Júma, 20 Qyrkýiek 2024
46 - sóz 3189 5 pikir 11 Tamyz, 2023 saghat 14:27

Abay turaly zangerler ne deydi?

Abay turaly zangerler arasynda alghash toqtalyp, sóz qaldyrghan akademik Salyq Zimanov bolsa kerek.

Mende ózimning «Alash zangerleri» atty kitәbimda 19 ghasyr zangerleri qatarynda Abaydy atadym. Abaydyng zamany Reseyding qazaq jerin tolyq jaulap, qazaqtyng dәstýrli biylik jýiesi, onyng ishinde biyler soty da bar, evropalyq qúqyq jýiesine kóship jatqan kez. Endigi jerde qalasanda qalamasanda jana jýie, jana zang talabyna baghynuyng kerek. Abaydyng «qayran elim, qazaghym, qayran júrtym» dep keletin óleninde, «ózimdiki dey almay, óz malyndy» deytin joldar sol kezendi beynelese kerek.

Abay sanaly ómirin bolystyqqa arnap, talay dau-shargha aralasady. Sol tәjiriybesining arqasynda qazaq dalasyna orys zangerleri jazyp bergen jana zan, erejening kem-ketik tústaryn tez angharyp, әigili Qaramola siezinde erejege ózining 74 popravkasyn engizedi. Qazirgi zamanmen salystyrsaq, Parlament deputatynyng zang shygharushylyq funksiyasyn atqardy dese bolady.

Keshe ýlken jolda kólik rólinde bolyp feysbukke kiruge de, post jazugha da qolym tie qoymap edi, býgin tanmen sholyp otyryp Eleujan Serimov aghamyzdyng myna jazbasyna tap boldym. Eleujan agha Abaydyng belgili dauda (sot prosesinde) sóilegen sózine, yaghny sheshendik qyryna toqtalypty. Ary qaray Elekenning jazbasy:

M. Áuezovting «Abay joly» romanynda beynelenetin Saliqa qyzdyng dauyndaghy tóbe by retinde Abaydyng aiyptay sóilegen sózin, sóz sóileuding klassikalyq talabyna say, mәtindi kirispe bólim, negizgi bólim, qorytyndy dep bólip kórelik.

(Kirispe bólim):

« – Uay, jaghalay júrtym! Ortana meni qoyypsyn. «Tetigimdi tap, tynymymdy ber» dep qoyypsyn. «Syngha saldym, jaryqshaghyma jamau bol, syna bol» dep senipsin. Arylyp óter jónim bar. Bir aitarym, Tobyqtydan tughanymmen eki bauyr, ekeuining isine Tobyqtynyng túrghysynan qarar deme. Taghy bir aitarym, bar qazaqta jesir dauy — jeti yqylymnan kele jatqan dau. Zaman ozyp, zang tozatyny ras pa? Sodan ba, bolmasa dau bireu bolghanymen, daua kóp bolghandyqtan ba, әiteuir bizding túsymyzda, dәl osy zamanymyzda búl halyqqa syn bolghanday. Kelege syn, nәsilge syn bolghanday dep týsinemin. Mine, aghayyn, sening aldynda ózime osynda asu qyp ataghan eki túghyrym bar. Aytar biyligimning qyblasyn osydan úq der edim. Búdan basqa, baspalap baghar, ózge sebebim joq. Barlap barar, sender qamynnan ózge baghytym joq.

