Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
Birtuar 2462 19 pikir 28 Shilde, 2023 saghat 10:04

Búl biylik Maghauindy  bile me eken?

Songhy jyldar múghdarynda әdebiyet pen óner salasynda biraz aituly sanlaqtarymyz elimizdegi eng joghary mәrtebe – "Qazaqstannnyng Enbek Eri" ataghymen marapattaldy. Búl degenimiz – últ mәdeniyetine kórsetilgen izgilikti iltifat, ýlken qúrmet, merey tasytqan masatty qúbylys ekeni dausyz. Árkim enbegine qaray ardaqtalyp jatsa, odan artyq qanday mәrtebe bolmaq. Áytse de, әr nәrsening óz ret-joly, jón-josyghy bolatynyn eskersek, jogharadaghy mereyli ataqqa layyqtynyng layyqtysy, eng birinshi kezekte atalugha tiyisti asa kórnekti túlghalardyng keybiri kózden tasa, yqylastan shetqaqpay qalyp kele jatqany kónil qynjyltady. Búl tarapta biz úly Múhandy, Múhtar agha Maghauindi aityp otyrmyz. Sózding dәmi men nәrin talghaytyn zeyindi oqyrman Maghauinning әdebiyet tarihymyzdaghy Abay, Áuezovpen qatar túrghan iyqtas zanghar ekenine shәk keltire qoymas, Hәm býgingi tanda óli men tirining arasynda onyng aldyna týser qalam iyesi joq ekenin ishegine shynashaq ainalmas nebir qyzylkóz qyzghanshaqtyng ózi de amalsyz moyyndap, ishten tynatyna senimimiz gәmil.

Maghauin – qazaq Sózin jana zamanda sapalyq jana satygha kótergen, siqyrly, jýrdek qalamynyng úshynan nebir jauhar tógip, sheberlik shynyna jetken birden-bir biregey talant. Jórgeginen Abay jyrynyng әuezimen әldiylenip ósken has sanlaq tughan әdebiyetimizben birge kóktep, birge japyraq jayyp keledi. Últymyzdyng ruhany bolmys-bitimin, mereyli biyigin, ókinishti mún-zaryn, myng jyghylyp-myng túrghan tayghaq keshuin Maghauin shygharmalarynsyz elestetu mýmkin emes. Ádebiyetimiz ben tarihymyzdyng búryny men býginine ýnilsek, at basyn búryp, manday týzer Temirqazyghymyzdyng biri Múhannyng jauhar dýniyeleri ekeni talassyz. San boyaumen qúlpyryp, myn-san ýnmen synghyrlaghan Maghauin әlemi sheksiz shalqar, hәm súlu, hәm kórkem, kirsiz jýrekpen túnghiyghyna sýngi de, keregindi ala ber, bayyp, qúnarlanyp shyghasyn. Ol – anqang keuip, ózeging talghanda, shólindi basar tas túmanyng suynday túnyghyn; adassan, kóz úshynan shalqyp, ózine shaqyrar jeti qaranghydaghy shyraghyn... iyәki, baghzy zamannyng ýnin estip, baba tarihyndy tanyghyng kelse – Maghauindi oqy; bayyrghy realistik mashyqtan bastap, mistikalyq, moderndik, magiyalyq... sipattaghy arghy-bergi san-aluan jarasymdy kórkemdik tәsilding siqyryna arbalyp, tylsymyna shym batyp, shomghyng kelse – Maghauindi oqy; ana tilimizding tanday ýiirer uyz dәmin tatyp, meyir qandyrghyng kelse – Maghauindi oqy...

