلى – قالدىعايتى مەن بۇلدىرتى وزەنىنىڭ باس ساعاسىندا، جايىق بەتىنەن ءتورت كۇندىك جەر. كازاك حاركين بوكەنباي باتىردىڭ 500 ساربازىمەن تۇركپەندەرگە كەتىپ، قازا بولعانىن حابارلايدى. («باس ساردار بوكەنباي قاراباتىرۇلى» // «بوكەنباي قاراباتىرۇلى. باتىر ەرلىگى – ەلگە مۇرا». اقتوبە، 2018. 84- ب.).

سول سياقتى الپىسباي مۇساەۆ: «باتىر «بەينەسى كورشى قاراقالپاق ەلىنىڭ اتاقتى جىراۋى تلەۋماعامبەت امانجولۇلى 1865 - 1935 جج. ءوزىنىڭ «بوكەنباي باتىر» داستانىندا باتىردىڭ قالماقتارمەن سونان سوڭ تۇرىكپەندەرمەن سام جانە ماتاي قۇمدارىندا بولعان سوعىسىن جىرلايدى. سوندا:

«... قاسىندا تاما ەسەت بار،

ەلگە امان كەلەدى،

بوكەنبايدىڭ كەلگەنىن،

حالىق تۇگەل كورەدى،

جايلاپ العان سەكىلدى،

ۋلى نايزا دەنەنى،

اي جارىم جاتىپ بوكەنباي،

باقيعا قاراي جونەدى.

جارقامىستىڭ قاسىنا،

بيىك جالدىڭ باسىنا،

ارۋلاپ ەلى كومەدى»، - دەپ تۇركمەندەرمەن بولعان قاندى قىرعىندا قاتتى جاراقات العان بوكەنباي باتىر سونىڭ زاردابىنان قازا تاپقاندىعىن بايانداۋمەن اياقتالادى («تابىن بوكەنباي باتىر جانە قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» // «ءباھادۇر باتىر بوكەنباي». اقتوبە، 2011. 170-174 بب.).

ال ەندى شەكتى بوگەنباي باتىر تۋرالى ايتار بولساق بىرىنشىدەن، ول كەزدە ەل قازىرگى شالقار-ىرعىز ارالىعىنداعى ءۇش باقتىباي، قىزىلكول، تەكەلى، قاينار، سارىساي دەگەن جەرلەردى جايلاپ وتىرسا كەرەك. «قالماقتار شاۋىپ كەتتى» دەگەن حاباردى ەستىسىمەن شەتكى بوگەنباي ءىنىسى تالاسباي باستاعان شاعىن توپپەن جاۋدىڭ ارتىنان قۋادى. سول جەردە ءىنىسى تالاسبايدىڭ «ءبىز قول جيناپ، قارۋلانىپ كەلەيىك، جاۋ جاعى كوپ شىعار» دەگەنىنە قاراماي كۇشى باسىم قالماقتارمەن ۇرىسقا كىرۋگە بەل بايلايدى.

تالاسباي ەلگە حابار ايتىپ، تەز قول جيناپ كەلۋگە شابارمان جىبەرەدى.  سول ۇرىستا بوگەنباي از عانا توپپەن، بەس قارۋى ساي قالماقپەن جان قيارلىق سوعىس جۇرگىزىپ، اۋىر جارالانادى. تالاسبايدىڭ استىندا سۇردونەن دەگەن ۇشقىر ارعىماعى بار ەكەن، اعىپ كەلىپ، بوگەنبايدىڭ دەنەسىن وڭگەرىپ، جاۋدان الىپ شىعادى. سول كەزدە، ەلدەن بوگەنبايدىڭ ءتىنبايدان تۋعان نەمەرەسى قارابەك دەگەن جاس باتىر قول جيناپ كەلىپ، ۇلكەن  شوقى مەن جامانشىڭنىڭ ارالىعىندا قالماقتارمەن قيان-كەسكى سوعىس جۇرگىزىپ، جاۋدى جەڭىپ، قالماقتار ولجالاعان مالدى الىپ قايتقان ەكەن (ادىلباەۆ و.، اسان ج.، مۋحامبەتۋلين ا. «اقتوبە» گازەتى، 2016, 5-مامىر).

