Qazaq dalasyna hәkim Abay ilimin nasihattap, últ mýddesin ómirining basty maqsaty retinde ústanyp, eline payda tiygizer ónegeli isterdin  bastapqy sapynda jýrgen túlghalar az emes. Býgingi jahandanu dәuirinde últtyq sanany Abay ilimimen oyatyp, aqynnyng danalyghyn әrbir qazaqtyng boyyna siniruge qadam jasap, oishyl qarasózderining erekshelikterin zerdelep, pәlsapalyq mәnin týsindirip, «Abaydy tanu – qazaqty tanu» degen úghymdy әrbir jýrekke jetkizip jýrgen abaytanushy ghalymdardyng biri – Shoyynbet Jabal Alshynbekúly. 

Ústazy, kórnekti abaytanushy ghalym Mekemtas Myrzahmetúlynyng jetekshiligimen «Abay qarasózderining janrlyq jәne stilidik erekshelikteri» atty taqyrypta kandidattyq dissertasiya qorghaydy. Ústazynyng baghyt-baghdary boyynsha hәkim Abaydyng danalyq taghylymyn, shygharmashylyghyn ómirlik taqyrybyna ainaldyrghan ghalym J.Shoyynbet osynday iygi múrat jolynda enbektenip jýrgen zertteushi. Oishyl aqynnyng ómiri men shygharmashylyghyna qatysty kóptegen ghylymy enbekterding jaryqqa shyghuyna múryndyq bolyp, atsalysyp, sonymen qatar hәkim Abay danalyq taghylymy jóninde payymdy zertteuler jazyp jýrgen enbekqor azamat. Sózimizge dәlel retinde tómendegi enbekterdi tilge tiyek etip ótkendi jón sanap otyrmyz. Abaydyng akademiyalyq eki tomdyq (1995 j.) jinaghy, «Abay múrasynyng ózekti mәseleleri» atty (2010j. M.Myrzahmetúly, M.Áliphanmen birlesken avtorlyqta) ghylymy enbegi, «Abaydyng dana sózderi» (2015 j.), «Abaydyng qarasózderining erekshelikteri» (2015 j.) monografiyalary, «Týrkistan – Kentau belesteri. Qazaqtyng sony bii – Shoyynbet» (2022 j.) kitaby, «Abaydyng «tolyq adam» ilimining zerttelui jәne úrpaq tәrbiyesine yqpaly» (2022 j.),  «Abaydyng «tolyq adam» ilimi jәne qoghamdyq sanany janghyrtu» (2023 j.) zertteulerin atap ótuge bolady.  Hәkim Abay taghylymyn ghúmyrynyng negizgi temirqazyghyna ainaldyrghan abaytanushy ghalym J.Shoyynbet qazaq joghary bilimining qara shanyraghy sanalatyn Abay atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde «Hәkim Abay» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng diyrektory qyzmetin atqarady.

J.Shoyynbet Abaydyng hәkimdik bolmysy turaly payymdy tújyrymdaryn aityp ta (súhbattary, teledәristeri), jazyp ta (maqalalary, zertteu enbekteri) jýretinin bilemiz.  Últymyzdyng ýni sanalatyn Qazaq radiosynyng «Sóz kiyesi» habarynda bergen kezekti súhbatynda J.Shoyynbet: «Abaydy qayta-qayta oqyghan adam jetiledi. Abay ólenderin tek taqpaq retinde jattatyp óttik. Onyng shyn mәnin týsinetin uaqyt jetti... Abaydyng óleni men qarasózin qatar oqysanyz, ýlken mәn shygharyp, ishki maghynasyn týsinesiz. Býginde adamzat balasy ruhany qúldyraudy basynan ótkerude. Abayda adamzat balasyna qajetti izgilik pen qúndylyqtar bar.  Biz, eng birinshiden, adamzattyng Abayy dep jas úrpaqqa onyng hәkimdik bolmysyn nasihattap, týsindiruimiz qajet», - deydi.