M. Maghauin – alghashqy tuyndysymen-aq әdebiyet tabaldyryghyn qúbylys bolyp attaghan tendessiz túlgha. Tanym kókjiyegimizdi kenitip, ruhaniyatymyzdyng mәngi kónermes inju-marjanyna ainalghan  "Qobyz saryny" monografiyasy men "Aldaspan" antologiyasyn týbit múrty jana tebindegen jas talap bozbala jazdy degenge tipti ishanudyng ózi qiyn. Búryn ghylymy ortagha beymәlim, qúpiyasy qyryq qat jyraular poeziyasyn zerdeleu arqyly tanym-týsinigimizge tyng óris ashyp, әdebiyet tarihyn tútastay ýsh ghasyr arygha jyljytty. Búl әdebiyetimizding bastauyn Búhar jyraumen shektep, sholaq qayyratyn sol tústaghy qatyp-semip qalghan ghylymy qasang dogmagha jalghyz ózi qasqayyp qarsy shapqan Jeke batyrday kózsiz erlikpen para-par jankeshtilik edi. Keybir baqay esep kýnshilder iydeologiyalyq qyraghylyq tanytqansyp kýnirense de, Mýsirepov, Marghúlan syndy danalar әdebiyet kóginde jarqyrap tughan jana júldyzgha tanyrqay qarap, aq batasymen alqady. Ár sózi saf altynnan baghaly úlylardyng osynshalyq madaq-maqtauyna jas jigit buyny bosap, masattanyp dandaysyghan joq. Zor ýmitpen artylghan amanat jýgi dep bilip, shalqar shabyty shalqyp-tasyp, shabysyna shabys qosty. Bir shygharmasynan bir shygharmasy býiiri qyzghan pyraqtay ozghyndap, janghan júldyzy jarqyray týsti.

Kórkemdik kenistiktegi biyiktik pen terendik, kendik ólshemderin shyrqaugha sharyqtatqan qanatty shygharmalarynda qazaqtyng arghy-bergi túrmysyndaghy dilgir taqyryptartyng kýllisi mol auqymmen qamtyldy. Qazaqtyng qala prozasyna alghash qalam tartyp, tynnan týren salghannyng biregeyi de Maghauiyn. Onyng studentter men qala intelliygensiyasynyng ruhany kelbetin kórkem aishyqtaghan "Qara qyz", "Kókmúnar" romandary jastarymyzdyng basyna jastanyp jatyp oqityn shygharmalaryna ainaldy.

Tarih – jazushynyng airyqsha stihiyasy. Sonau "Qobyz sarynynan" bastau alghan asqaq ansar "Alasapyrangha" jalghasyp, odan "Shynghys han" atty tórt tomdyq, "Altyn Orda" atalatyn eki tomdyq úly epopeyalargha úlasty. "Alasapyran" dilogiyasynda "kerdeng basty iydirgen, tizelini býktirgen" asyl ruhty baba qazaqtyng "auzy týkti kәpirge" bodan bolar tústaghy qily taghdyry azaly jýrek qanymen aishyqtalsa, "Shynghys han" epopeyasy iyisi týrky millәty tarihynyng kórkem ensiklopediyasy deuge layyq. "Altyn Ordamen" túiyqtalar osynau romandar sikli arqyly qazaqtyng týp tarihy týgeldey kórkem hatqa týsirildi desek, asylyq aitqandyq bolmas.

Qyzyl imperiya kezindegi últymyzdy ýsti-ýstine sorlatyp, omyrtqasyn ýzgen qanqúily zobalandardyng eshqaysy da Maghauinnyng jýregin syzdatpay ótken joq, qalamynan tys qalghan joq. Azamat soghysy, Oktyabri revolusiyasy, kәmpeske, újymdastyru, asharshylyq, 37-ning zúlmaty, Otan soghysy, tyng iygeru, atom poligony, jalpy últtyq degradasiya sekildi tizbekti nәubetting bәri de "Sary qazaq", "Shaqan sheri", "Kesik bas, túlyp dene", "Men", "Balaqan", "Qypshaq aruy", Bir atanyng balalary", "Jarmaq", "Jylan jylghy balalyq"  t.b. roman-hikayattarynda shynayy kórkemdikpen kórinis tapty.