(Negizgi bólim):

«1. Áuelgi týiin — Saliqa qyz basy. Jaqsy jol — elge jora. Men, bayaghyng neni jeleu, neni jamau tapqanyn bilemin. Jana úrpaq jana tilekpen keledi. Jas bop tuyp, jetpesten kýnirenip ótem dep kelmeydi. Jana kýn ózining jana jorasyn, jana tilegin jas kónilimen aitady. Oghan qúlaq ilmegen eldikting dauasyn tappay, alasyn tabady. Búl qyz bolsa, taghdyry bir jazalaghan qyz. Teninen aiyrylyp, tileginen kesilgen qyz. Ata-anasy, qayyn júrty bir ataghan ornynan jas kónilin tapjyltpay tabylghan-dy. Biraq ómirge eki ólim búiyrghan tәnir taghdyry da joq. Sabatar tilegi sol qyz basyna ekinshi ólimdi qandy noqta qyp úsynyp otyr. Búl aq noqta emes, qayta aitamyn — qan noqta. Qyz ólimge bar, búl ómirge joq. Jiyn otyrghan júrt, bәring de — apa-qaryndas, qyz-qyrshyn bar. Tórt arystyng jiyny, jora bolsyn deymin keyingige. Bir jangha eki kýimek — әdilet emes. Alghashqyda saghan bergen erkin, halyq, endi qyzdyng ózine bersin. Qyz basy — Sybannan azat. Búl — mening birinshi baylauym.

2. Sybanda da jazyq joq. Ólim — el jazasy emes, er qazasy, daua joq. Mal bergeni, aq tilekpen qyzyghyn kýtkeni anyq edi. Biraq ólim ornyn óz olqysymen toltyru kerek. Saliqa qyzdyng qalyng maly jetken, aqy adal mal bolatyn. Kerey, ony aldyn. Bir almadyng eki aldyn. Basynda alghash alghan qalyng malyng da az emes edi. Elu týiening púly. Keyin qyzyndy yqtiyaryna qaramay, «qartang kisige barady, qatyn ýstine barady» dep syltauratyp, taghy aldyn, taghy da kóp aldyn. Búl tústa Syban jazyqty emes, aranyndy ashqan, Kerey, sen jazyqtysyn. Endeshe, adal bata, aq maldyng orayyna qyz iyesi Kerey Sabatargha eki qyzdyng qalyng malyn bersin. Alghash alghany elu týie, keyin eselep alghany jiyrma bes týie eken. Men әri Syban aldyndaghy, әri ózining qyzynyng aldyndaghy jazyghy ýshin Kereyge taghy jiyrma týie aiyp kestim. Sóitip, Kerey eki qyz qalyng malyn jýz týie qyp qayyrady. Qojageldi men Shaqantay Syban aldynda aiypty eki ata teng tartady. Búl ekinshi týiin.

3. Men bes kýn boyynda, osy qyz dauynan tughan shyghyn-shabuyldyng eki jaghyn da sholyp tanyp, qolyma jiyp otyrmyn. Barymta qughyn ýstinde Kereyding eki jýz jylqynyng aqysy Sybangha auysqan. Jýz jetpis jylqynyng toby Kereyge auysqan. Sol barymta maly, kózi barynyng kózi bop, kózi joghy әr jylqynyng túyaghy bir besti bop, eki jaqqa ersili-qarsyly qayta auyssyn.

(Qorytyndy bólim):

Mine, aghayyn, el birligining tileginen tughan, mening talabym, toqtau sózim de osy. Men boldym».

Tóbe by Abay әri kesim-biylik shygharar sudiya, әri aiyptaushy beynesinde sóileydi. Ákesi Qúnanbay biylik aitugha baladayynan baulyghan Abay dauly isting qyr-syryna әbden jetik. Súnghyla sheshen Abay el ishinde yntymaqtan aiyrar alyp-qashpa әngime tuyndamas ýshin eng әueli pozisiyasyn aiqyndap alady. Abay sózinde klassikalyq aiyptau sóz elementterining bәri de bar: bolghan isting mәn-jayyna әbden qanyghyp, aqiqatqa kózin jetkizip, keltirilgen dәleldemelerdi anyqtap, qylmystyq isti sarapqa salyp baryp ýkimdi negizdeydi. El birligi tileginen tughan isting tәrbiyelik jaghy da Abaydan qalys qalmaydy. Kýnәker jaghy jazalanyp, qyzyn satqan qúnyker jaghy da jazasyn tartady.

Abzal Qúspan

Abai.kz

5 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388