ەگەر شەكتىلەردىڭ قونىسى الىس بولسا، وندا كومەككە كەلگەن قول بۇل شايقاسقا قاتىسىپ تا ۇلگىرمەگەن بولار ەدى. ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ ەجەلگى سالتىندا بار، باتىر قاي جەردە ولسە، سول جەرگە قوياتىن. سوندىقتان شەكتى بوگەنباي باتىردىڭ سۇيەگىن سول شوقىنىڭ باسىنا جەرلەگەن. سول كەزدەن باستاپ ول «بوگەنباي شوقىسى» دەپ اتالىپ كەتتى.

جالپى، يا.پ. گاۆەردوۆسكي جوعارىدا كەلتىرگەن وسى تاريحي وقيعا تۋرالى ي. ەروفەەۆا «...نارودنوە ۆوسپومينانيە وب ەتوم سوبىتي دوشلي دو ناشەگو ۆرەمەني ۆ پيسمەننوم يزلوجەنىي يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو، كوتورىي زاپيسال يح 1803 گ. ۆ كازاحسكيح اۋلاح رودا شەكتي ي نەكوتورىح درۋگيح پودرازدەلەنياح پوكولەني اليمۋلى نا تەرريتوري سەۆەرو-ۆوستوچنوگو پريارالە...» دەگەن بولاتىن («حان ابۋلحايىر پولكوۆەدەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك»، الماتى  «سانات» 1999 گ.، 106 س.). سوعان قاراعاندا ورىس ساياحاتشىسى جازىپ العان وسى مالىمەتتەردىڭ ءبارى شەكتى بوگەنباي جاپالاقۇلىنا قاتىستى بولسا كەرەك.

ەندىگى كەزەكتە شەكتى بوگەنباي باتىر جاپالاقۇلى مەن تابىن بوكەنباي باتىر قاراباتىرۇلى ەكەۋىنىڭ قايسىسى 1710 جىلى قاراكەسەك  قۇرىلتايىنا قاتىستى دەگەن ماسەلەنى ساراپتاپ كورەيىك.

1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن قۇرىلتاي تۋرالى مالىمەتتى يا.پ. گاۆەردوۆسكي شەكتى اقساقالدارىنىڭ اۋىزىنان جازىپ الدى. «ۋۆلەكشيس دوروگيمي سەردتسۋ ۆوسپومينينيام و دالەكوم پروشلوم، سەدوبورودىە ستارەيشينى شەكتينتسەۆ پودروبنو راسسكازىۆالي ەمۋ وريگينالنوە يستوريچەسكوە پرەدانيە و كاراكۋمسكوم كۋرۋلتاە سۆويح وتتسوۆ ي دەدوۆ»، (ي.ۆ.ەروفەەۆا «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك»، الماتى، 2007, 139 ب.). قاراكەسەك قۇرىلتايى ءالىم رۋىنىڭ قونىسى قاراقۇمدا وتكەنى دە تاريحتان بەلگىلى. ەڭ باستىسى ءالىم رۋلارى ءابىلحايىر حاننىڭ باستى تىرەگى بولدى.

قازاق حاندىعى ءداستۇرلى قوعامىندا جەكەلەگەن جانە ءالسىز رۋلار ىقپالدى، مىقتى رۋ مەن تايپا توڭىرەگىنە ۇيىسىپ قازاق اسكەري وداق بىرلەستىگىنىڭ باستى قازىعى بولسا، ولاردى ءار حان ءوز قولاستىنا بىرىكتىرۋگە تىرىستى. مىسالى، ابىلقايىر، قايىپ، ارىنعازى حانداردىڭ بيلىگى مەن ىقپالى ءالىمۇلى بىرلەستىگىنە (قاراكەسەك بىرلەستىگى), باراق پەن قانقوجا – نايماندارعا، ابىلاي – ارعىندارعا، نۇرالى – بايۇلىنا، كەنەسارى – قىپشاقتارعا يەلىك ەتىپ، سولارعا ارقا سۇيەپ، بيلىك ەتتى. سوندىقتان اتالعان كەزەڭدەگى قاراكەسەك تايپاسى بىرلەستىگىنىڭ تاريحى ابىلقايىر حاننىڭ قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. حاننىڭ باستى تىرەگى ءالىمۇلىنىڭ ىشىندەگى شەكتىلەر بولدى دەگەن مالىمەتتەر دە كەزدەسەدى (قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى ء(الىم، كەتە، شومەكەي), XIII توم، 2-كىتاپ. 39-40 بب.).