Ústazy M.Myrzahmetúlynyng kókiregi oyau, sanasy sergek shәkirti J.Shoyynbetke Abaydyng qarasózderin zerdeleudi  ghylymy taqyryp retinde úsynghan kezde ózining jetekshisine bergen jauabyn býgingi kýni bylay dep esine alady: «Sen qalayda osy taqyrypty zertteu nysany retinde aluyng kerek», - degen ústazy Mekemtas aghanyng úsynysyna ol: «Oy, aghay, Abaydyng qarasózderin negizinen M.Áuezov, H.Sýiinshәliyev qana zerttegen. Sol kezendegi iydeologiyanyng talabyna say enbekterinde hәkimning danalyq taghylymy jayynda tolyq zerdeleuge mýmkindikteri bolmaghan, aitar oilaryn emeurin retinde ghana jetkizgen. Múnday kýrdeli taqyryptyng kóterer jýgi, salmaghy óte auyr bolady», - dep búl taqyrypty aludan «qashtym». Sonda Mekemtas aghay: «Áriyne, onay dýnie emes, qinalasyn, biraq sonynda útasyn. Abaydy qaytalap oqyghan sayyn jetilesin, eshqashan toqyrap qalmaysyn...», deydi. Oiyn ary qaray bylay dep órbitedi: «Shynynda da, Abaydyng qazaq halqyna aitqan nasihaty – býkil adamzat balasyna aitqan oy danalyghy. Qazaqtyng Abayy ghana emes, ol aqyndyq  joldan  hәkimdik dәrejege kóterilip otyr. Hәkim býkil adamzat balasyna jaqsylyq oilap, sol jaqsylyqtyng jolyn nasihattap, ónege kórsetetin adam, ol – hәkim, ol – Abay».

Hәkimning danalyghynan taghylym alghan J.Shoyynbetting basty maqsaty – Abaydyng «tolyq adam» ilimin zerttep, ony kemel keleshekke nasihattau, sol arqyly әrbir jýrekti izgilikke bóleu. Ghalym kýlli qazaq dalasyn hәkim ilimining sәulesimen shuaqtandyryp, aqynnyng qarasózderin kóp jyldar boyy indete zerttep, tapjylmay izdenip keledi әri búl ýddeden shygha bildi.

J.Alshynbekúly búl jayynda: «Abaydyng aqyndyghy degenimizde onyng ólenderi jaqsy zertteldi, al aqynnyng danalyq oilarynyng qaynar kózi – qarasózderi tolyq zerttelmedi. Basty kedergi «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen diny kózqarasy edi. Abaytanudyng negizin qalaushy Múhtar Áuezovting bilse de aita almaghan mәselelerin hәkim Abay danalyghyna ózining býkil shygharmashylyq ghúmyryn arnaghan Mekemtas Myrzahmetúly tereng taldau jasap, jan-jaqty ashyp kórsetip, hәkimning «tolyq adam» ilimin jan-jaqty zerttep, kópshilikke úsyndy. Mine, bizding ortalyq abaytanudaghy osy janalyqty kópshilikke nasihattaudy, jas úrpaqqa oqytudy qolgha aldy. Ortalyq ashylghan kezennen beri onda qyzmet etken, qyzmet etip jýrgen ghylymy qyzmetkerler «Abaytanu» seriyasy boyynsha 1909 jyly shyqqan Zeynelghabiyden ibn Ámire әl-Jauhary әl-Omskauiyding «Nasihat Qazaqiya» (2009 j.), 1916 jyly shyqqan Samat Ábishúlynyng «Abay termesi» kitabyn (2010 j.) M.Myrzahmetúlynyng týsindirmesimen qayta jariyalady. M.Myrzahmetúly ózining taghy bir shәkirti Núrqanat Kerimbekovpen birge 5-9 synyptargha arnalghan «Abaytanu әlippesi» (2010 j.) intelektualdy oqu-әdistemelik keshenining elektrondy núsqasyn әlemning eng ýzdik tehnologiyasymen Japoniyanyng Tokio qalasynda jaryq kórdi. M.Myrzahmetúlynyng «Hakim Abay múrasyn tanyp biluding 125 (1889-2014) jyldyq tarihynan» (2015 j.), «Abay lúghaty» (2017 j.), «Abaydyng shyghystyq әlemi» (2020 j.), «Abaydyng «tolyq adam» ilimi» (2020 j.) kitaptary jaryq kórdi. Mekemtas aghay «Abay lúghaty» sózdik kitabyn úzaq jyl jazdy, sebebi Abay shygharmalaryndy týsinikke auyr terminderdi anyqtau onay bolmady, al «Abaydyng «tolyq adam» ilimi» kitaby da kóp jyldyq zertteuining qorytyndysy bolarlyq óte kýrdeli ghylymy enbek. Abaytanushy ghalym M.Myrzahmetúlynyng tek Abay shygharmashylyghyna baylanysty enbekteri on tom kitap bolyp «Qazyghúrt» baspasynan shyqty. Bizding maqsat – Abaydyng «Tolyq adam» ilimin elimizdegi barlyq joghary oqu oryndary paydalanatynday «Abaytanu» pәnine arnalghan oqulyq, hrestomatiya, qosymsha oqulyqtardy qayta óndep, tolyqtyryp úsynu. Áriyne jana bastamanyng jana isting joly auyr bolatynyn týsinemiz, sondyqtan da bizding abaytanushy-ghylymdarymyz úrpaq ýshin asa qajetti Hәkim Abay danalyghyn úzaq jyldar zerttep ghana qoymay, naqty ispen tәjiriybe jinadyq, búl - «Hәkim Abay» ghylymiy-zertteu ortalyghy újymynyng basty artyqshylyghy dep bilemin. Maqsat Áliphan «Qazaq әdebiyetindegi adamgershilik ilimi» (2013 j.), Marat Bekbosynov «Dulat pen Abay shygharmalarynyng ýndestigi» (2015 j.), men (J.Shoyynbet – avt.) «Abaydyng qarasózderining erekshelikteri» (2015 j.), «Abaydyng dana sózderi» (2015 j.), Baljan Jabalqyzy «Abay qarasózderindegi shyghystyq saryndar» (2012 j.) turaly zertteu jýrgizdik. Jogharyda aty-jónderi atalghan barlyghymyz da Mekemtas aghaydyng shәkirtterimiz. 2010 jyldan bastap  Abay atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining barlyq mamandyqtarynda túnghysh ret «Abaytanu» pәni engizildi. 2013 jyly «Hәkim Abay» ghylymiy-zertteu ortalyghyndaghy abaytanushy ghalymdardyng bastamasymen mektepterge «Abaytanu» tandau pәni retinde jýrgizile bastady».

Memleket basshysy Q.J.Toqaev ózining «Abay jәne XXI ghasyrdaghy Qazaqstan» maqalasynda: «Biz elge, últqa Abaysha ómir sýrudi ýiretuimiz kerek... Biz Abaydyng «tolyq adam» tújyrymyn qayta zerdeleuimiz qajet. Búl baghytta ghalymdarymyz tyng zertteulerdi qolgha alu qajet. «Tolyq adam konsepsiyasy, shyndap kelgende, ómirimizding kez kelgen salasynyng memleketti basqaru men bilim jýiesinin, biznes pen otbasy instituttarynyng negizgi túghyryna ainaluy kerek dep esepteymin», - dep payymdy tújyrymyn bildirgen bolatyn. J.Shoyynbet ruhany qúndylyqty dәripteytin múnday ózekti mәsele jayynda bylay deydi: «Ghylymy jetekshimiz M.Myrzahmetúlynyng «tolyq adam» ilimin zerdelegen enbekterin biz, abaytanushy shәkirtteri jas úrpaqqa nasihattaudamyz, ústazymyzdyng ónegesimen ózimiz de zertteu enbekter jazyp, Abay tanymyn janasha týsindirudemiz. «Abaytanu» pәni tek Abay shygharmashylyghyn ghana emes, sonymen qatar qazaqtyng tilin, dinin, dәstýrin ýiretetin «Qazaqtanu» pәni, sebebi hәkim Abay qazaqtyn, adamzattyng ruhany qúndylyqtaryn boyyna sinirip, ony qorytyp, qayta úsynyp otyr. Hәkim Abaydy tanytu – adamzattyng bәrine qajetti danalyqty tanytu».

