Áuezovtanu

Bórili – Semey qalasynan seksen shaqyrym tústa ornalasqan eldi meken. Zamanymyzdyng zanghar jazushysy Múhtar Omarhanúly Áuezov tughan jer. Úly suretkerding muzeyi aldynda bir tóbe bar. Onda ýlken tasqa «Múnly qonyr tughan anam, tughan jerim Bórili» degen sózder qashalghan. 1943 jyly Múhang qatty qamyghyp otyryp aitqan búl sózderdi janynan bir eli qalmay ergen adal shәkirti Qayym Múhamethanov qoyyn dәpterine týsirip alghan.

Múnly qonyr... nege? Áuez ata nemereleri arasynda bala Múhtar qara týsti, qonyr boluymen erekshelengen eken, auyldastary ony «Qonyr» dep ataghan. Tughan jeri Bórili de qonyr edi. Búl aumaqty qonyr týske boyaghan – qalyng ósken qaraghan. Sol qonyr jynghyldy kәdimgi qasqyr tasalap, órip jýrgen, jerding «Bórili» atalghany sodan. «Múnly» sózining mәnisi tómenirekte.

Múhang tughan óniri Shynghystaugha 1926 jyldan song jii qatynay almaghan. Dәldisin aitsaq, ýsh-aq ret qana (1943, 1945 jәne 1957 jyldary) at basyn tiregen. Agha úrpaqtyng esinde saqtalghan, habardar bolghany – osy saparlar. Keyingi eki sapardyng ereksheligi – olar shygharmashylyq emes, Múhang respublika kóleminde atalyp ótken Abaydyng 100 jyldyq jәne ózining 60 jyldyq mereytoyyna baylanysty kelgen bolatyn. Ol toy kýnderi, әriyne, ýnemi dýbirli qauym ortasynda ótti.

Sonymen, tómende negizinen jazushynyng Shynghystaugha 1943 jyly kelgen saparyn sóz etpekpin. Oghan shekti, 1927-1943 jyldar aralyghynda, yaghny 17 jyl boyy Múhannyng tabany tughan jeri Shynghystau ónirine tiymegen! Qalaysha? Nege? Aldymen osyghan, sol kezding tarihy ahualyna toqtalayyq.

«1930 jyly jaz aiynda, – dep esine alady Múhannyng jerlesi Nyghmet Maghauiyaúly degen azamat, – Semeyge oqugha ketkenimde halyq qolynda mal degening barshylyq edi. Bir jyldan keyin auylgha qayta oralsam, qolda mal týgil, ýrerge it te qalmapty. ...Halyq elden bezip, әr tarapqa jayau ketse, keybireui tau ishin pana etti, múny «banda» dep atady. Bosqyndar ishinde meni de ústap әkep, GPU-ge tapsyrdy. Osynau landy basqaryp, úiymdastyrushy – Abzal Qarasartov bolatyn-dy. Ol – osy kezde GPU bastyghy» (N. Maghauiyaúly. Shәkәrim qajyny kórdim // Júldyz. -1993. №4).

Mine, endi M. Áuezovting 1943 jylghy saparyna keleyik. Ol jayynda Qayym Múhamethanov ózining «Úly ústaz, qamqor agha» atty estelik maqalasynda tolymdy týrde jazady (Q. Múhamethanov. Úly ústaz, qamqor agha // Abay. -2004. №2). «1943 jyly fevraliding ayaghynda jazushylardyng ýshinshi plenumyna keldim, – deydi Qayym agha. – Plenumnan keyin biraz uaqyt Múhannyng ýiinde boldym. «Abay» romanynyng ekinshi kitabyn jazugha kirisken eken. Kóp әngime aita kelip, Múhan: «Elge barmaghanyma on jeti jyl boldy, jaz shyqqan son, amanshylyq bolsa, elge baryp qaytam, – dedi» (Mine, Shәkerimmen songhy ret jolyghysqan 1926 jyldan song elge kele almadym degendi jazushynyng óz auzynan estip otyrmyz).

Sóitip, Múhang bara almay, qúsa bolghan tughan ónirin 1943 jyldyng jazynda bir ay boyy armansyz aralaghan ghoy. Búl taza shygharmashylyqty kózdegen sapar edi. Qasyna jazushylardan Esmaghambet Ysmaylov, Saparghaly Begalin jәne Poloskiy degen kinorejisser men Baqy Urmanche degen suretshi ergen eken. Shilde aiynda bastalghan sapar maqsatyn maydandaghy ini-shәkirti Mәlik Ghabdullinge jazghan haty tolyqtay ashady: «...Qys boyy, osy shaqqa sheyin de kóp júmys istep em. Qaladan shyqpay, kolhozdy da kópten kóre almadym. Sondyqtan bir jaghy demalys, bir jaghy jýris Abay audanyna jýreyin dep otyrmyn. Joldastarym jaqsy – Esmaghambet pen Saparghaly Begaliyn. Avgustyng 15-inde qaytyp kelemiz. Búl barysta romannyng ekinshi kitabyna kerek peyzaj, kórinister, tabighat ereksheligi siyaqty boyaulardy, әsirese, aiyryqsha jiya qaytpaqpyn. Búryn roman jazbay jýrgende óz audanym, jalpy bilip jýrgenim jetkilikti siyaqty edi. Arnap, qadaghalap suretteuge kirgen degende qayta qarap, sol Jiydebay, Týieórkeshterdi qaytadan kórip alu siyaqty almaq maghlúmattarym bar».