سونىمەن قاتار، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ءار رۋدىڭ ءوز مارتەبەسى مەن يەرارحياسى بولدى.  مىسالى، 1748 ج. 24-قىركۇيەكتە م. تەۆكەلەۆ كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ جاعدايىن بىلاي سيپاتتايدى: «وپيسانيە رودوپلەمەننوگو سوستاۆا كازاحوۆ ملادشەگو جۋزا س ۋكازانيەم مەست كوچەۆي وتدەلنىح رودوۆ، سوستاۆلەننوە م. تەۆكەلەۆىم. وپيس كيرگيز-كايساتسكوگو نارودا مەنشەي وردى، سكولكو ۆ توي وردە رودوۆ، ي يم كاكيە زۆاني، ي كوتورىە رودى سيلنى ي نەپوسرەدستۆەننى، ي مالوسيلنىە، زناچيت نيجە سەگو. سيلنىي رود الچين، ا الچين رازدەلياەتسيا نادۆوە، تو ەست كاراكيسياك ي بايۋلى. كاراكيسياك ۆسەح سيلنەيا، يششيسلياەتسيا شەست رودوۆ، ا يمەننو: چەكلي، كاراكيسياك، چيۋمەكەي، ديۋرتكارا، كاراكەتە، كاراساكال. ۆ سيح شەستي روداح ۆلادەلتسوم بىل ابۋلحاير حان. بايۋلى پروتيۆ كاراكيسياك پوسرەدستۆەننى، ا ششيسلياەتسيا دۆەنادتسات رودوۆ، ا يمەننو اداي، دجابباس، الاچا، بايباكتى، بەرچ، ماسكار، تازلار، يسەنتەمير، التين، شيحليار، چەركەس، تانا. ۆ سيح دۆەنادتساتي روداح نۋرالي-سالتان. جەدتيرۋ، تو ەست سەم رودوۆ، ۆ ملادشەي وردە سامىە بەزسيلنىە رودى، ا يمەننو: تابىن، تاما، كەردارى، كەرەيت، دجاگالبايلى، تيلياۋ، رامادان. ۆ ۆىشەۋپوميانۋتىي جەدتيرۋ، تو ەست سەم رودوۆ، سوەدينەنى ۆمەستە پري تەۆكە-حانە، پو تاكوي پريچينە ونىە سەم رودوۆ پوودينوچكۋ.... ودناكو، حوتيا ي سەم رودوۆ ۆ ودنو مەستو سوەدينەنى، پرەد الچينتسامي ۆەسما بەسسيلنى» دەپ كورسەتكەن (قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. ت. XIII, 4-كىتاپ، الماتى 2010, 7-ب.).

بۇل مالىمەتتىڭ دۇرىستىعىن تاريحشى ي.ۆ. ەروفەەۆا دا  راستايدى. «ۆ تراديتسيوننوي يەرارحي رودوپلەمەننىح گرۋپپ ملادشەگو جۋزا پريليگەروۆاننوە  پولوجەنيە زانيمالو پوكولەنيە اليمۋلى... ونو سچيتالوس ۆ سرەدە ستەپنياكوۆ ستارشيم رودوم، ت.ە. ساموي زناتنوي رودوپلەمەننوي گرۋپپوي  پو وتنوشەنيۋ ك دۆۋم درۋگيم رودستۆەننىم وبەدينەنيام نومادوۆ، تاك كاك فاكتيچەسكي ياۆليالوس سامىم منوگوچيسلەننىم ي سيلنىم يز ترەح پوكولەني الشينوۆ. پو ەتومۋ پوۆودۋ يزۆەستنىي روسسيسكي يسلەدوۆاتەل ملادشەگو جۋزا  ي.ف. بلارامبەرگ پوزدنەە پيسال ۆ ودنوم يز سۆويح ترۋدوۆ، چتو «ۆ كيرگيزسكيح نارودنىح سەيماح اليمۋلينتسى پەرۆىە پودايۋت گولوس، پەرۆىە دەلايۋت وپرەدەلەنيە، ي پرينياتيە ەگو ودنيم رودوم داەت پولنۋيۋ ۆلاست ك وبششەمۋ سوگلاسيۋ ي يسپولنەنيۋ. پرەدلوجەننوە جە ملادشيم رودوم نە وبيازىۆاەت ك يسپولنەنيۋ اليمۋلينتسەۆ. كاك ستارەيشيم پو پەرۆورودستۆۋ رودوناچالنيكا سۆوەگو، يم ۆەزدە ي ۆو ۆسياكوم سلۋچاە وكازىۆاەتسيا نارۋجنوە پرەدپوچتەنيە. پەرۆورودستۆا اليمۋلينتسەۆ، – وتمەچال ۆسلەد زا نيم ل.ل. مەيەر، – ستروگو سوبليۋدالوس. يح منەنيە ي پريگوۆورى بىلي وبيازاتەلنى دليا بايۋلينتسەۆ ي سەميرودتسەۆ، نو نە ناوبوروت». نيجە پوكولەنيە اليمۋلى پو ستاتۋسنوي يەرارحي پلەمەن ملادشەگو جۋزا راسپولاگالوس پوكولەنيە بايۋلى، ا زا نيم ۋجە – جەتىرۋ. وبە پوسلەدنيە سوتسيالنىە گرۋپپيروۆكي نومادوۆ وتنوسيليس زاپادنىمي كازاحامي ك كاتەگوري ملادشيح رودوۆ، پوسكولكۋ وبەدينيالي مەنشەە چيسلو ليۋدەي، چەم اليمۋلينتسى ي ۆ رەزۋلتاتە ەتوگو سۋششەستۆەننو ۋستۋپالي يم ۆ جيۆوي سيلە» دەپ كورسەتەدى ول. («رىتسار «زۆانيە» چەستي» كازاحسكي باتىر بوكەنباي قاراباتىرۇلى» اتتى ەڭبەگىنىڭ، الماتى 2017, 16-17-بب.).