Elining bayraqty bostandyghyna shyn shattanyp, jýregimen quanghan bir adam bolsa, ol – Maghauiyn. On-solyn tanymaghan sәby shaghynda-aq әkesining qughyngha úshyraghan azapty ómirin kórip, jadau qabaq, jarym kónil shanyraqta óksikpen bulyghyp ósti. Ol sosialistik shadyman ómirdi eshqashan asqaqtata jyrlaghan emes. Jan tynyshtyghyn tarihtan izdedi. Bostan zamandaghy babalarymyzdyng asyl ruhyn, sәn-saltanaty jarasqan peyishtey túrmysyn ansarly jýrekpen saghyna jazdy. Múhang ýshin azattyqtan asqan qasterli úghym joq. Toqsanynshy jyldardyng basyndaghy aumaly-tókpeli kýizelis kezinde bir top qalamdas qarynnyng gói-góiin aityp kýnirene bastaghanda: "Endi ashtan ólsem de armanym joq, aghayyn, ózderin-aq ansay berinder sol "peyishterindi!" dep, Múhannyng kózine jas alghany әli kóz aldymyzda.

Qashanda halqynyng joghyn joqtap, jyrtyghyna jamau, ketigine kirpish bop qalanugha úmtylatyn Múhang azattyq alghan bette-aq, bar júmysyn ysyryp qoyyp, "Qazaq tarihynyng әlippesin" jazdy. Sovettik kesirli, ayar sayasattyng yqpalymen auzy-múryny qisayyp, teris nasihattalyp kelgen tól tarihymyz turaly jalghan, jabayy týsinikten arylyp, úrpaq sanasyn serpiltudegi múnday enbekting mәn-manyzyn aityp jetkizuding ózi mýmkin emes.

Býginde "Jana Qazaqstan" jana qolgha alyp jatqan últtyq iydeologiyanyng túghyrnamalyq qaghidattaryn Múhang sonau toqsanynshy jyldardyng basynda-aq ózining әigili "Últtyng kýre tamyry", "Últsyzdanu úrany" tәrizdi analitikalyq esse kitaptarynda tújyrymdap qoyghan bolatyn.

Tarihtyng tosyn syiynyng arqasynda, jauyz imperiyanyng shengelinen qútyldyq dep qalpaghymyzdy aspangha atqanmen, ókinishke oray, shekemiz sheruen ata qoyghan joq. El biyligin sol bayaghy qyzyl kósemder jymysqylyqpen basyp qaldy. "Auyz demokratiya" bolmasa, shyn mәninde, eshtene ózgermedi. Erkin oi, últtyq ansar jórgeginde túnshyqtyrylyp, bir adamnyng sheksiz ýstemdigin óbektegen avtoritarlyq kleptokratiya ornyqty. Jerding asty-ýstindegi baylyq jappay tonaugha týsti. Jyldar boyy qalyptasqan sharuashylyq jýiesi býtindey kýiredi. Halyqtyng kópshiligi qayyrshylyqqa úshyrap, el ishin әleumettik-ruhany haos jaylady. Últ bolashaghyna qater tóngen osynday syndarly sәtte qazaghym dep qashanda otqa týsetin qaysar jazushy qalay qol qusyryp qarap otyrsyn. Úshqyr, otty qalamyn aq nayzaday ýniltip, kenirdektep engen qogham dertin ayausyz shenedi. Joydasyz "prihvatizasiya", auyldyng kýireui, ana tilding mýshkil hali, shekarany shegendeu, jer satu, syrttaghy qandastarymyzdy elge kóshiru, Jana-ózendegi qandy soyqan t.b. tolyp jatqan qazaq bolashaghyna qatysty mәselining bәrine attan sap ashy aiqaymen ýn qatty.

Múnday azamattyq pozisiya, últym dep ózegi ýzilgen ólermendik nazarbaevtyq biylikke, әriyne, únaghan joq. Olargha kýn kósemderin Qúdaydyng taghyna kóterip, jer-kókke syighyzbay madaqtaytyn jaramsaqtar kerek edi. "Aq patsam!" dep sayraytyn búranbel, taban jalaghysh, qol sýigish jaghympazdar armiyasy jasaqtalyp, el tarihynda búryn-sondy bolmaghan "Núr-nәmә", "Han-nәmәlardyn" alaman bәigesi bastaldy. Núr didarlyny Ay men Kýnge tenep, Qúday men payghambardan asyryp, qalay maqtaugha sóz taba almay qinalghandardyng talayyn kórdik. Alamannan at ozdyrghandar biyik astaudan jem jep, marapatqa meldektedi. Óner men әdebiyetke bólinetin memlekettik qyruar qarjynyng basym bóligi shiyrek ghasyr boyy "Núriada" qoqysyna iyt-rәsuә shashyldy.

