اباي تۋرالى زاڭگەرلەر اراسىندا العاش توقتالىپ، ءسوز قالدىرعان اكادەميك سالىق زيمانوۆ بولسا كەرەك.

مەندە ءوزىمنىڭ «الاش زاڭگەرلەرى» اتتى كىتابىمدا 19 عاسىر زاڭگەرلەرى قاتارىندا ابايدى اتادىم. ابايدىڭ زامانى رەسەيدىڭ قازاق جەرىن تولىق جاۋلاپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلىك جۇيەسى، ونىڭ ىشىندە بيلەر سوتى دا بار، ەۆروپالىق قۇقىق جۇيەسىنە كوشىپ جاتقان كەز. ەندىگى جەردە قالاساڭدا قالاماساڭدا جاڭا جۇيە، جاڭا زاڭ تالابىنا باعىنۋىڭ كەرەك. ابايدىڭ «قايران ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ كەلەتىن ولەڭىندە، «وزىمدىكى دەي الماي، ءوز مالىڭدى» دەيتىن جولدار سول كەزەڭدى بەينەلەسە كەرەك.

اباي سانالى ءومىرىن بولىستىققا ارناپ، تالاي داۋ-شارعا ارالاسادى. سول تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا قازاق دالاسىنا ورىس زاڭگەرلەرى جازىپ بەرگەن جاڭا زاڭ، ەرەجەنىڭ كەم-كەتىك تۇستارىن تەز اڭعارىپ، ايگىلى قارامولا سەزىندە ەرەجەگە ءوزىنىڭ 74 پوپراۆكاسىن ەنگىزەدى. قازىرگى زامانمەن سالىستىرساق، پارلامەنت دەپۋتاتىنىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق فۋنكتسياسىن اتقاردى دەسە بولادى.

كەشە ۇلكەن جولدا كولىك رولىندە بولىپ فەيسبۋككە كىرۋگە دە، پوست جازۋعا دا قولىم تيە قويماپ ەدى، بۇگىن تاڭمەن شولىپ وتىرىپ ەلەۋجان سەرىموۆ اعامىزدىڭ مىنا جازباسىنا تاپ بولدىم. ەلەۋجان اعا ابايدىڭ بەلگىلى داۋدا (سوت پروتسەسىندە) سويلەگەن سوزىنە، ياعني شەشەندىك قىرىنا توقتالىپتى. ارى قاراي ەلەكەڭنىڭ جازباسى:

م. اۋەزوۆتiڭ «اباي جولى» رومانىندا بەينەلەنەتiن ساليقا قىزدىڭ داۋىنداعى توبە بي رەتiندە ابايدىڭ ايىپتاي سويلەگەن ءسوزiن، ءسوز سويلەۋدiڭ كلاسسيكالىق تالابىنا ساي، ءماتiندi كiرiسپە ءبولiم، نەگiزگi ءبولiم، قورىتىندى دەپ ءبولiپ كورەلiك.

(كiرiسپە ءبولiم):

« – ۋاي، جاعالاي جۇرتىم! ورتاڭا مەنi قويىپسىڭ. «تەتiگiمدi تاپ، تىنىمىمدى بەر» دەپ قويىپسىڭ. «سىنعا سالدىم، جارىقشاعىما جاماۋ بول، سىنا بول» دەپ سەنiپسiڭ. ارىلىپ وتەر ءجونiم بار. بiر ايتارىم، توبىقتىدان تۋعانىممەن ەكi باۋىر، ەكەۋiنiڭ iسiڭە توبىقتىنىڭ تۇرعىسىنان قارار دەمە. تاعى بiر ايتارىم، بار قازاقتا جەسiر داۋى — جەتi ىقىلىمنان كەلە جاتقان داۋ. زامان وزىپ، زاڭ توزاتىنى راس پا؟ سودان با، بولماسا داۋ بiرەۋ بولعانىمەن، داۋا كوپ بولعاندىقتان با، ايتەۋiر بiزدiڭ تۇسىمىزدا، ءدال وسى زامانىمىزدا بۇل حالىققا سىن بولعانداي. كەلەگە سىن، ناسiلگە سىن بولعانداي دەپ تۇسiنەمiن. مiنە، اعايىن، سەنiڭ الدىڭدا وزiمە وسىندا اسۋ قىپ اتاعان ەكi تۇعىرىم بار. ايتار بيلiگiمنiڭ قىبلاسىن وسىدان ۇق دەر ەدiم. بۇدان باسقا، باسپالاپ باعار، وزگە سەبەبiم جوق. بارلاپ بارار، سەندەر قامىڭنان وزگە باعىتىم جوق.

(نەگiزگi ءبولiم):

«1. اۋەلگi ءتۇيiن — ساليقا قىز باسى. جاقسى جول — ەلگە جورا. مەن، باياعىڭ نەنi جەلەۋ، نەنi جاماۋ تاپقانىن بiلەمiن. جاڭا ۇرپاق جاڭا تiلەكپەن كەلەدi. جاس بوپ تۋىپ، جەتپەستەن كۇڭiرەنiپ وتەم دەپ كەلمەيدi. جاڭا كۇن ءوزiنiڭ جاڭا جوراسىن، جاڭا تiلەگiن جاس كوڭiلiمەن ايتادى. وعان قۇلاق iلمەگەن ەلدiكتiڭ داۋاسىن تاپپاي، الاسىن تابادى. بۇل قىز بولسا، تاعدىرى بiر جازالاعان قىز. تەڭiنەن ايىرىلىپ، تiلەگiنەن كەسiلگەن قىز. اتا-اناسى، قايىن جۇرتى بiر اتاعان ورنىنان جاس كوڭiلiن تاپجىلتپاي تابىلعان-دى. بiراق ومiرگە ەكi ءولiم بۇيىرعان ءتاڭiر تاعدىرى دا جوق. ساباتار تiلەگi سول قىز باسىنا ەكiنشi ءولiمدi قاندى نوقتا قىپ ۇسىنىپ وتىر. بۇل اق نوقتا ەمەس، قايتا ايتامىن — قان نوقتا. قىز ولiمگە بار، بۇل ومiرگە جوق. جيىن وتىرعان جۇرت، ءبارiڭ دە — اپا-قارىنداس، قىز-قىرشىن بار. ءتورت ارىستىڭ جيىنى، جورا بولسىن دەيمiن كەيiنگiگە. بiر جانعا ەكi كۇيمەك — ادiلەت ەمەس. العاشقىدا ساعان بەرگەن ەركiن، حالىق، ەندi قىزدىڭ وزiنە بەرسiن. قىز باسى — سىباننان ازات. بۇل — مەنiڭ بiرiنشi بايلاۋىم.

2. سىباندا دا جازىق جوق. ءولiم — ەل جازاسى ەمەس، ەر قازاسى، داۋا جوق. مال بەرگەنi, اق تiلەكپەن قىزىعىن كۇتكەنi انىق ەدi. بiراق ءولiم ورنىن ءوز ولقىسىمەن تولتىرۋ كەرەك. ساليقا قىزدىڭ قالىڭ مالى جەتكەن، اقى ادال مال بولاتىن. كەرەي، ونى الدىڭ. بiر المادىڭ ەكi الدىڭ. باسىندا العاش العان قالىڭ مالىڭ دا از ەمەس ەدi. ەلۋ تۇيەنiڭ پۇلى. كەيiن قىزىڭدى ىقتيارىنا قاراماي، «قارتاڭ كiسiگە بارادى، قاتىن ۇستiنە بارادى» دەپ سىلتاۋراتىپ، تاعى الدىڭ، تاعى دا كوپ الدىڭ. بۇل تۇستا سىبان جازىقتى ەمەس، ارانىڭدى اشقان، كەرەي، سەن جازىقتىسىڭ. ەندەشە، ادال باتا، اق مالدىڭ ورايىنا قىز يەسi كەرەي ساباتارعا ەكi قىزدىڭ قالىڭ مالىن بەرسiن. العاش العانى ەلۋ تۇيە، كەيiن ەسەلەپ العانى جيىرما بەس تۇيە ەكەن. مەن ءارi سىبان الدىنداعى، ءارi ءوزiنiڭ قىزىنىڭ الدىنداعى جازىعى ءۇشiن كەرەيگە تاعى جيىرما تۇيە ايىپ كەستiم. ءسويتiپ، كەرەي ەكi قىز قالىڭ مالىن ءجۇز تۇيە قىپ قايىرادى. قوجاگەلدi مەن شاقانتاي سىبان الدىندا ايىپتى ەكi اتا تەڭ تارتادى. بۇل ەكiنشi ءتۇيiن.

3. مەن بەس كۇن بويىندا، وسى قىز داۋىنان تۋعان شىعىن-شابۋىلدىڭ ەكi جاعىن دا شولىپ تانىپ، قولىما جيىپ وتىرمىن. بارىمتا قۋعىن ۇستiندە كەرەيدiڭ ەكi ءجۇز جىلقىنىڭ اقىسى سىبانعا اۋىسقان. ءجۇز جەتپiس جىلقىنىڭ توبى كەرەيگە اۋىسقان. سول بارىمتا مالى، كوزi بارىنىڭ كوزi بوپ، كوزi جوعى ءار جىلقىنىڭ تۇياعى بiر بەستi بوپ، ەكi جاققا ەرسiلi-قارسىلى قايتا اۋىسسىن.

(قورىتىندى ءبولiم):

مiنە، اعايىن، ەل بiرلiگiنiڭ تiلەگiنەن تۋعان، مەنiڭ تالابىم، توقتاۋ ءسوزiم دە وسى. مەن بولدىم».

توبە بي اباي ءارi كەسiم-بيلiك شىعارار سۋديا، ءارi ايىپتاۋشى بەينەسiندە سويلەيدi. اكەسi قۇنانباي بيلiك ايتۋعا بالادايىنان باۋلىعان اباي داۋلى iستiڭ قىر-سىرىنا ابدەن جەتiك. سۇڭعىلا شەشەن اباي ەل iشiندە ىنتىماقتان ايىرار الىپ-قاشپا اڭگiمە تۋىنداماس ءۇشiن ەڭ اۋەلi پوزيتسياسىن ايقىنداپ الادى. اباي سوزiندە كلاسسيكالىق ايىپتاۋ ءسوز ەلەمەنتتەرiنiڭ ءبارi دە بار: بولعان iستiڭ ءمان-جايىنا ابدەن قانىعىپ، اقيقاتقا كوزiن جەتكiزiپ، كەلتiرiلگەن دالەلدەمەلەردi انىقتاپ، قىلمىستىق iستi ساراپقا سالىپ بارىپ ۇكiمدى نەگiزدەيدi. ەل بiرلiگi تiلەگiنەن تۋعان iستiڭ تاربيەلiك جاعى دا ابايدان قالىس قالمايدى. كۇناكەر جاعى جازالانىپ، قىزىن ساتقان قۇنىكەر جاعى دا جازاسىن تارتادى.

ابزال قۇسپان

Abai.kz