سونىمەن قاتار ي.ۆ. ەروفەەۆا م. تىنىشپاەۆتىڭ ءوز كەزىندە اشىنداردىڭ قازاق-جوڭعار سوعىسىندا «ەرەكشە ءرول اتقارعانىن» اتاپ وتكەنى تۋرالى دا ايتادى: «ناريادۋ س بوكەنباەم ي ەگو سوروديچيامي  ۆەسومىي ۆكلاد ۆ دولگوجداننۋيۋ پوبەدۋ وبشەكازاحسكوگو وپولچەنيا ناد سيلنىم ۆراگوم ۆنەسلي تاكجە منوگيە درۋگيە باتىرى ملادشەگو جۋزا، موبيلنىە وتريادى كوتورىح ۆ تەچەنيە 1727-1728گ.گ. نا رازنىح ناپراۆلەنياح بوەۆىح دەيستۆي پروتيۆ دجۋنگارسكيح كاراۋلنىح ۆويسك ناحوديليس ۆ اۆانگاردە ۆوينسكيح فورميروۆاني كازاحوۆ. س ۋچەتوم داننوگو وبستوياتەلستۆا يزۆەستنىي كازاحستانسكي يسلەدوۆاتەل پەرۆوي چەتۆەرتي پروشلوگو ۆەكا م.تىنىشباەۆ، وسۆەتيۆشي ۆ سۆويح ترۋداح نا وسنوۆە نارودنىح پرەداني يستوريۋ پوبەدونوسنوگو ناستۋپلەنيا رازليچنىح رودوپلەمەننىح وپولچەني كازاحوۆ پو تەرريتوري سارىاركي ي بەتپاكدالى، وسوبو وتمەتيل، چتو «الچىنى سىگرالي ۆىدايۋششۋيۋسيا رول» ۆ ەتوي وسۆوبوديتەلنوي ەپوپەە – دەپ جازادى.

«مىنە، وسى كەزەڭدەردە ءار رۋلار مەن تايپالاردان شىققان «بوگەنباي باتىرلار» لەگى قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىردى.ولاردىڭ قاي-قايسى بولماسىن ماقتانۋعا تۇرارلىق، ەل ىسىنە ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ، ەرلىك كورسەتكەن قازاقتىڭ حاس باتىرلارى ەدى» (قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى، ء(الىم، كەتە، شومەكەي), XIII توم، 2- كىتاپ، 14 ب.).

جوعارىداعى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە  ءابىلحايىر حان تۋرالى جانە ونىڭ بيلىگى قاراماعىنداعى الشىننان تارايتىن قاراكەسەكتىڭ ءالىم  تايپاسىن قۇرايتىن  رۋلارعا جۇرەتىنىن، ولاردىڭ ونى قولداپ مىقتى تىرەگى بولعاندىعى كەڭىنەن ايتىلدى. سول ايتىلعانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ مىنانداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، كىشى جۇزدەگى ەڭ ىقپالدى ءارى سان جاعىنان كوپ ءالىم رۋى ابىلقايىردى وزدەرىنە حان سايلاعان سوڭ ءوز رۋىنان شىققان باتىر شەكتى بوگەنبايدى «باس ساردار» ەتىپ تاعايىنداتۋعا ىقپالى ابدەن جەتەتىنى قيسىندى. ويتكەنى كىشى  جۇزدە سان جاعىنان ەڭ كوپ، مىقتى، ءداستۇر بويىنشا ءبىرىنشى بوپ ءسوز ۇستايتىن، ايتقان ءسوزى جەردە قالمايتىن، نوقتا اعاسى ءالىم تايپاسى ءوز قونىسىندا باسىم كوپشىلىكتە بولا تۇرىپ، ءابىلحايىردى وزدەرىنە حان سايلاعاندا باس سارداردى وزگە رۋدان سايلاۋى مۇمكىن بە؟ سوندىقتان دا ءالىم شەكتى بوگەنبايدىڭ «باس ساردار» بولىپ سايلانۋى زاڭدىلىق.

