ءامىرجان قوسان: بەس نارسەنىڭ بەزبەنى
قوعام مەن بيلىك قاشىق تا بولار، اسىق تا بولار بەس نارسە تۋرالى
«بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول»، - دەپتى اباي اتامىز.
ارينە، ءبىزدىڭ ءبارىن بىلگىش بيلىك مەن سەكىلدى پاقىردىڭ اقىلىنا زار بولا قويماس. بىراق تا، ءوز باسىم جاڭا قازاقستاندى قۇرۋ تەك قانا بيلىكتىڭ ءىسى دەپ قاراستىرمايمىن.
بۇل ىسكە ءاربىر ازامات، ءاربىر پاتريوت (قۇي، ول بيلىكشىل بولسىن، قۇي، وپپوزيتسيا بولسىن، قۇي، باسقاسى بولسىن) شاما-شارقىنشا ات سالىسۋى كەرەك دەپ سانايمىن.
سول سەبەپتى اباي اتاما جۇگىنىپ، ەرتەڭگى كۇنى پارلامەنتتە پرەزيدەنت ەلگە ۇسىنار كەزەكتى جولداۋىنىڭ قارساڭىندا وسى ويلارىمدى جۇرتشىلىققا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.
«بەس نارسەدەن قاشىق بول»، - دەپتى اباي اتامىز. قوعام دا، بيلىك تە بويىن اۋلاق ۇستاۋى ءتيىس نارسەلەر جەتكىلىكتى-اق.
ءبىرىنشىسى – ەسكى قازاقستاننىڭ ابدەن، بارلىق جاعىنان – مورالدىق تا، ماتەريالدىق تا – ەسكىرىپ، توزىعى شىققان، قۇبىجىق مۇراسى. جانە دە ول مۇرا تەك قانا ساياسي جۇيەدەگى كەلەڭسىزدىكتەرمەن شەكتەلمەيدى، ول كەلەڭسىزدىك قوعام ءومىرىنىڭ بارشا سالاسىن قامتيدى.
ەكونوميكاداعى وليگوپوليادان ءبىز ءالى دە قۇتىلا المادىق. XXI عاسىردىڭ ات توبەلىندەي عانا شونجارلارى ەكونوميكا مەن ساياسات الاڭىنان جايدان-جاي كەتە قويماس. ولاردى قۋىپ جىبەرەتىندەي بيلىكتىڭ دە نە شاماسى، نە ءتيىستى ساياسي ەرىك-جىگەرى جەتكىلىكسىزدەي. حالىققا تيەسىلى جەرۇستى مەن جەراستى بايلىقتارىن ساتىپ، بايلىققا كەنەلگەن ول توپتىڭ مۇددەسى مەن قالتاسىنا جۇمىس ىستەپ كەلگەن ەكونوميكامىزدىڭ ماڭدايشىسى مەن وفشورلارداعى بەنەفيتسيارلارىنىڭ اتى وزگەرگەنىمەن، ونىڭ ءمان-مازمۇنى مەن قۇرىلىمى سول كۇيىندە قالدى. بارلىق بالە مەن پالە – وسىدان جانە وسىلاردان!
ەكىنشىسى – تەك قانا ساياسي جۇيەنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، سوۆەت داۋىرىندە نەگىزى قالانعان بۇكىل ينفراقۇرىلىمدىق جۇيەنىڭ توزىپ، ءىرىپ-ءشىرۋى. بۇگىندە ۇكىمەت ءورت سوندىرۋشىلەر كومانداسى سەكىلدى نە ەكىباستۇزدا، نە پەتروپاۆلدا ورىن العان اپاتتاردىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ الەك. بىزگە ءورتتى سوندىرۋشىلەردەن گورى، سول ءورتتىڭ الدىن الا الاتىن، بولاشاقتا كوممۋنالدىق، ەلەكتر جانە جىلۋ جۇيەلەرىندەگى توتەنشە جاعدايلاردى بولدىرمايتىن ءبىلىمدى دە بىلىكتى ۇكىمەت كەرەك.
ايتپەسە، قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس تاعى دا كەلە جاتىر...