Múhang syndy tabandy azamattyq pozisiyadaghy shyn talant iyeleri qaqpay kórip, ógey atandy. Últ iygili ýshin atqarghan úlanghayyr enbekteri eleusiz qaldy, qaghaju kórdi, ruhany qysymgha úshyrady. Azattyq alghaly bergi 30 jyl ishinde M. Maghauin ózining azat Otany tarapynan birde-bir marapat, syi-qúrmet kórgen joq; 30 jyl ishinde nebir halturshikterdin  tonnalap makulaturasyn shygharyp jatqan Mәdeniyet ministrligi yqylas tanytyp, Maghauinning bir kitabyn da basyp shygharghan emes. (12 tomdyq hәm 25 tomdyq shygharmalar jinaghyn әdebiyetting qadyr-qasiyetin biletin, jazushy talantyna sheksiz qúrmetpen tabynatyn mesenat azamattar óz qarjysyna shygharyp berdi). Múnyng aty ne? "Kórmes – týieni de kórmes" demeske amalymyz qaysy. Jә, búl kesirli NÁN-baydyng zamanyndaghy túlghany taptaugha arnalghan ruhany keseldi qysastyqtyng kórinisi delik. Al, biraq, býgingi jana kezende ne ózgerdi? Jana, Ádiletti Qazaqstan Múhanday alybyna jýregi eljirep, qúshaghyn jaydy ma? Ázirge onday yqylasty kóre qoyghan joqpyz. Sol bayaghy syz qabaq, kók sireu múz kónilding kóbesi sógilmegen siyaqty. Esesine, NÁN-siz tany atyp, tauyghy shaqyrmaytyn jol-jorghalar qalpaghyn ainaldyryp kiyip, janasha sayrap, búrynghysha ýpil-mәlik bop jýr.

Enbegi óz dәrejesinde baghalanbay jýrgen jalghyz Múhang ghana emes, әr salada da onday  sanlaqtar barshylyq. Sonyng biri – qazaqtyng qaysar qyzy Biybigýl Imanghazina. Búl apamyzdy zamanymyzdyng fenomeni desek te bolady. Ómirimen de, enbegimen de ónege bop kele jatqan oqshau túlgha, úrpaqqa ýlgi bolar ónegeli ómir iyesi, beybit kýnning Mәnshýgi men Áliyasy deuge әbden tatyrlyq jan. Onyng qalamgerlik jolyndaghy ruhany erligin "Qúrysh qalay shynyqty" romanyn jazghan әigili orys jazushysy N. Ostrovskiymen salystyrsaq artyq bolmas. Qarshaday kezinde qatygez qanisherding qolynan mýgedek bop arbagha tanylyp qalsa da, ajalmen alysyp jýrip ózin órshil ruhty túlgha jasady. Taqsyretti taghdyrynan "Tauqymet" atty roman-trilogiya, qoghamda etek alyp bara jatqan keseldi moralidik-etikalyq mәselelerdi terennen tolghaytyn "Nazym", "Ýiime barghym kelmeydi" syndy mono-romandar jazdy. Ol –izgilik múrattaryn aq qaghazdyng betine qalammen jazyp qana qoymay, ainalasyna meyirim shapaghatyn darytyp, qayyrymdylyqty óz qolymen jasap kele jatqan aituly qayratker de.