ارينە، باس ساردارلىققا وڭاي ادام تاعايىندالمايدى. ونىڭ ەرلىگىنە ەل ىشىندەگى ابىرويى دا، داڭقى دا ساي بولۋى كەرەك. شەكتى بوگەنبايدىڭ ول جاعى جەتەرلىك.

مىسالى، سارشولاق شايىر شالقار وڭىرىنەن شىققان باتىرلار جايىندا تەبىرەنە بىلاي جىرلايدى:

«مارتىككە اركەز بولدىڭ دەم.

جەڭىسكە جەتكەن شايقاستا،

بوگەنباي، ايتباي، قايداۋىل،

حاس باتىرلار كىمنەن كەم؟!

باقتىباي، تايلاق، نارقاسقا،

كوتىبار، دوستان، ارىستان،

ماماي، اقتان، قاراعۇل،

شىققاندار جاۋمەن شايقاستا».

شايىر سارىشولاق بورانبايۇلىنىڭ (1858-1929 جج.) ەرلىك پەن باتىرلىقتى پاش ەتەتىن جىر ۇزىندىسىندە باسقا تاريحي تۇلعالاردىڭ ىشىندە شەكتى بوگەنباي باتىردىڭ العاشقى بولىپ ايتىلۋى، جاۋمەن شايقاستا كوپتەگەن ەرلىك جاساپ، حاس باتىرعا لايىق ۇلگى بولارلىق تۇلعا بولعانى كورىنىپ تۇر (ورالباەۆ م.، قاباقباەۆ ج. «ماماي باتىر» // «تىلەۋ، قاباق» ماقالالار جيناعى. IV كىتاپ. اقتوبە، 2010, 67-ب.).

سول سياقتى قاراقالپاقستاننىڭ حالىق جىراۋى الدابەرگەن تاسقىنباەۆ:

«...قاباقتان تۋدى بەس بالا

نەبىر قاسقىر جۇرەكتى

قۇلاقتى سالىپ تىنداندار

اقىنىڭ ءسوزىن ۇدەتتى.

جانكەلدىدەن – بوگەنباي

قانگەلدىدەن – قاراباس

شىقتى نەبىر مىقتىلار

باتىرى، ءبيى ارالاس

باسەننەن ەسەت، كوتىبار

كەزدەسكەن جاۋىن ساناماس...»، - دەپ باتىرلاردىڭ ەرلىك جولدارىن جىرلاعاندا بوگەنباي باتىردى ءبىرىنشى اتاۋى دا تەگىن ەمەس («اتامىز ءساپي ادامنان...» الماتى: «سانات»، 2004. 80-ب.).

ەكىنشىدەن، بۇل ايتىلعان تۇجىرىمدى قاراكەسەك قۇرىلتايى، ونىڭ قۇرامى تۋرالى تومەندە كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر راستايدى: «ك سويۋزۋ سەمۋ، نازۆاننومۋ پو مەستۋ، گدە بىل سەزد كاراكيسياتسكيم، پريسوەدينيليس يز مەنشوي وردى بولشايا چاست رودا اليمۋلىنسكوگو، چاست بايۋلىنسكوگو ي چجيدەرۋ  ا يز سرەدنەي – نەسكولكو سەمەي كيپچاكوۆ ي نايمانوۆ» (يكري V توم، الماتى «دايك-پرەسس»، 2007. 394-بەتتە).