ءبىر نارسە انىق: ەكونوميكادا 30 جىل بويىنا ءوزىنىڭ وڭتايلى شەشىمىن تاپپاي كەلگەن باسقا دا «بۇرق ەتەر» بىلىقتار بارشىلىق. ولاردى بولدىرماۋدىڭ العىشارتتارىن جاساۋ دا – كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا. ايتپەسە، ءاربىر جەرگىلىكتى نە سالالىق كاتاكليزمدى بيلىككە قارسى (ناقتىلاپ ايتساق، انتيتوقاەۆشىل) كۇشتەر، سونىڭ ىشىندە، مەملەكەت پەن ۇلتقا قارسى كۇشتەر ءوز مۇددەسىندە پايدالانىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال. بيلىك قاندى قاڭتاردىڭ ءوزى نەدەن باستالعانىن ۇمىتا قويماعان بولار.
ءۇشىنشىسى – ايتا-ايتا جاۋىر بولسا دا، ونىڭ شىنايى باعاسىن سىرتقى ساياساتتىڭ تەرەڭىنە بويلاي بەرمەيتىن، قىم-قۋىت ىشكى شارۋالاردان باس الماي كەلە جاتقان جانە ءبىر كۇندىك حايپ ىقپالىنان شىعا الماعان، الدامشى كۆازيقۇندىلىقتارعا قۇنىققاندار تولىق ۇعىنا قويماعان سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەر.
جانە دە ول سىرتقى قاۋىپتەردىڭ ىشكى قولداۋشىلارى جوق ەمەس، ولار پىكىرى سان الۋان، كوپەتنيكالىق قوعامنىڭ ونە بويىندا دا، كلاندىق جۇيەمەن قۇرىلعان بيلىكتىڭ ىشىندە دە بارشىلىق. ءوزىن وپپوزيتسيا سانايتىن كۇشتەر دە بىركەلكى ەمەس ەكەنىن ۇعىناتىن كەز كەلدى. ونىڭ ىشىندە، بيلىكتى سىناسا دا، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى قوياتىندار دا، «كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن، قازاقستانداعى جاعداي قيىنداعان سايىن ماعان جاقسى» دەپ، ەلدەن بۇلىك نە كوتەرىلىس شىعۋىن كوكسەيتىن ساياسي كەك الۋشى وليگارحتار مەن ولاردى قولداۋشىلار بار. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ارا-جىگىن ايىرىپ، ءتيىستى باعا بەرەتىن كەز كەلدى.
ءتورتىنشىسى – قارجى جۇيەسىنىڭ قاراۋسىزدىعى (قاراقتىعى دەۋگە دە بولادى) مەن بانكتەردىڭ باسسىزدىعى! بيۋدجەت پەن ۇلتتىق قوردىڭ ارتى اشىلىپ قالدى. ول شەلەك ءتۇپسىز ەمەس. جوعارعى اۋديت پالاتاسىنىڭ ەسەپتەرىن تىڭداساڭىز، توبە شاشىڭىز تىك تۇرادى!
بەسىنشىسى – الۋان-ءتۇرلى نەگىزى مەن سيپاتى بار ىشكى قاۋىپتەر كونگلومەراتى. ونىڭ ىشىنە، ەڭ الدىمەن، ەسكى قازاقستانداعى جايلى جاعدايىنان ايرىلعان، سول سەبەپتى ساياسي رەۆانش العىسى كەلەتىن كەرتارتپا كۇشتەر كىرەدى! ءبىر قىزىعى سول: بيلىكتىڭ ءوزى سولار تۋرالى جالپىلاما ايتادى دا قويادى، ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگىسى كەلمەيدى! سونىڭ سەبەبىن تۇسىنبەي-اق قويدىم! الدە «كوكەك ءوز اتىن شاقىرادى» دەگەننەن قورقىپ وتىر ما؟!
«بەس نارسەگە اسىق بول!»، - دەيدى اباي اتامىز.
ءبىرىنشىسى – حالىق بوس سوزدەن، كوپىرمە ۋادەدەن ابدەن شارشادى. سول ءۇشىن – ناقتى مەرزىمگە ارنالعان، ناقتى جاۋاپتى تۇلعالارى بار داعدارىستان شىعۋ جوسپارى شۇعىل تۇردە قابىلدانۋى ءتيىس. ونداي جوسپاردى ورىنداي العان ۇكىمەت – جارايدى، ونداي ءىس قولىنان كەلمەسە – جارامايدى! مۇنداي قادام جاسالماسا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق نارازىلىق ساياسي سيپات الىپ، سىن باعىتى ۇكىمەتتەن پرەزيدەنتتىڭ وزىنە اۋىسارى حاق. ول بولسا، ساياسي تۇراقسىزدىققا الىپ كەلەدى.
بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە، ماسەلەن، ەكى-ءۇش جىلعا، بيۋدجەتتىك شىعىنداردى تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ كەرەك سياقتى. اسا قاتاڭ ۇنەم كەرەك! باستى قاعيدات مىناداي بولۋى ءتيىس: مەملەكەتتىك ورگاندار ءوز شىعىندارىن مەيلىنشە قىسقارتىپ، كەرىسىنشە، ۇنەمدەلگەن قارجى الەۋمەتتىك كومەككە جۇمسالسىن. الەۋمەتتىك كومەك پەن سالىقتىق ساياساتقا ادرەستىك سيپات بەرەتىن كەز كەلدى. ايتپەسە، بىزدە كەدەي دە، باي دا ءبىر سالىق تولەپ، ءبىر الەۋمەتتىك ساناتتا تىركەلىپ، مەملەكەت تاراپىنان بىردەي كومەك الىپ ءجۇر.
كەزىندە قىزۋ-قىزۋ دابىرامەن، كوزبوياۋشىلىقپەن قابىلدانىپ قويعان، تۇككە تۇرعىسىز مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى دا قايتا قارايتىن كەز كەلدى! ەكونوميكالىق قايتارىمى مەن الەۋمەتتىك تيىمدىلىگى جوق ولاردى قىسقارتا سالسا دا، بيۋدجەت جەبىرلەرىنەن باسقا ەشكىم وكپەلەي قويماس.
شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە داڭعىل جول اشىلۋى ءتيىس. ول جول تەك قانا پرەزيدەنت مالىمدەمەلەرىمەن سالىنا قويمايدى، ول ءۇشىن كەم دەگەندە ءۇش شارت كەرەك: جەمقورلىقتى جويۋ، بيلىك باسىنداعىلارىن ۇلكەن جانە شاعىن بيزنەسكە جولاتپاۋ جانە شوب سۋبەكتىلەرىنىڭ سالىعىن جەڭىلدەتۋ.
كەزىندە سۋبەكتيۆتىك نەگىزدە قابىلدانعان ءتيىمسىز مەملەكەتتىك باعدارلامالار دەرەۋ دوعارىلۋى ءتيىس. بيۋدجەتتىك قارجىنى جاراتۋدىڭ باسىم باعىتى – الەۋمەتتىك كومەك بولسىن. وندا دا ول ادرەستىك سيپات الۋى شارت. ايتپەسە، جالپىلاما پاتەرناليستىك سانادا قۇتىلا المايمىز.
بانكتەر تۇتىنۋ كرەديتتەرىنەن گورى وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە جەڭىل نەسيە بەرۋگە كوشەتىندەي ساياسي ءارى ەكونوميكالىق جاعداي جاسالۋى ءتيىس.
ەكىنشىسى – ەسكىرگەن ينفراقۇرىلىمدى ۇستاپ تۇرۋ، ونى جەتىلدىرۋ، ءسوزسىز، ءتيىستى قارجىنى قاجەت ەتەدى. بيۋدجەتتىڭ بولىمسىز دا بەرەكەسىز جاعدايى بەلگىلى. سول سەبەپتى، وسى كۇنگە دەيىن وليگارحتاردىڭ قولىندا بوپ كەلگەن، كاپيتالدى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىن كاسىپورىندار مەن نىسانداردى سول قوجايىندار وزدەرى قالپىنا كەلتىرۋى ءتيىس! وسىعان دەيىن سول سالانى سۇلىكتەي سورىپ، بار قىزىعىن كورىپ كەلگەن ولاردىڭ ابدەن مايلانعان مۇرتى قيسايا قويماس! ول ءۇشىن ءتيىستى ساياسي شەشىم كەرەك، ول ءۇشىن بۇگىنگى بيلىك ولاردىڭ ىقپالىنان تىس بولۋى شارت!
قازىر جاڭا قازاقستان ەسكى قازاقستاندى ەكسپروپرياتسيالاپ جاتقان سىقىلدى: باسقانىڭ قولىنا كوشۋ پروتسەسى مەن پروتسەدۋرالارى مىندەتتى تۇردە حالىقتىق باقىلاۋدا بولۋى ءتيىس!