Ghalym qazirgi qazaq qoghamyndaghy ózekti mәseleler men ótkir taqyryptardy kóterip, qoghamdyq oidyng talqysyna salyp otyrady. Búl pikirimizge J.Shoyynbetting hәkim Abay ilimin, taghylymyn saf kýiinde nasihattaudy maqsat etip qoyghanyn, osy múrat jolyndaghy missiyasyn tele-radio baghdarlamalaryna berip jýrgen súhbattarynan, әrtýrli merzimdi basylym betterinde ýnemi jariyalanyp túratyn maqalalarynan angharamyz. Abaydyng ruhany әlemine qatysty barlyq qúbylystargha jiti qarap, ony men terisin oyanghan sananyng joghary dengeyimen baghamdap, búdan shyghatyn dúrys joldy kórsetedi. Ol ózi aitqanday,  Abaydyng «tolyq adam» ilimin zerttep, sol arqyly jýrekterdi izgilikting shúghylasymen oyatu. Jogharyda atap ótken mәseleler ghalymnyng últqa, onyng ruhaniyatyna janashyr ekenin jәne qayratkerlik bolmysyn aighaqtaydy.

J.Alshynbekúly: «Abaydyng ruhany әlemin ashuda qazirgi kýni óner salasynda, әsirese, otandyq kinoindustriya salasynda jattandylyq, kóshirme, jasandylyq siyaqty mәseleler oryn aluda. Abay beynesi ýnemi shapanyn jeleng jamylghan, alyp deneli, jalghyz ózi adymdap bara jatqan ortadan tys beyne retinde somdalady. Sonymen qatar Abay sahnalyq kórinisterde de shapanyn jamylyp ýnsiz otyrady, ol qashanghy ýnsiz otyra beredi?! Danyshpan danalyghyn sózben jetkizu kerek qoy, al biz ózimiz syrttay madaq-maqtau aityp sóiley beremiz, sóiley beremiz. Búl ne degen jattandylyq, ne degen jasandylyq?!? Abay beynesin ónerde somdauda, beyneleude aldynghy aghalardyng isin qashanghy kóshire beremiz, izdenisimiz qayda, Abaydyng danalyghy qayda?!», - dep kókeydegi saualdyng jauabyn izdeydi. Shynynda da, úiysqan últ retinde barshamyz oilanatyn manyzdy súraq. Abaydyng danalyghyn әrbir qazaghynyng jýregine jetkizip,  qazaqtyng últtyq ruhyn kóterip,  mýlgigen mylqau tynyshtyqtan oyatyp, qúldyq sanadan azat etsem degen izgi armany ghalymnyng janyn kýndiz-týni jegidey jeytinin jan dýniyemizben sezinemiz. Abaytanushy ghalym hәkim salghan izbenen jýre otyryp, úiqydaghy jandardy hәkim ilimining shamshyraghyn jaghyp oyatyp,  aqynnyng bir oqyghan adamgha týsiniksizdeu kórinetin kýrdeli qarasózderining mәnin ashyp, oy baylamdaryn terennen tarqatyp, týsinik berip otyrady. Jalpy alghanda, hәkimning qarasózderi pәlsapalyq tereng mәnge ie bolghandyqtan, ony jalang oqyp, qúr syrttay ýnilu oishyl әlemining tylsym júmbaghyn asha almaydy.

Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly ózinin: «Qazaqtyng bas aqyny» atty maqalasynda oqyrmangha bylay: «Búryn estimegen adamgha shapshang oqyp shyqsan, azyna týsinip, kóbining maghynasyna jete almay qalasyn. Key sózderin oilanyp, daghdylanghan adamdar bolmasa, myng qaytara oqysa da týsine almaydy. Ne maghynada aitylghanyn bireu bayandap úqtyrghanda ghana biledi. Sondyqtan Abay sózderi jalpy adamnyng týsinuine auyr ekeni ras. Biraq ol auyrlyq Abaydyng aita almaghanynan bolghan kemshilik emes, oqushylardyng týsinerlik dәrejege jete almaghandyghynan bolatyn kemshilik. Olay bolghanda aiyp jazushyda emes, oqushyda. Ne nәrse jayynan jazsa da Abay týbirin, tamyryn, ishki syryn, qasiyetin bilip jazady», - deydi. Ony san mәrte oqyp, Abaydyng aitpaq bolghan oiynyn  týpki mәnin týsinu, ólenderimen sabaqtastyra otyryp, oi-tújyrym jasau óte kýrdeli mәsele ekenin bilemiz. Sondyqtan danyshpannyng qarasózderin zertteushiler qatary siyrek. Atalmysh taqyrypta qalam terbeuding ózi sanagha salmaq týsirip, ýlken jauapkershilikti, asqan qyraghylyqty talap etedi. Búl túrghysynan J.Shoyynbet Abaydy myng mәrte oqu, ýzdiksiz talmay izdenu, qiyngha qaray qyransha qanat qaghu arqyly ónimdi enbekting nәtiyjesinde qol jetkizdi. Abay qarasózderining janrlyq jәne stilidik erekshelikteri J.Alshynbekúlynyng ómirlik ústanymyna ainaldy. Oishyldyng hәkimdigi jayynda ghalym: «Abaydyng hәkimdigin shygharmashylyghynan aiqyn angharylady. Mysaly, «Otyz segizinshi qarasózinde» Abay «adam, jarty adam, tolyq adam, ghalym, әuliye, hәkim, payghambar, Alla» dep, solardyng bәrine taldau jasap kórsetip ketken. Abay: «Dýniyede ghalym kóp hәkim az. Al ghalym hәkim bola almaydy. Hәkim ghalym bola alady» deydi. Yaghny hәkim ilude bireu shyghady. Sosyn Abay: «Eger de hәkim bolmasa, dýniyening astan-kesteni shyghar edi» deydi. Yaghny ghalymdar ózining ashqan janalyghyn adamzattyng jaqsylyghy ýshin de, jamandyghy ýshin júmsay beredi. Al hәkim janalyghyn tek qana bir-aq nәrsege – býkil adamzattyng jaqsylyghyna ghana júmsaydy», - deydi. J.Alshynbekúlynyng abaytanushy ghalymdargha qatysty ómirde kórgeni men bilgeninen týiindegen mol tәjiriybesi boyynsha ózindik pikiri bar. Ghalym: «Óz basym abaytanushy dep M.Áuezovti, Q.Múhamedhanovty jәne ústazym M.Myrzahmetúlyn tolyq moyyndaymyn. Búlar býkil shygharmashylyq ghúmyryn Abay múrasyn zertteuge, nasihattaugha arnaghan... Songhy uaqyttarda tegine abaytanushy degen ataqty ózderi qosarlap jazatyn abaytanushylar da kóbeyip bara jatyr, keybireui nauqandyq bir-eki maqala jazsa, keybireui tipti Abay turaly birde-bir maqala jazbasa da ózderin abaytanushymyn dep ataydy», - dep shyndyqty aitady.

J. Shoyynbet últ janashyry, zerdeli abaytanushy ghalym, ústazy M.Myrzahmetúlynyng izin jalghastyrushy. Ústazynyng boyyndaghy qazaq últyna, ruhaniyatyna, el men jerge degen janashyrlyq pen adaldyqty, birbetkeylikti,  tektilik pen ótkirlikti sinirgen. Ol әldekimning orynsyz pikirine qúlaq asa bermeydi, ómirde de, ghylymda da degdar ghalymgha tәn bekzadalyq pen ruhany tazalyqty, abzal azamatqa tәn izgi qasiyetterdi ón boyyna jinaqtaghan. Ómirde, ghylymda ózindik eshkimge úqsamaytyn qoltanbasy men órnegi bar,  bolmysynan kishilik pen kisilikting shuaghy taraghan ýlgi-ónegesi bar abyroyly azamat. Hәkim Abay ilimining shyraqshysy Shoyynbet Jabal Alshynbekúlynyng ómir jolyna tek baqyt pen izgilikting altyn shuaghy shashylyp, danyshpan Abaydyn  danalyghyn, taghylymyn qoghamgha, jas úrpaqqa nasihattay beruine tilektespiz. Óitkeni sol darytqan danalyqty qazaq saharasyna «Abaydy tanu – qazaqty tanu» degen ghúmyrlyq ústanymmen últynyng úrpaghyna úyalatatyn da ózi bolmaq. «Hәkim Abaydy tanytu – adamzattyng bәrine qajetti danalyqty tanytu» bolsa, aqyn Abay, hәkim Abay ilimining jaryq shyraghy óziniz ansaghanday әrbir jýrekterdi jaryqtandyryp, kónilderdi tek  imandylyq pen izgilik núryna bóley bersin dep týiindeymiz. Osynday izgilik jolynda sizge quatty densaulyq pen qajyr-qayrat, úzaq ghúmyr men tolaghay tabystar tileymiz.

Dәuren Baqdәuletúly

filologiya ghylymdarynyng kandidaty,

Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi

Abai.kz