سول سياقتى ي.ۆ.ەروفەەۆا دا: ...كرومە توگو، ۆ «وبوزرەني» پريۆەدەنى وبويدەننىە ۆنيمانيەم سوۆەتسكيح ي سوۆرەمەننىح يستوريكوۆ تسەننەيشيە فاكتيچەسكيە سۆەدەنيا و رودوپلەمەننوم سوستاۆە ۋچاستنيكوۆ كاراكۋمسكوگو سوبرانيا، زاپيساننىە يا.پ.گاۆەردوۆسكيم ۆ 1803 گ. سو سلوۆ يح پرەستارەلىح سىنوۆەي ي ۆنۋكوۆ. ەتا ينفورماتسيا ودنوزناچنو سۆيديتەلستۆۋەت و پريسۋتستۆي نا پامياتنوم كۋرۋلتاە يسكليۋچيتەلنو ستارشين  ملادشەگو جۋزا ي تەم سامىم وكونچاتەلنو سنيمەت پروبلەمۋ يدەنتيفيكاتسي ۋپوميانۋتوگو ۆ داننوم كونتەكستە ستارشينى بوكەنبايا دليا يسسلەدوۆاتەلەي يستوريچەسكيح بيوگرافي ودنويمەننىح كازاحسكيح باتىروۆ.

قاراقۇمدا بولعان قاراكەسەك قۇرىلتايىنا قاتىسقان تايپا، رۋلاردىڭ ءتىزىمى تومەندەگىدەي كەلتىرىلگەن. ي.ۆ. ەروفەەۆا «رىتسار زۆانيا چەستي» كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى، الماتى، 2017 جىل، 87-88 بەتتەرىندە: «...پو سۆيديتەلستۆۋ كازاحسكيح اكساكالوۆ زافيكسيروۆاننوم ماتەريالاح يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو، زيموي دليا رەشەنيا ۆوپروسا وب ۋپوترەبلەني وبششيح «ۋسيلي ك ەدينودۋشنوي زاششيتە درۋگ درۋگا» ۆ زارانەە نازناچەننوە مەستو نا تەرريتوري كاراكۋموۆ پريبىلي ستارشينى 14 رازنىح سوتسيالنىح پودرازدەلەني ملادشەگو جۋزا: رودوۆ-كاراساكال، كاراكەتە، كاراكەسەك، تورتكارا، وتدەلەني ەلدار، كاراتامىر، توكەن، كوەت، ايۋسسىرىم، كونەك، سارى-كەشكەنە، اككەتە ي ۋشجاراي رودا شومەكەي; وتدەلەني-كاشكەنە، ۋلكەن، يلي بەلەكشورا، رودا شەكتى پوكولەنيا اليمۋلى ي رودا تابىن پوكولەنيا جەتىرۋ. ...پوسلەدنيە 14 چاستەي مەنشەي وردى ەست سوبستۆەننو تا چاست كيرگيزتسەۆ، كوتورايا، كاك ۆيدنو بىلو ۆ يستوريچەسكوم يزۆەستي، ۆستۋپيلا سويۋز كاراكيسياتسكي. وني ينىنە ۆ گلاۆنىح دو وبششەستۆا كاسايۋششيحسيا دەلاح مەجدۋ سوبويۋ يمەيۋت نەكوتورىي ۆيد سوگلاسيا ي سوستاۆليايۋت كاك بى وسوبۋيۋ وردۋ، وتپادشۋيۋ وت پوۆينوۆەنيا يزبيراەمىح روسسيەيۋ حانوۆ (يكري V الماتى «دايك-پرەسس»،2007.س.417). كورىپ وتىرعانىمىزداي قاراكەسەك قۇرىلتايىنا قاتىسقان كىشى ءجۇزدىڭ اتالعان 14 رۋىنىڭ ىشىندە تابىن رۋىنىڭ تاراقتى، تارتۋلى تايپالارى (بولىمدەرى) اتالمادى. ويتكەنى ولار  قاراكەسەك قۇرىلتايىنا الدەبىر سەبەپتەرمەن قاتىسقان جوق. ال تابىن تاراقتى رۋى تابىن بوكەنباي قاراباتىرۇلىنىڭ رۋى.

سونىمەن بۇدان 1710 جىلعى قاراقۇمداعى قاراكەسەك قۇرىلتايىندا «باس ساردار» رەتىندە شەكتى رۋىنان شىققان بوگەنباي جاپالاقۇلى سايلاندى دەگەن قورتىندى جاساۋعا بولادى.

