Elimizding aqparat kenistiginde dinge qatysty dau-damay tolastamay túr. Sonyng biri – tәnirshilder men islamshyldar arasyndaghy teketires (birin-biri ateist, arabqúl, diny fanat desedi). Qalyng júrtshylyq alandauly: búl qalay, din degen problema tudyratyn emes, ony sheshushi fenomen emes pe edi dep. Óz biluimde, kiykiljing men qaqtyghystar, әlbette, jelisin týsinbeushilik pen tanym-týsinik tayazdyghynan tartady. Sondyqtan kýrdeli mәsele jayly óz payymdarymdy ortagha salghandy jón sanadym.

Tәnirilik dinimiz qalay payda boldy, nelikten eskirdi?

Bir Tәniri týsinigi este joq eski zamannan bar, ol ol ma, onyng býkil adamzatqa ortaq din, panteistik jýie de bolghandyghy talassyz aqiqat. Biraq búl kitaby, payghambary bolmaghan din, sondyqtan osy zamanghy úghym boyynsha ony din deuge kelmeydi. Osy aitylghan qayshylyqty týsinu  ýshin tәnirlik әlemdik jýie qalay payda bolghanyna toqtalayyq.

«Tәnirilik din» («Tengrianstvo») termiyni keshegi eurosentrizm  dýrildegen tústa ghana qalyptasty, biraq onyng bastauy, jana aitylghanday,  ejelgi kóshpeli dәuirde. Arheologiyalyq qazbalar megopoliys, iri qalalar boy kóterip, otyryqshy túrmystyng saltanat qúruy keyingi ýsh mynjyldyq tarihtyng ghana sybaghasy ekenin dәiektep otyr.

Ejelgi kóshpeli әlemning ereksheligi nede? Ol erekshelik – tabighatpenen bite qaynasyp, onyng zandylyghyn búzbay ghana ómir sýruge sayady. Búl rette adam ruhy men tabighat ruhy tútasady. Osy ýilesimdilik kóshpeli adamgha Tәnirini әlem arqyly jiti tanyp-biluge mýmkindik berdi. Qasiyetti kitap ta, ýiretushi ústaz da kereksiztúghyn. Kóshpelige tabighattan asqan qasiyetti kitap bolmaghan (ekologiya býtin saqtalghany sol).

Sonymen, Tәnirilik din – kóshpendilik órkeniyetting tumasy («órkeniyet» sózi ruhany hәm zattyq jaqtar tepe-tendikte damyghan kezeng degen maghynada) ekeni haq.  Jer-jahangha tәnirlik din qanat jayghan zamandarda nelikten Jaratushy IYemizding búiryqtary (kitaby) men ony jetkizushi payghambarlar bolmaghan degen saualgha berer qysqa jauabym osy.

Qazaq halqy ózining dýniyetanymy men últtyq bolmysyn (minez-qúlqy, sezimi, ruhy, kisilik kelbeti men qasiyeti) keng sahara tósinen alghanyn kórnekti aqynymyz Qadir Myrzәli bylaysha jyrgha qosady:

Tabighattan babamyz ala bergen sekildi,
Darhandyqty qazaqqa dala bergen sekildi.
Erkelikti, erlikti jelden alghan sekildi,
Móldirlikti kógildir kólden alghan sekildi.
Qasarysqan erlikti shynnan alghan sekildi,
Kóship qonu degendi qúmnan alghan sekildi.
Mynq etpeytin minezdi jonnan alghan sekildi,
Týnerudi túnjyrap týnnen alghan sekildi,
Kýnshuaqty kýlkini kýnnen alghan sekildi.

«Qasym hannyng qasqa joly», «Esimhannyng eski joly», Tәuke hannyng «Jeti Jarghysy» siyaqty eski zandar negizinde tәnirlik dәstýr ekenin de aita otyrayyq. Dey túrsaq ta, tәnirizm tek qazaqtyng ne bolmasa kóne týrkining menshigi emes. Ol barshagha ortaq әlemdik tanym-ilim. Bolmys (kýlli ghalam) Úly RUH quatymen jaratylghan degen (búl ilimdi ghylymda «monizm» nemese «monoteizm» deydi).