Sonymen, Almatydan shyqqan qonaqtardy Qayym agha Ayagóz qalasynda tosyp alghan. Jolaushylar Ayagóz ben Qarauyl arasyndaghy birneshe eldi meken – kolhozdargha asyqpay ayaldap, audan ortalyghy Qarauylgha jetedi. Osynda Múhang eki-ýsh kýn dem alyp, tynyghyp alghandy jón kóredi. Onan song jolaushy top taghy el aralaugha shyghyp, qiyr jatqan Baqanas jaylauyna baghyt alady. Osy mezetti Qakeng bylay dep jazady: «Aqbaytal asuynan asyp, Shynghystyng syrtyna shyqqanymyzda Múhang kónildenip:

– Mine, Abaydyng naghyz óz qonysyna, óz jaylauyna jana jettik, – dep Abay auylynyng keng jaylauyn әngime etti». Úly jazushynyng osynau hosh kónilinen, Baqanas jerine saghynyshy ózgeshe ekeni sezilse kerek-ti.

Qarauyl selosynyng túrghyny, qazir kózi tiri Manatay Tolghanbayúly ózining «Ákem turaly әngime» atty esteliginde bylay dep derek beredi: «Elge kelgen son, qasyna әkem Baltaqay men Qabysh Kәrimqúlúlyn ertip alyp, Shynghys tauynyng Bauyr, Syrtyn týgel aralap, Abaydyng qystau etken mekeni, jaz jaylauy, kýz kýzeui, óris-qonysyn aralaghan, say-salanyng birin qaldyrmay sýzip ótken».

Bir aigha sozylghan sapardyng eng sonynda Múhang tughan jeri Bórilige keledi. Búl kýnderi qasynda jalghyz serigi – Qayym Múhamethanov qana qalypty. Sonan Abay audanyndaghy jalghyz kólik – bir jýk mәshiynesimen Múhang ekeui Qasqabúlaq auyl kenesine qarasty Tazabek degen auylgha jetip, týsip qalady. Basqarma tóraghasy Saqalúly Isatay (Jókeng ishindegi naz ruynan) degen kisilikti kisi qoyyn soyyp, týstik beredi.  Múhang Bórili-Araltóbe-Tyshqangha barghysy keletinin aityp, tóraghadan ekeumizge eki at jәne bir atshy ertuin súrady deydi Qayym agha. Tóragha qarauyldyq Kenjetileu Dolanbekúly degen azamatty qosady, osymen, ýsh attyly Bórilige bet qoyady. Manadan kónili shalqyghan Múhannyng ensesi týsken, ýnsizdik basqan sәt osy kezden bastalghan. Qarajyryqtaghy beyit, birer qora ornyna biraz ainalyp, jolaushylar Bórilige jetedi.

«Búl oryngha mening birinshi keluim edi, – deydi Qaken. – Bórilide bir jan, bir mal úshyraspady. Múhannyng qystauy anghay-sanghay. Esik-terezesi ashyq, sylaghy týsken. Kóriksiz-aq! Múhtar búrynghydan da túnjyrap, týsi qara barqyn tartyp, erini kógerip, attan týsti». Ýsh jolaushy ýi-jaydyng ishine kirip, manaydy týgel aralap, marqúmdardyng basyna qúran-dúgha oqidy. «Múhang ekinshi tóbedegi Arynbek, Aghzam qoralaryn syrtynan ainalyp shyqty, – dep jazady Qayym. – Búl qoralar many tolghan qabirler eken. «Búl jamanshylyq jyly ashtan ólgender qabiri bolsa kerek» – dedi Múhan».

Maghjan Júmabaev «Tughan jer» atty óleninde bylay tolghaghan eken:

Jaratyldym topyraghynnan, sen – týbim,
Jalghany joq, bәri senen jan-tәnim.
... «Adam basy – Alla doby» degen ras,
Qalay qusa, solay keter sorly bas.
Kim biledi, men de shetke ketermin,
Tughan jerim, seni tastap basym jas.

Múhang da auyr oy túnghiyghyna batqan. Bir kezderi yghy-jyghy el qonghan, mynghyrghan mal órgen qútty qonys Bórilining kórinisi  kónilin múzdatyp, jýregin syzdatqany anyq. Aynala qarauytqan tam-qoralar, kóp qabirler... Ózge dәnene de qalmaghan! Tek Qarasu degen shaghyn kól jaghasyna barghanda ghana Múhang kónili sәl jadyrghan eken. Týnde aqsýiek, altybaqan, kýndiz osy Qarasudyng suyna shomylghan qayran kýnderim-ay dep balalyq shaghyn saghyna esine aldy deydi Qayym agha.

