Qogham men biylik qashyq ta bolar, asyq ta bolar bes nәrse turaly

«Bes nәrseden qashyq bol,

Bes nәrsege asyq bol», - depti Abay atamyz.

Áriyne, bizding bәrin bilgish biylik men sekildi paqyrdyng aqylyna zar bola qoymas. Biraq ta, óz basym Jana Qazaqstandy qúru tek qana biylikting isi dep qarastyrmaymyn.

Búl iske әrbir azamat, әrbir patriot (qúi, ol biylikshil bolsyn, qúi, oppozisiya bolsyn, qúi, basqasy bolsyn) shama-sharqynsha at salysuy kerek dep sanaymyn.

Sol sebepti Abay atama jýginip, ertengi kýni parlamentte preziydent elge úsynar kezekti Joldauynyng qarsanynda osy oilarymdy júrtshylyqqa úsynudy jón kórip otyrmyn.

«Bes nәrseden qashyq bol», - depti Abay atamyz. Qogham da, biylik te boyyn aulaq ústauy tiyis nәrseler jetkilikti-aq.

Birinshisi – eski Qazaqstannyng әbden, barlyq jaghynan – moralidyq ta, materialdyq ta – eskirip, tozyghy shyqqan, qúbyjyq múrasy. Jәne de ol múra tek qana sayasy jýiedegi kelensizdiktermen shektelmeydi, ol kelensizdik qogham ómirining barsha salasyn qamtidy.

Ekonomikadaghy oligopoliyadan biz әli de qútyla almadyq. XXI ghasyrdyng at tóbelindey ghana shonjarlary ekonomika men sayasat alanynan jaydan-jay kete qoymas. Olardy quyp jiberetindey biylikting de ne shamasy, ne tiyisti sayasy erik-jigeri jetkiliksizdey. Halyqqa tiyesili jerýsti men jerasty baylyqtaryn satyp, baylyqqa kenelgen ol toptyng mýddesi men qaltasyna júmys istep kelgen ekonomikamyzdyng mandayshysy men ofshorlardaghy benefisiarlarynyng aty ózgergenimen, onyng mәn-mazmúny men qúrylymy sol kýiinde qaldy. Barlyq bәle men pәle – osydan jәne osylardan!

Ekinshisi – tek qana sayasy jýiening ghana emes, sonymen birge, sovet dәuirinde negizi qalanghan býkil infraqúrylymdyq jýiening tozyp, irip-shirui. Býginde ýkimet órt sóndirushiler komandasy sekildi ne Ekibastúzda, ne Petropavlda oryn alghan apattardyng saldarymen kýresip әlek. Bizge órtti sóndirushilerden góri, sol órtting aldyn ala alatyn, bolashaqta kommunaldyq, elektr jәne jylu jýielerindegi tótenshe jaghdaylardy boldyrmaytyn bilimdi de bilikti ýkimet kerek.

Áytpese, qylyshyn sýiretip qys taghy da kele jatyr...

Bir nәrse anyq: ekonomikada 30 jyl boyyna ózining ontayly sheshimin tappay kelgen basqa da «búrq eter» bylyqtar barshylyq. Olardy boldyrmaudyng alghysharttaryn jasau da – kezek kýttirmeytin sharua. Áytpese, әrbir jergilikti ne salalyq kataklizmdi biylikke qarsy (naqtylap aitsaq, antitoqaevshyl) kýshter, sonyng ishinde, memleket pen últqa qarsy kýshter óz mýddesinde paydalanyp ketui әbden yqtimal. Biylik Qandy Qantardyng ózi neden bastalghanyn úmyta qoymaghan bolar.

Ýshinshisi – aita-ayta jauyr bolsa da, onyng shynayy baghasyn syrtqy sayasattyng terenine boylay bermeytin, qym-quyt ishki sharualardan bas almay kele jatqan jәne bir kýndik hayp yqpalynan shygha almaghan, aldamshy kvaziyqúndylyqtargha qúnyqqandar tolyq úghyna qoymaghan syrtqy qauip-qaterler.