Osy aitylghan býkilәlemdik panteistik tabighat filosofiyasy degenge birer dәlel alayyq. Qúz, jartasta qoldaryn kókke sozyp qashalghan suretter barlyq aumaqtarda bar. Ghalymdar búl este joq erte zamannan Jaratushygha jalbarynudyn, bir Tәnirini kóktegi qúdiret dep moyyndaudyng nyshany deydi (kiye, ruh, pút atauly onyng kómekshileri). Ýsh bólikti tastaghy tanbalar da bar: ýstide – Kýn jәne júldyzdar, astyda –  Jer. Ortada adamdar, qústar, andar jәne ósimdik әlemi beynelengen.

Tasqa qashalghan kóne suretter mәnisin Shәkәrim:

Janymyz Kýnnen kelgen núrdan,
Tәnimiz topyraq penen sudan.
Kýn - atam, anyq jer - anam.
...Ári anam búl jer, әri molam,
Denemdi jútpay tynbaghan, – degen jyr joldarymen ashyqtap beredi.

Bolmys – barlyq әlemdik dinder boyynsha ýsh nәrsening (Jaratushy, Adam, Tabighat) birligi. Mәselen, qytay jәne ýndi filosofiyasy Aspan, Jer jәne ekeuining arasyndaghy Adam – «Úly Ýshkil (Triada)» deydi.

Bolmys birligi jýiesi alash úrandy týrkilerde ghana jaqsy saqtalghan qalay? Sebebi, olar kóshpendi  órkeniyetting songhy múragerleri bolghan. Olardyng ómir sýru arealy Altay, Tyani-Shani, Oral, Kavkaz taulary qorshaghan Euraziyanyng keng jazyghy – Úly Dalany tútastay qamtydy.

UII ghasyrda tasqa qashalghan әigili «Kýltegin» jyrynyn:

Biyikte Kók Tәniri,
Tómende qara jer jaralghanda,
Ekeui arasynda adam balasy jaralghan, – dep bastaluy jaydan jay emes. Úly Dala tanymynda Tәniri – Gharshynyng (jogharghy әlemnin) egesi. Júldyz әlemi, kók aspan – Tәnirding mekeni әri sipaty. Tómengi әlem – qara  jer men su, yaghny tabighat.  Ortanghy әlemde – adam balasy, onyng tirshiligining qamqory men kiyesi – Úmay ana. Osy atalghan ýsh әlem de qút-nesibege toly, әrbirinde Tәnirige kómekshi kishi qúdaylar men kiyeler (aruaqtar) bar.

Sonymen, adamzat qauymdastyghy әuelde kóshpeli órkeniyet egesi bolghan. Mekeni qúrylyq nemese aral bolsyn, mal baqty, egin ekti, әlde balyq aulady ma, bәribir, eng bastysy, kýlli adamzat tabighatpen ýndestikte ómir keshti.

Biraq qazirgi zamanda adam balasy «men tabighattyng bir bólshegimin, onyng balasymyn» dey almasy anyq. Onday qúqy da joq, qorshaghan ortany býldirip bitti. Sondyqtan tәnirlik dinning kelmeske ketkeni de talassyz aqiqat. Ony tiriltsek deu bos әureshilik.

Jana dinder qalay, ne sebepti payda boldy? Endi osyghan keleyik.

Ay asty әlemde әrnening de basy hәm ayaghy bar. Kóshpendi órkeniyetti otyryqshylyq ómir salty yghystyrghan búrylysty dәuirlerde hakim Abay:

Kóp kitap keldi Alladan, onyng tórti,
Allany tanytugha sóz aiyrmas, – demekshi, raqymdy Jaratushy IYemiz kitaptar týsirip, payghambarlar jibere bastaghan. Nege? Onyng sebebi, otyryqshylyq ómir salty tabighatpen ýilese almady. Qorshaghan ortamen baylanys әlsirep, adamzat qauymy progress qazyghyna baylandy. Búl jaghdayda tabighat zandylyghyn saqtau mýmkin emesti, ekologiyalyq apat auyly jaqynday berdi.