Mýgedek analardyng qasiret-múnyn jan-jýregimen týsinetin bir kisi menday-aq bolar dep oilaytyn jazushy Tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy qiyn-qystau sәtte memleket tarapynan eshqanday jәrdem bolmay, qarausyz qalghan 217 myng mýgedek analardyng basyn qosyp, 1992 j. respublikalyq "BIYBI-ANA" qoghamyn qúrdy. Basyndaghy jalghyz ýiin kepilge qoyyp, bankten alghan aqshasy men kitaptarynan týsken 20 million tenge qalamaqysyn jylaghan joq-jitik mýgedekterding múqtajyna júmsady. Otyz jyldyng ishinde myndaghan mýgedek analardyng túrmys jaghdayyn jaqsartugha jәrdemdesti. Qoghamnyng tikeley aralasuymen kóptegen mýgedek ana baspanaly boldy. "BIYBI-ANA" qayrymdylyq qorynyng kómegi arqasynda mýgedek analardyng tәrbiyesindegi 700-den astam jasóspirim joghary oqu orynyn bitirip, býginde elimizding týrli sharuashylyq salasynda tabysty qyzmet atqaryp jýr. Qazirgi tanda "BIYBI-ANA" Qory 30 jylda Qazaqstannyng bir de bir ónirinde bolmaghan, mýgedek balalardy onaltu ortalyghyn Aqtóbe oblysy Shalqar audanynda salu jobasy boyynsha júmys istude. Osynday jankeshti, izgilikti enbegi ýshin de ol kisini respublika júrtshylyghy bayaghyda-aq "qazaqtyng Tereza anasy","Biybi-Ana"  dep atap ketkeni barshamyzgha mәlim.

"Qazaqtyng Tereza anasy", "Biybi-Anasy" ozghan 2022 jyly seksen jasqa toldy. Bizding tarazysy taza biyligimiz, ókinishke oray, bylq etken joq. Beybit kýnning naghyz Qaharmany atanugha tiyis apamyzdyng eren enbegi eskerusiz qaldy. Ádiletti Qazaqstannyng әdildigi osy bolghany ma?

Sonday-aq, bizding baghymyzgha Qúdayym bere salghan (Qúdaybergen Dinmúhammed) Dimashymyz bar emes pe. "Álemning altyn dauysy" atanghan talantty oghlanymyz, ónerimizding býgingi boytúmary, Qazaqstandy tórtkýl dýiyege pash etken brendimiz. Muzanyng qúdiretine tabynatyn әlemdegi milliondaghan fanattary ony tóbesine tútady, konsertin tamashalau ýshin qúrlyqtan qúrlyq asyp, izinen sabylyp jýredi. Osynday asyp tughan asylymyzgha biz el bop ne iltifat tanyttyq? Áriyne, ainalayyn halqymyz Dimash dese, ishken asyn jerge qoyady, tóbesi kókke jetip mereylenedi. Al biylik she? Nazarbaev sayasatynyng sayypqyrandary әlemge aty dýrkirep shyqqan sәtte-aq Dimashty birden "Núr-Otan" partiyasyna qabyldap, tendesi joq "qúrmet" kórsetti. Sóitip, túmsyghymen jer sýzip batpaqtaghan partiyalarynyng bedelin kótermek boldy.

Qazaq topyraghynda Dimashqa deyin eshkim әlemning әigili sahnalary men on myndap adam jinalatyn stadiondarda jeke konsert berip kórgen emes. Onyng osy әlemdi tamsandyrghan konserttik baghdarlamalary elimizdegi marapattardyng taqiyasyna tar kele me? Nege Memlekettik syilyq almaydy? Nege "Halyq artiysi" ataghy berilmeydi? Onday qúrmetke ie bolu ýshin mindetti týrde kózining núry, jýzining әri tayghan kәri bolu kerek pe? Ónerde saqal bolmaydy, ónerde tek talant qana bar. Sonyng qadyryna jetpeu – ýlken qiyanat.

Búl mysaldar, týptep kelgende, bizding memleketimizdegi iydeologiyalyq júmysqa jauapty mekemedegi ýlkendi-kishili shendilerge syn. Maghauindey alypty tanymaytynday keudeleri tas biteu sanylausyz ba? Biybi-Anaday jankeshti beynet iyesining enbegin kórmeytindey kózderi soqyr ma? Dimashtyng әlem tamsanghan dauysyn estimeytindey qúlaqtary kereng be? Biz týsinbeytin paradoks. Álde olardyng tanym ólshemi basqa ma? Jogharygha jol tapqysh, qoly úzyn, nasihat-dabyrasy myqtylar  tóske órlep, shyn talanttylar nege shet-qaqpay qala beredi? Kópting kókeyinde jýrgen osy bir týiindi saualdy auzyn ashsa, әdilet dep sayraytyn Aqordadaghy keybir shendilerge oy salar degen izgi niyetpen qúlaq-qaghys qylghandy jón sanadyq.

 

Túrysbek Sәuketay

Abai.kz

19 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2384