Jәne de ol syrtqy qauipterding ishki qoldaushylary joq emes, olar pikiri san aluan, kópetnikalyq qoghamnyng óne boyynda da, klandyq jýiemen qúrylghan biylikting ishinde de barshylyq. Ózin oppozisiya sanaytyn kýshter de birkelki emes ekenin úghynatyn kez keldi. Onyng ishinde, biylikti synasa da, memlekettik, últtyq mýddeni bәrinen joghary qoyatyndar da, «kýl bolmasa, býl bolsyn, Qazaqstandaghy jaghday qiyndaghan sayyn maghan jaqsy» dep, elden býlik ne kóterilis shyghuyn kókseytin sayasy kek alushy oligarhtar men olardy qoldaushylar bar. Osynyng bәrining ara-jigin aiyryp, tiyisti bagha beretin kez keldi.

Tórtinshisi – qarjy jýiesining qarausyzdyghy (qaraqtyghy deuge de bolady) men bankterding bassyzdyghy! Budjet pen Últtyq qordyng arty ashylyp qaldy. Ol shelek týpsiz emes. Jogharghy audit palatasynyng esepterin tyndasanyz, tóbe shashynyz tik túrady!

Besinshisi – aluan-týrli negizi men sipaty bar ishki qauipter konglomeraty. Onyng ishine, eng aldymen, eski Qazaqstandaghy jayly jaghdayynan airylghan, sol sebepti sayasy revansh alghysy keletin kertartpa kýshter kiredi! Bir qyzyghy sol: biylikting ózi solar turaly jalpylama aitady da qoyady, olardyng atyn atap, týsin týstegisi kelmeydi! Sonyng sebebin týsinbey-aq qoydym! Álde «kókek óz atyn shaqyrady» degennen qorqyp otyr ma?!

«Bes nәrsege asyq bol!», - deydi Abay atamyz.

Birinshisi – halyq bos sózden, kópirme uәdeden әbden sharshady. Sol ýshin – naqty merzimge arnalghan, naqty jauapty túlghalary bar daghdarystan shyghu jospary shúghyl týrde qabyldanuy tiyis. Onday jospardy orynday alghan ýkimet – jaraydy, onday is qolynan kelmese – jaramaydy! Múnday qadam jasalmasa, әleumettik-ekonomikalyq narazylyq sayasy sipat alyp, syn baghyty ýkimetten preziydentting ózine auysary haq. Ol bolsa, sayasy túraqsyzdyqqa alyp keledi.

Belgili bir merzimge, mәselen, eki-ýsh jylgha, budjettik shyghyndardy týbegeyli qayta qarau kerek siyaqty. Asa qatang ýnem kerek! Basty qaghidat mynaday boluy tiyis: memlekettik organdar óz shyghyndaryn meylinshe qysqartyp, kerisinshe, ýnemdelgen qarjy әleumettik kómekke júmsalsyn. Áleumettik kómek pen salyqtyq sayasatqa adrestik sipat beretin kez keldi. Áytpese, bizde kedey de, bay da bir salyq tólep, bir әleumettik sanatta tirkelip, memleket tarapynan birdey kómek alyp jýr.

Kezinde qyzu-qyzu dabyramen, kózboyaushylyqpen qabyldanyp qoyghan, týkke túrghysyz memlekettik baghdarlamalardy da qayta qaraytyn kez keldi! Ekonomikalyq qaytarymy men әleumettik tiyimdiligi joq olardy qysqarta salsa da, budjet jebirlerinen basqa eshkim ókpeley qoymas.

Shaghyn jәne orta bizneske danghyl jol ashyluy tiyis. Ol jol tek qana preziydent mәlimdemelerimen salyna qoymaydy, ol ýshin kem degende ýsh shart kerek: jemqorlyqty joy, biylik basyndaghylaryn ýlken jәne shaghyn bizneske jolatpau jәne ShOB subektilerining salyghyn jenildetu.

Kezinde subektivtik negizde qabyldanghan tiyimsiz memlekettik baghdarlamalar dereu dogharyluy tiyis. Budjettik qarjyny jaratudyng basym baghyty – әleumettik kómek bolsyn. Onda da ol adrestik sipat aluy shart. Áytpese, jalpylama paternalistik sanada qútyla almaymyz.

Bankter tútynu kreditterinen góri otandyq tauar óndirushilerge jenil nesie beruge kóshetindey sayasy әri ekonomikalyq jaghday jasaluy tiyis.

Ekinshisi – eskirgen infraqúrylymdy ústap túru, ony jetildiru, sózsiz, tiyisti qarjyny qajet etedi. Budjetting bolymsyz da berekesiz jaghdayy belgili. Sol sebepti, osy kýnge deyin oligarhtardyng qolynda bop kelgen, kapitaldy jóndeudi qajet etetin kәsiporyndar men nysandardy sol qojayyndar ózderi qalpyna keltirui tiyis! Osyghan deyin sol salany sýliktey soryp, bar qyzyghyn kórip kelgen olardyng әbden maylanghan múrty qisaya qoymas! Ol ýshin tiyisti sayasy sheshim kerek, ol ýshin býgingi biylik olardyng yqpalynan tys boluy shart!

Qazir Jana Qazaqstan eski Qazaqstandy ekspropriasiyalap jatqan syqyldy: basqanyng qolyna kóshu prosesi men proseduralary mindetti týrde halyqtyq baqylauda boluy tiyis!

Ýshinshisi – syrtqy qauipterge qatysty qimyl-әreket mindetti týrde jariya jýrgizilui shart emes. Halyqaralyq qarym-qatynastar, últtyq qauipsizdik salalarynyng óz erekshelikteri men talaptary bar ekeni týsinikti. Biraq ta, key jaghdayda búl salada syrt kózge kórinip, últtyng namysy men minezining aighaghy bolatynday qoghamy belsendilik kerek-aq! Mәselen, memleketimizding Tәuelsizdigine, jerimizding tútastyghyna kýmәn keltirgen syrt jaq arandatularyna layyqty jauap beretin legitimdi qoghamdyq kýsh bar ma bizde? Joq! O bastan, osydan bes jyl búryn biz, «Jana Qazaqstan» Forumyn qúrushylar, dәl osynday últtyq-demokratiyalyq kýsh qajet ekenin basa aitqanbyz. Biraq biylik kezinde oghan qúlaq aspady, bizding úiymdy tirkeuden bas tartty. Sayasy alandaghy sol kenistik әli de vakuum bop túr.

Syrttan qauip tóndiretinder el ishindegi qauipter men kemshilikterdi útymdy paydalanugha tyrysatynyn da esten shygharmaghanymyz abzal.

Tórtinshisi – halyqtyq qarjy halyqtyng qolynda boluy haq! Ol ýshin halyqtyq baqylaudy qolgha alu kerek. Áriyne, janadan qúrylghan Jogharghy audit palatasy bar. Ol preziydentke tikeley baghynady. Biraq, qalay degenmen de ol – әkimshilikke baghynatyn, sol jaqtan jalaqy alatyn qúrylym. Bizge kezindegi Jogharghy Kenestegi Baqylau palatasy sekildi, jalaqysyn preziydentten emes, kóppartiyalyq parlamentten alatyn tәuelsiz qúrylym kerek. Sony qúrayyq!

Ekinshi dengeydegi bankterding aqshany qaydan alyp, qayda salyp jatqanyna, ýsteme paydalarynyng Qazaqstan ekonomikasy men halqynyng shynayy jaghdayyna sәikestigin, artynda әli kýnge deyin qanday toptar túrghandyghyn anyqtaytyn parlamenttik audit qajet!

Basqasyn aitpaghanda, preziydent ózining Jarlyghy ne ýkimimen taghayyndalatyn әrbir sheneunikting ýiine kirip-shyqsa! Olardyng otbasy mýshelerining tabysymen tanysyp alsa, núr ýstine núr bolar edi!

Óitkeni bizding týbimizge jetetin bir nәrse bolsa, ol  - sayasy korrupsiya! Al ol bolsa, Aqordadan, Parlament palatalary men Ýkimet ýiinen, Jogharghy sot, Bas prokuraturadan bastalady! Basynan shirigen balyqtyng sasyq iyisi Astananyng Sol jaghalauynda mónkip-aq túr!

Besinshisi - biylik әli de bolsa, Jana Qazaqstannyng iydeologiyalyq negizin qalay almaghan synayly. Jalpy da jyltyr sóz kóp, al «Jana Qazaqstan degeniniz mynau!» degendey naqty da qarapayym sipattamasy joq! Ne ekenin bilmeytin nәrseni qalay qoldaysyz?! Biylik sheneunik shiynelinen shygha almay, Jana Qazaqstannyng resurstyq bazasyn, adamy negizin anyqtap almay, ne dep qoldaysyz?!

Shynyn aitayyq, Jana Qazaqstannyng ahilles ókshesi – kadr sayasaty. Syrtqy sayasat mamandary ishki sayasatty bile bermeydi. Keshegi myqty elshi býgin myqty әkim ne ministr bola almaydy Gәp sonda! Bәlkim, preziydentting bir qateligi osy bolsa kerek.

Onyng ýstine sayasy alandaghy eskini ansaushy kýshter men janashyl bolghysy keletinderding teketiresin eskeruimiz taghy qajet. Biylik syr bermegendey, biraq ta kilem astynda ótip jatqan sol kýresting salqyny el damuyna óz salqynyn tiygizip jatyr.

Eng soraqysy sol: bizde sayasatty bireuler qoldaghy biylikti saqtap qalu ýshin әreket ne bolmasa sol biylik ýshin talas retinde ghana qarastyru tәjiriybesi әli de saqtalghan!

Al sayasatty, qoghamdyq ómirdegi qimyl-әreketti memleketting irgesin nyghaytu, últtyq mýddeni qorghau, halyqtyng ómirin jaqsartu ýshin berilgen mýmkindik dep sanau әli de sanagha ornygha qoymaghan!

Realdy sayasattyng ornyn sayasy tehnologiyalar basyp aldy! Búnday iydeologiyalyq trend – kesirli әri onyng orasan zor qaupi bar: taza tehnologiyalyq kózqaras qogham nazaryn týp negizgi, strategiyalyq baghyt-baghdardan búryp alyp ketui mýmkin, biraq ol uaqytsha tiyimdiligi ghana bar әreket, jeme-jemge kelgende kez kelgen sayasy oiynnyng arty ashylyp qalady.

Eldegi obektivti týrde oryn alghan qiyn jaghdaydy, týpki sebebi eski Qazaqstanda jatqan oqys oqighalar men apattardy, solardan tuyndaghan narazylyqty kez kelgen kýshter, sonyng ishinde, eskishilder, destruktivti, syrtqy yqpaldy ortalyqtar, basqa elder óz paydasyna jaratyp jiberui әbden mýmkin!

Absoluttik erkindik otymen oinaymyz dep jýrip, eng basty qúndylyghymyz - memlekettigimizden airylyp qaluymyz yqtimal!

IYdeologiyalyq qaghidattargha salsaq, әriyne, liyberalizm iydeyasy dúrys-aq. Ol jalpyadamzattyq tendensiyalargha sәikes keledi. Biraq ta әlemde bop jatqan jahandyq ózgerister, bizge sol liyberaldyq maksimalizmge Tәuelsizdigimizdi túghyrly etu, memlekettik jәne últtyq mýddeni qorghau túrghysynan syn kózben qaraugha mәjbýrlep otyrghany da - ómir shyndyghy!

El ishinde: «Preziydent úsynghan Jana Qazaqstan iydeyasyn jәne onyng aitqan sózderin qoldaymyn, biraq ta sol iydeyasy men tapsyrmalarynyng oryndalu barysyna kónlim tolmaydy» deytinderding sany artyp bara jatqany da ras.

Meninshe, Jana Qazaqstan ózining ómirshendigin boyamasyz da bayandy bastamalarmen, naqty da nәtiyjeli istermen dәleldey almasa, dәl osy qoghamdyq sana trendi elimizding sayasy bolashaghynyng basty anyqtauyshy bolyp qala bermek.

Abai.kz