Panteistik tabighat jýiesining eskirgendigi, euroaziya qúrlyghyna kitaby dinder (iudaizm, hristian jәne islam) kelgendigi osymen óz týsinigin tabady (atalghan dinder jana epohanyng jarshysy, әlemdik tarihtyng bizding dәuirimizge deyin jәne bizding dәuir dep ekige bólinuining sebepkeri boldy).

Ghylymda totemizm, yazychestvo delinetin eskilikti diny senimder qaydan? Olar kóshpendi jәne otyryqshy әlemder, yaghny tәnirizm jәne kitaby dinder arasynda kópir rólin atqarghan nanym-senimder. Mysalgha Kýnge tabynu – Mysyr, Shumer mәdeniyetterine tәn bolsa, ejelgi parsy júrty otqa tabyndy (zoroastrizm). Kóne grekter men ejelgi Rim imperiyasy kópqúdayshylyqqa, yaghny pútqa tabyndy. Slavyan tektester de púttargha («Perun», «Svarog», «Veles» jәne t.b.) tabyndy. Mәselen, hristian dinin qabyldaghangha deyin olar «Jer-ana» beynesindegi qolyn jogharghy kótergen tәniranany tirshilik iyesi dep qabyldaghan eken.

Áuelde púttar jәne púthanalar bolmaghan. Jana aitylghan nanym-senimder adamzat tabighattan (kóshpendilikten dep oqynyz) qol ýzip, qalalyq túrmysqa auysqanda aralyq, yaghny ótpeli ghasyrlar bolghanynyng kuәsi. Totemizm kuliti (adamnyng jan-januarlarmen, ósimdiktermen tylsymdyq baylanysy, jel, dauyl, jauyn siyaqty әrbir tabighat qúbylysyn kishi qúdaylar mengeredi degen senimi) men baqsylyq (shamanizm) – Tәnirige, onyng tabighat kýshterine degen senimning songhy sarqyty esepti.

Aytylghan Tәnirilikke qatysty әr tarapty týsinikterden shyghar qorytyndy: Tengrianstvo – taza kóshpeli órkeniyetting jemisi, tabighatpen bite qaynasqan alghashqy adamzat qauymdastyghynyng ortaq dini. Tarih dóngelegi keri qaray ainalmaytyny siyaqty kóshpendilik dәuir de kelmeske ketti. Biraq tәnirlik ilim – Qúdaydy tabighat arqyly tanu jýiesi retinde óz qúndylyghyn joghaltqan joq, joghaltpaydy da. Onyng din islammen simbiozy, qazaq dýniyetanymynda mәngi izin qaldyruy sonyng aighaghy.

Tәnirizm men islamnyng birligi – qazaq halqy jetiluining kepili

Tәnirshil jәne islamshyl toptar nelikten tiresti? Osyghan qaytyp oralayyq. Olar barrikadanyng eki jaghynda qazir. Shyndyghynda eki din ejelden birin-biri tolyqtyrushy fenomender. Ekeui de qútymyz ben baghymyz. Olardyng qaynatpasy (sintezi) kókten týsken joq, onyng irgetasyn qalap, qabyrghasyn kótergen Yassauiyden Abay, Shәkәrimge deyingi kemengerler hәm din ústazdary. Osy payymdy taratyp aitayyn.

Týrki tilinde – Tәniri, parsysha – Qúday, arabsha – Alla, meyli, ivritshe – Ehoba de, qalay atasanyz da, shyn Qúday bireu. Aspanda eki Ay nemese eki Kýn bolmaytyny siyaqty Jaratushy da jalghyz.  Endeshe din kóptigi neden?

«Din» degen óleninde Shәkәrim:

Jer jýzine qarasam,
Neshe týrli halyq bar.
Din, imanyn sanasam,
Mynnan artyq anyq bar.
Jardyng shashy sansyz kóp
Ol sanaugha kelmey túr.
Anyq núry osy dep,
Árkim bir tal ústap jýr.

Ghúlamanyng «mynnan artyq anyq bar» degeni – dinning formasy.  Árbir halyq dinning shapany men bórkin ózinshe pishedi. Biraq dinning mazmúny – Qúday. Ony ózgerte almaysyn, Abay: «Qaghida, sharighaty ózgerse de, Taghrif Alla esh jerde ózgermedi» deydi.

Jat aghymdar (uahabizm, salafizm jәne t.b.) dinning formasyn ústanady, yaghny qaghida, sharighat bәrinen joghary deydi. Últtyq dәstýr men erekshelikti aulaq serpedi (sol sebepti qazirgi tanda qazaq halqy dinge shoshyna qaraytyn boldy). Ayta otyrayyq, taza islam qazaqqa jat, biraq arab elderi ýshin ol qalypty jaghday, olardyng sharighattan tys dәstýrleri de joq.

Tәnirshil azamattardyng sol ýshin shyryldap jýrgeni týsinikti, alayda  tәnirlik dindi tiriltu iydeyasy nelikten qiyal ekendigin jogharyda jetkilikti aittylghan siyaqty. Toq eteri, din kýresinde tәnirshilder jener bolsa, onda shamanizm (baqsylyq) dengeyinde qalghan sibir halyqtarynyng kebin kiyetin bolamyz. Islamshyldar ýstemdigi ghylymiy-tehnikalyq progressten aulaq qaldyrmaq. Qazaq halqy jetiluine keregi – qosy qanatty ruhany jәne zattyq damudy (tәn jәne jan qúmaryn) tepe-tendikte ústau! Ol ýshin tәnirlik pen islam tútastyghy kerek. Áytpese joq. Eldi alang etken teketireske aitpaq tóreligimiz de osy.

Osy tórelikke qosymsha elimizde diny qaqtyghystyng aldyn alugha septigi tiyetin birer týsinik-tanymgha júrtshylyq nazaryn audara keteyin.

Jaratushy jalghyz, biraq oghan aparatyn soqpaqtar taram-taram. Atam qazaq tek qana sharighatqa jýginbegen, Jaratushyny tabighat arqyly tanu dәstýrinen bas tartpaghan. Qúday tek bir bólikte –  Kókte, Tabighatta ya bolmasa Jýrekte ghana dep shektelu de jón emes. Qúdaydan tys qalghan eshtene joq. Abay: «Ol «bir» degen sóz ghalamnyng ishinde, ghalam Alla taghalanyng ishinde» deydi. Jәne: «Ghúmyr ózi – haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq» dep adastyrmas baghytqa silteydi (qazaqtyng ejelden qalyptasqan dýniyetanymy men tól dini osy baghytta). Ekinshiden, radikaldar men fanattargha qarsylyq jalpy islamgha qarsy kýreske ainaluy jaqsylyqqa aparmaydy. Barlyq әlemdik dinderge siyaqty islamgha da mindet – tek adam men Qúdaydy baylanystyru ghana (mysalgha imamdar men moldalar ony ayat, hadister jónimenen iske asyrady). Sondyqtan olargha ghylymdy uaghyzdamady dep ókpeleu, sonday-aq, dәstýrdi dinnen joghary qoydy talap etu artyqtyq.

Árkimge ayan, Qúday bar degenge kýle qaraytyn ateister qarasy qalyn, demek, olargha qarsy kýsh – diny fanattar boluy da zandylyq. Olargha bola, halyqty dinge qarsy qon, onymen ýrkitu, sayasat qúraly qylu qauipti nәrse (búl әreketten sanasy tayaz jetesizdik, jemqorlyq onan beter qaulamaqshy).

Qoryta aitqanda, islam men tәnirlik dinder arasyna syna qaghushylyq fanatizmning kórinisi.  Olardyng tútastyqta boluy – qazaq halqy jetiluining kepili. Sebebi, sonda ghana jan men tәn, din men ghylym ýilesim tabatyn bolady. Osy mәsele tónireginde óz bilgenimizshe biraz sóz shyghardyq,   ony qabyl kóru ya qabyldamau óz erkinizde, aghayyn.

Asan Omarov

Abai.kz