ي.ۆ.ەروفەەۆا «قاراكەسەك قۇرىلتايى» جانە «بوگەنباي شوقىسىنا» قاتىستى وقيعالار  ءبىر تاريحي تۇلعا قاتىستى دەپ پايىمدايدى: «ۆاجنىە سۆەدەنيا رەتروسپەكتيۆنوگو حاراكتەرا و بوكەنباە سودەرجاتسيا...  يا.پ.گاۆەردوۆسكوگو «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي»، ناپيساننوم ۆ 1809 گ.نا وسنوۆە پولەۆىح ماتەريالوۆ سلۋجەبنوي پوەزدكي رۋسسكوگو وفيتسەرا پو تەرريتوري زاپادنوگو كازاحستانا. اۆتور پودروبنو يزلوجيل زدەس دۆا ينتەرەسنىح نارودنىح پرەدانيا و رازنوۆرەمەننىح پودۆيگاح «يزۆەستنوگو پو حرابروستي» باتىرا بوكەنبايا، ۆ توم چيسلە وريگينالنىي راسسكاز نايبولەە كومپەتەنتنىح ستارشين ملادشەگو جۋزا وب وبەدينيتەلنوم كۋرۋلتاە كازاحسكوي زناتي 1710 گ. ۆ پريارالسكيح كاراكۋماح ي ەگو رولي ۆ پرينياتي سوبراۆشيميسيا ۆ پەسكاح سۋلتانامي ي باتىرامي سۋدبونوسنوگو رەشەنيا و «ەدينودۋشنوي زاششيتە درۋگ درۋگا دو پوسلەدنەي كاپلي كروۆي» («رىتسار زۆانيە چەستي»، 5 ب.). تەك، وكىنىشكە وراي بۇل جەردە ايتىلىپ وتىرعان سول تاريحي تۇلعانىڭ قاي رۋعا جاتاتىنىن بىلمەۋى، ولاردى ۇلكەن قاتەلىككە بوي الدىردى.

يا.پ. گاۆەردوۆسكي كۇندەلىگىنىڭ ەكى جەرىندە «ستارشينا بۋكانباي» تۋرالى بايانداعاندا ەكى وقيعادا دا ءسوز ەتىپ وتىرعان «ستارشينا بۋكانباي» – ءبىر تاريحي تۇلعا. ويتكەنى، ەكى اتتاس ادامنىڭ اتىن بايانداعاندا ءبىرىنىڭ اتىن ەكىنشىسىنەن اجىراتۋ ءۇشىن اۆتور ولاردى وزگەشە اتار ەدى.

ءالىم تايپاسىنىڭ اقساقالدارى يا.پ. گاۆەردوۆسكيگە «بوگەنباي شوقىسى» مەن «قاراكەسەك قۇرىلتايى» تۋرالى وقيعاعالارداعى تاريحي تۇلعانى – بوگەنباي بي دەپ رۋىن اتاماي بايانداپ بەرەدى. بۇل جەردە بوگەنبايدىڭ رۋى نەگە اتالمادى؟ سەبەبى ءالىم، شەكتى اقساقالدارى ءوز رۋىنان شىققان بوگەنباي باتىردىڭ ەسىمىن اتاعاندا رۋىن قوسپايتىنى بەلگىلى. قازاق حالقىندا ءوز رۋلاستارى تۋرالى ءسوز ەتكەندە تەك اتىن اتاپ رۋىن قوسىپ ايتپايتىنى زاڭدى قۇبىلىس. سوندىقتان اڭگىمە بولىپ وتىرعان شەكتى بوگەنباي باتىر وزدەرىنىڭ جاقىن تۋىسى بولعاندىقتان ينفورماتورلار ورىس ساياحاتشىسىنا ايتقان وقيعالاردى ونىڭ رۋىن اتاماي ايتىپ بەرگەن. ال ەگەر وسى وقيعالارعا تابىن بوكەنبايعا قاتىستى بولسا وندا ءالىم اقساقالدارى ءوز اڭگىمەلەرىندە ونىڭ رۋىن اتاپ تابىن بوكەنباي باتىر دەپ كورسەتەر ەدى.

ال وسى قاراقۇمداعى  «قاراكەسەك قۇرىلتايى»، «بوگەنباي شوقىسى» تاعى باسقا قۇندى دەرەكتەردى يا.پ. گاۆەردوۆسكي  كىمنەن جازىپ الدى، ول مر قانشالىقتى سەنىمدى؟