Jana «jamanshylyq jyly» dep Múhang alapat ashtyq aitqan. Oghan sayasy repressiya qosyldy. Bórilini meken etken Qoja auyly túrghyndary qughyn-sýrgindi Qúnanbay úrpaghynan kem kórmegen. Ásirese, 1931 jylghy Shynghystau kóterilisi kezinde kommunist Oljabay Shalabaevty Qojahanov Qarabala degen osy auyldyng tumasy óltirgeni bәle bolyp jabysqan. Sonan da bolar, «Abay joly» epopeyasynda Múhang Bórilini, Áuez atasyn da atamay, ainalyp ótedi. Atasynyng Abaydy pir tútqanyn, syrlasy bolghanyn jaqsy bile túra sóitken. Stalindik qatigez zaman qaharyn osydan-aq bile beriniz.

Mine, osy aitylghandar klassik jazushynyng Shynghystaugha úzaq jyldar nelikten barmaghanyn, mәselen, 1935 jyly Semeyge kelip túryp, óz audanyna soqpay ketkenin týsinuge jetkilikti siyaqty.

Múhtardyng әke-sheshesi – Omarhan Áuezúly men Núrjamal Ábsamatqyzy jәne agha-jengesi – Qasymbek pen Ghaliya Ahmetbekqyzy  Bórilide jerlengen. Osy atalghan aruaqtar basyna zirat kóteru Múhannyng  oyynan ketpegen armany bolghan.  Úly jazushynyng 1957 jyly 60 jyldyq mereytoyyna kelu  sapary ýsh kýnge ghana sozyldy. Búl stalindik repressiya ýreyi әli  ketpegen kez. Qarapayym halyq ta, biyliktegi azamattar da әrnege qaraylaghan, eki qarap, bir shoqyghan shaqtúghyn.

«Múhang 1957 jyldyng 22 qyrkýieginde, kishi besinde Qarauylgha keldi, – dep jazady shejire qariya Beken Isabaev, – ... halyqtyq merekelik jiynmen jýzbe-jýz kezdesip, lebiz bildirip, mәdeniyet ýiinde audan ónerpazdarynyng oiyn-sauyghyn tamashalap, týn týse Baltaqay ýiine keldi. Kýtimin kórdi. Audan basshylary bar, ... jiyny jetpistey kisi qonaq boldy sol ýige. Sonda Baltashqa audan basshylyghy qarajat bóldi dep otyrsyz ba? Joq, aghayyn!».

Jazushynyng eng zәru mәselesi – әke-anasynyng basyna zirat kóteruding de sheshilmey qalghany sol. Qarauyldyq qariya Manatay Baltaqayúly: «1956 jyly Múhang әkeme hat jazyp, әke-sheshesi jәne aghasy Qaskening basyna zirat túrghyzudy tapsyrdy» deydi. Hatynda olardyng qay jerde jatqanyn, kimning qabiri qalay ornalasqanyn tәptishtep syzyp-jazyp, ziratqa jergilikti materialdy paydalanu kerektigi aitqan. Sonday-aq, qajetti qarajattyng kólemin jazyp jiber degen eken. Ákem Baltaqay Árham Kәkitayúlymen kenese kele, temir sharbaq jasatyp, sonymen qorshaghan tez әri arzangha týsedi dep sheshti deydi Maneken. Biraq búghan Múhang kelispepti. Taudyng tekshe tastarynan qiilastyryp, tekshelep órip sәuletti etip qalaudy qalaghan eken. Aqshoqydaghy Qúnekenning ziraty qúsatyp.

Sóz bolghan Múhang armany tek qana 1997 jyly 100-jyldyq mereytoyy qarsanynda oryndaldy.  Bórilide әke-sheshesi basyna biyiktigi 9,2 metr, úshar basynda aiy jarqyraghan әdemi kesene boy kóterdi. Bir әttegen-ayy, agha-jengesi – Qasymbek pen Ghaliya Ahmetbekqyzynyng ziraty әli kýnge qarausyz hәlde qalyp otyr.

Úly jazushynyng 1943 jylghy Shynghystau sapary jayly sózimiz osymen tәmam. Búl sapar qazaq әdebiyetine zor olja saldy. «Abay joly» epopeyasy jónimenen. Tughan ónirin bir ay boyy aralap, el-júrtymen qauyshty. Ózi aitqanday, «romannyng ekinshi kitabyna kerek peyzaj, kórinister, tabighat ereksheligi siyaqty boyaulargha» kózi qanyqty. Ásirese,  eshbir tirshilik kórinisi qalmaghan Bórili qystauyn úmyta almaghany haq. Jany jabyghyp, kónili múzdap otyryp, kýbirlegen hәlde aitqan «Múnly qonyr tughan anam, tughan jerim Bórili» degen jýrekten «ah» úryp shyqqan sózder sonyng aiday aighaghy degimiz keledi.

Asan Omarov

Abai.kz