ءۇشىنشىسى – سىرتقى قاۋىپتەرگە قاتىستى قيمىل-ارەكەت مىندەتتى تۇردە جاريا جۇرگىزىلۋى شارت ەمەس. حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالالارىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى مەن تالاپتارى بار ەكەنى تۇسىنىكتى. بىراق تا، كەي جاعدايدا بۇل سالادا سىرت كوزگە كورىنىپ، ۇلتتىڭ نامىسى مەن مىنەزىنىڭ ايعاعى بولاتىنداي قوعامي بەلسەندىلىك كەرەك-اق! ماسەلەن، مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا كۇمان كەلتىرگەن سىرت جاق ارانداتۋلارىنا لايىقتى جاۋاپ بەرەتىن لەگيتيمدى قوعامدىق كۇش بار ما بىزدە؟ جوق! و باستان، وسىدان بەس جىل بۇرىن ءبىز، «جاڭا قازاقستان» فورۋمىن قۇرۋشىلار، ءدال وسىنداي ۇلتتىق-دەموكراتيالىق كۇش قاجەت ەكەنىن باسا ايتقانبىز. بىراق بيلىك كەزىندە وعان قۇلاق اسپادى، ءبىزدىڭ ۇيىمدى تىركەۋدەن باس تارتتى. ساياسي الاڭداعى سول كەڭىستىك ءالى دە ۆاكۋم بوپ تۇر.
سىرتتان قاۋىپ توندىرەتىندەر ەل ىشىندەگى قاۋىپتەر مەن كەمشىلىكتەردى ۇتىمدى پايدالانۋعا تىرىساتىنىن دا ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.
ءتورتىنشىسى – حالىقتىق قارجى حالىقتىڭ قولىندا بولۋى حاق! ول ءۇشىن حالىقتىق باقىلاۋدى قولعا الۋ كەرەك. ارينە، جاڭادان قۇرىلعان جوعارعى اۋديت پالاتاسى بار. ول پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىنادى. بىراق، قالاي دەگەنمەن دە ول – اكىمشىلىككە باعىناتىن، سول جاقتان جالاقى الاتىن قۇرىلىم. بىزگە كەزىندەگى جوعارعى كەڭەستەگى باقىلاۋ پالاتاسى سەكىلدى، جالاقىسىن پرەزيدەنتتەن ەمەس، كوپپارتيالىق پارلامەنتتەن الاتىن تاۋەلسىز قۇرىلىم كەرەك. سونى قۇرايىق!
ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ اقشانى قايدان الىپ، قايدا سالىپ جاتقانىنا، ۇستەمە پايدالارىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسى مەن حالقىنىڭ شىنايى جاعدايىنا سايكەستىگىن، ارتىندا ءالى كۇنگە دەيىن قانداي توپتار تۇرعاندىعىن انىقتايتىن پارلامەنتتىك اۋديت قاجەت!
باسقاسىن ايتپاعاندا، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ جارلىعى نە ۇكىمىمەن تاعايىندالاتىن ءاربىر شەنەۋنىكتىڭ ۇيىنە كىرىپ-شىقسا! ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تابىسىمەن تانىسىپ السا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى!
ويتكەنى ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەتىن ءبىر نارسە بولسا، ول - ساياسي كوررۋپتسيا! ال ول بولسا، اقوردادان، پارلامەنت پالاتالارى مەن ۇكىمەت ۇيىنەن، جوعارعى سوت، باس پروكۋراتۋرادان باستالادى! باسىنان شىرىگەن بالىقتىڭ ساسىق ءيىسى استانانىڭ سول جاعالاۋىندا موڭكىپ-اق تۇر!
بەسىنشىسى - بيلىك ءالى دە بولسا، جاڭا قازاقستاننىڭ يدەولوگيالىق نەگىزىن قالاي الماعان سىڭايلى. جالپى دا جىلتىر ءسوز كوپ، ال «جاڭا قازاقستان دەگەنىڭىز مىناۋ!» دەگەندەي ناقتى دا قاراپايىم سيپاتتاماسى جوق! نە ەكەنىن بىلمەيتىن نارسەنى قالاي قولدايسىز؟! بيلىك شەنەۋنىك شينەلىنەن شىعا الماي، جاڭا قازاقستاننىڭ رەسۋرستىق بازاسىن، ادامي نەگىزىن انىقتاپ الماي، نە دەپ قولدايسىز؟!
شىنىن ايتايىق، جاڭا قازاقستاننىڭ احيللەس وكشەسى – كادر ساياساتى. سىرتقى ساياسات ماماندارى ىشكى ساياساتتى بىلە بەرمەيدى. كەشەگى مىقتى ەلشى بۇگىن مىقتى اكىم نە مينيستر بولا المايدى گاپ سوندا! بالكىم، پرەزيدەنتتىڭ ءبىر قاتەلىگى وسى بولسا كەرەك.
ونىڭ ۇستىنە ساياسي الاڭداعى ەسكىنى اڭساۋشى كۇشتەر مەن جاڭاشىل بولعىسى كەلەتىندەردىڭ تەكەتىرەسىن ەسكەرۋىمىز تاعى قاجەت. بيلىك سىر بەرمەگەندەي، بىراق تا كىلەم استىندا ءوتىپ جاتقان سول كۇرەستىڭ سالقىنى ەل دامۋىنا ءوز سالقىنىن تيگىزىپ جاتىر.
ەڭ سوراقىسى سول: بىزدە ساياساتتى بىرەۋلەر قولداعى بيلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ارەكەت نە بولماسا سول بيلىك ءۇشىن تالاس رەتىندە عانا قاراستىرۋ تاجىريبەسى ءالى دە ساقتالعان!
ال ساياساتتى، قوعامدىق ومىردەگى قيمىل-ارەكەتتى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، حالىقتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن بەرىلگەن مۇمكىندىك دەپ ساناۋ ءالى دە ساناعا ورنىعا قويماعان!
رەالدى ساياساتتىڭ ورنىن ساياسي تەحنولوگيالار باسىپ الدى! بۇنداي يدەولوگيالىق ترەند – كەسىرلى ءارى ونىڭ وراسان زور قاۋپى بار: تازا تەحنولوگيالىق كوزقاراس قوعام نازارىن ءتۇپ نەگىزگى، ستراتەگيالىق باعىت-باعداردان بۇرىپ الىپ كەتۋى مۇمكىن، بىراق ول ۋاقىتشا تيىمدىلىگى عانا بار ارەكەت، جەمە-جەمگە كەلگەندە كەز كەلگەن ساياسي ويىننىڭ ارتى اشىلىپ قالادى.
ەلدەگى وبەكتيۆتى تۇردە ورىن العان قيىن جاعدايدى، تۇپكى سەبەبى ەسكى قازاقستاندا جاتقان وقىس وقيعالار مەن اپاتتاردى، سولاردان تۋىنداعان نارازىلىقتى كەز كەلگەن كۇشتەر، سونىڭ ىشىندە، ەسكىشىلدەر، دەسترۋكتيۆتى، سىرتقى ىقپالدى ورتالىقتار، باسقا ەلدەر ءوز پايداسىنا جاراتىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن!
ابسوليۋتتىك ەركىندىك وتىمەن وينايمىز دەپ ءجۇرىپ، ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز - مەملەكەتتىگىمىزدەن ايرىلىپ قالۋىمىز ىقتيمال!
يدەولوگيالىق قاعيداتتارعا سالساق، ارينە، ليبەراليزم يدەياسى دۇرىس-اق. ول جالپىادامزاتتىق تەندەنتسيالارعا سايكەس كەلەدى. بىراق تا الەمدە بوپ جاتقان جاھاندىق وزگەرىستەر، بىزگە سول ليبەرالدىق ماكسيماليزمگە تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتۋ، مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ تۇرعىسىنان سىن كوزبەن قاراۋعا ماجبۇرلەپ وتىرعانى دا - ءومىر شىندىعى!
ەل ىشىندە: «پرەزيدەنت ۇسىنعان جاڭا قازاقستان يدەياسىن جانە ونىڭ ايتقان سوزدەرىن قولدايمىن، بىراق تا سول يدەياسى مەن تاپسىرمالارىنىڭ ورىندالۋ بارىسىنا كوڭلىم تولمايدى» دەيتىندەردىڭ سانى ارتىپ بارا جاتقانى دا راس.
مەنىڭشە، جاڭا قازاقستان ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن بوياماسىز دا باياندى باستامالارمەن، ناقتى دا ناتيجەلى ىستەرمەن دالەلدەي الماسا، ءدال وسى قوعامدىق سانا ترەندى ەلىمىزدىڭ ساياسي بولاشاعىنىڭ باستى انىقتاۋىشى بولىپ قالا بەرمەك.
Abai.kz