بۇل تۋرالى ي.ۆ. ەروفەەۆا بىلاي دەيدى: «ۆ چاستنوستي وسنوۆنىم ينفورماتوروم اۆتورا «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي» پو يستوري زاپادنىح كازاحوۆ بىل تارحان كاراكوبەك كوسبايۋلى – گلاۆنىي ستارشينا (س 09.10.1787 گ.), رودا تورتكارا پوكولەنيا اليمۋلى، بىۆشىي سپودۆيجنيك زنامەنيتوگو «مياتەجنوگو» باتىرا سىرىما. (قاراكوبەك بي قونىسبايدىڭ بالاسى، ايتەكە ءبيدىڭ نەمەرەسى). ۆ چيسلە درۋگيح ستەپنىح سوبەسەدنيكوۆ يا.پ. گاۆەردوۆسكوگو ۆ ەگو «جۋرنالە» فيگۋريرۋيۋت ستارشينى رازنىح وتدەلەني رودوۆ تورتكارا ي شومەكەي... پلەمياننيك كاراكۋبەكا بي بورانباي شۋكۋپەۋلى، باشيكارا بي، دونانشا بي; ا كو ۆتورىم – سىن اۆتوريتەتنوگو ستارشينى ەلدار كوران بيا – ەدىگە، ستارشينى كەتاباي-بي، كانىباي بي ي راك-بي. ۆسە ۆىشەنازۆاننىە ليتسا ۆوزگلاۆليالي تە رودوۆىە گرۋپپى پوكولەنيا اليمۋلى، ۆ كوتوروم ۆ سۆوە ۆرەميا پرينادلەجالي، سۋديا پو تەكستۋ نارودنوگو پرەدانيا ي درۋگيم سۆەدەنيام، يا.پ.گاۆەردوۆسكوگو، ي منوگيە ۋچاستنيكي راسسماتريۆاەموگو نامي كۋرۋلتايا ۆ كاراكۋماح. سلەدوۆاتەلنو وسنوۆنىم ينفورماتورى روسسيسكوگو يسسلەدوۆاتەليا پو ەتوي تەمە ياۆلياليس پو سۆوەمۋ پرويسحوجدەنيۋ بليجايشيمي پوتومكامي پوسلەدنيح». وسىنداي اتاقتى ەل اعالارىنىڭ ءوزى ينفورماتور بولۋى باياندالىپ وتىرعان وقيعالاردىڭ شىنايىلىعىنا ەش كۇمان تۋعىزباسا كەرەك.

حVII-حVIII عاسىردا قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرى تالاي رەت قىل ۇستىندە تۇردى.   ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن ەرەن ەرلىك كورسەتىپ جان بەرىپ جاتقان باتىرلارىمىز قاي رۋدان شىقسا دا ارقايسىسى جالپى قازاق ەلىنە ورتاق. بۇل جەردە العا قويعان ماقساتىمىز بىرەۋدى اسىرۋ، باسقانى كەمىتۋ ەمەس. از دا بولسا اقيقاتقا بىرشەمە جاقىنداۋ. تاريحتىڭ تۇڭعيىعىنا مۇلدە ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتپەي تۇرعاندا، حالىقتىڭ تاريحي جادىنىندا ءبىر تۇلعانىڭ بولسا دا ەسىمىن انىقتاپ بەرۋ. باۋىرجان مومىشۇلى «ەرلىكتىڭ ءوشۋى – حالىقتىڭ قاسىرەتى!» دەگەن ەكەن. ەرلىك تە، ەرلىك جاساعان باتىردىڭ اتى دا ەشقاشان وشپەۋى ءتيىس. بۇگىنگى كۇنى قولدا بار دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەر بويىنشا جاساعان قوتىندىمىز، بىرىنشىدەن، «قاراكەسەك قۇرىلتايى»، «بوگەنباي شوقىسىنا قاتىستى وقيعالار» ءبىر تاريحي تۇلعانىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. ەكىنشىدەن، وسى ەكى وقيعاعا قاتىستى تاريحي تۇلعا – شەكتىدەن شىققان باتىر ءارى بي بوگەنباي جاپالاقۇلى.

بولاشاقتا مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ وتىرعان تىڭ دەرەكتەر دە تابىلىپ جارىق كورەر. سوندا وسى تۇجىرىمدار بەكي تۇسەدى دەگەن سەنىمدەمىز. دەگەنمەن بۇگىن دە قولدا بار دەرەكتەرمەن تاريحي وقيعالاردىڭ جەلىسى مەن تۇلعالارعا قاتىستى بولجام جاساي بەرۋ قاجەت. ويتكەنى بۇل ماسەلە بولاشاقتا ءوز زەرتتەۋشىسىن تاۋىپ وعان سەرپىن بەرۋى كەرەك.

ارمان ءجۇمادىل،

ت.ع.ك.، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz