“Jas Alashtyn” ótken nómirinde Qytay mәselesine qatysty taldau maqala jariyalandy (“Qara qytay qaptasa...”, №63, 14 tamyz). Osy maqaladan keyin redaksiyamyzgha habarlasyp, óz pikirin aitqandar kóp boldy. Manghystau oblysynan telefon soqqan túraqty oqyrmanymyz K.Asylbek bylay deydi: “Qytay astyrtyn ekspansiyasymen jan-jaghymyzdy qusyryp, qysyp barady. Biyliktegilerding ne sebepti basyn qúmgha tyqqan týieqús siyaqty bop otyrghanyn týsinetin deymin. Qashqyn oliygarhtardyng keybir sózinde jan barday. Olar “preziydent N.Nazarbaev pen onyng tóniregindegilerding Qytay bankterinde jasyruly jatqan milliardtary bar” degen. Eger ras bolsa, Qytay múny bilmeydi emes, olardyng bilmeytini jeti qat jerding astynda.
“Jas Alashtyn” ótken nómirinde Qytay mәselesine qatysty taldau maqala jariyalandy (“Qara qytay qaptasa...”, №63, 14 tamyz). Osy maqaladan keyin redaksiyamyzgha habarlasyp, óz pikirin aitqandar kóp boldy. Manghystau oblysynan telefon soqqan túraqty oqyrmanymyz K.Asylbek bylay deydi: “Qytay astyrtyn ekspansiyasymen jan-jaghymyzdy qusyryp, qysyp barady. Biyliktegilerding ne sebepti basyn qúmgha tyqqan týieqús siyaqty bop otyrghanyn týsinetin deymin. Qashqyn oliygarhtardyng keybir sózinde jan barday. Olar “preziydent N.Nazarbaev pen onyng tóniregindegilerding Qytay bankterinde jasyruly jatqan milliardtary bar” degen. Eger ras bolsa, Qytay múny bilmeydi emes, olardyng bilmeytini jeti qat jerding astynda.
Batys ónirdi qara qytay әldeqashan qaptady. Qazaqtan qatyn alyp, “qazaqqa” ainalyp jatqandary qanshama! Qújatpen bireui kelse, qújatsyz beseui keledi. Múny Qazaqstan biyligi kórip-bilip otyr. Biraq aitqyzbasy aitqyzbaydy. Aytayyn dese, “jandy jerimnen shap bere me” dep seskenedi. Býtin bir últtyng taghdyryn jeke bastyng qamy ýshin saudagha salugha bola ma?! Myna nәrseni úmytugha bolmaydy: Qytaydyng tóri – Atannyng kóri!”.
Jaqynda orystildi “Megapoliys” basylymyna qytaytanushy ghalym Múrat Áuezovting “Qazaqstandaghy qytaylardyng sany aitylyp jýrgendegiden әldeqayda kóp” dep atalatyn kólemdi súhbaty jariyalandy. Súhbattyng әlqissasynda M.Áuezov bylay deydi: “Shynymdy aitayyn, jaghdaydy qadaghalap jýrgenim joq. Búl mәsele meni qatty mazalamaydy da. KSRO-daghy ýzdik oqu oryndarynyng biri – Mәskeu memlekettik uniyversiyteti janyndaghy shyghys tilderi institutynda qytay tilin oqysam da, ózimdi klassikalyq sinolog sanamaymyn. Biz onda tek lingvistikalyq ilim alghan joqpyz, eldi tútastay zerttedik. Qytaydyng әskery terminologiyasyn jaqsy bilemin. Óitkeni institutta әskery kafedra bar edi. Qytaydyng әskery leksikasyna basa mәn berildi. Olay bolatyny, bizdi soghys jaghdayynda audarmashy bolugha ýiretti”.
Belgili qytaytanushynyng “jaghdaydy qadaghalap jýrgenim joq” degeni ózin tym belsendi etip kórsetkisi kelmegendikten bolar. Áytpese, “Múrat Áuezov Qytaygha kóz tastaudy qoyypty” degenge kim senedi?
Qytaydyng Qazaqstangha degen, jalpy әlemge degen kózqarasy ózgerdi me? Búl súraqtyng jauabyn Múrat Múhtarúly bylay týiindeydi: “Qytay qoghamynda óz kýshine degen senimdilikting artqanyn bayqadym. Qytayda diplomatiyanyng dengeyi óte joghary. Býgingi kýni ol әlemdik gegemondargha ghana emes, eng aldymen qytay halqyna baghyttalghan. Shynjanda da, Pekinde de jii bolyp jýrmin. Qytaylardyng ishki kónil-kýii kýrt ózgergen. Óz kýshterine, tipti artyqshylyqtaryna senimdi. Býginde qytaylyqtar ózin taghy da jerding kindigi sanaydy”.
Qytaylyqtar ózin “jerding kindigi” sanaytynyn qazaq qana emes, orys ta, amerikalyq ta, nemis te, úighyr da, shýrshit te biledi. Bilgeniniz ne, búghan senedi de. Senbeske amaly joq.
“Jas Alash” osy Qytay mәselesine qatysty birneshe mәrte dóngelek ýstel ótkizgen-di. Osy jiyndarda Múrat Áuezov “Qytaytanu instituttary qajet” degendi san mәrte aitqan.
“Kem degende Reseytanu jәne Qytaytanu instituttaryn ashu kerek. Búlar – bizding eng jaqyn kórshilerimiz әri strategiyalyq әriptesterimiz. Búl elderdi zertteu ýshin jýieli týrde kadr dayyndauymyz kerek”, – deydi qytaytanushy.
Biz Qytaydy da, Reseydi de jaqsy biletin siyaqtymyz. Ózimiz solay dep esepteymiz. Shyn mәninde búl elder turaly týk bilmeymiz. Biletinimiz – Qytay qorghany men Kremliding qabyrghasynan әri aspaydy. Múnday instituttardy ashugha Aqordanyng ózi mýddeli bolugha tiyis. Eger Qytaytanu jәne Reseytanu instituttary jýieli júmys istep túrsa, “Qytay ekspansiyasynan jәne Reseyding imperiyalyq ambisiyasynan esh qauip joqtyghyn” týsindirip aramter bolmas pa edi, kim bilsin...
M.Áuezovting myna pikiri de adamdy beyjay qaldyrmaydy: “Shynjanda úly kósh jýrip jatyr. Qytaydyng ishkeri audandarynan qytaylardy bizding shekaramyzgha jaqyn mangha kóshirip әkelude. Olar tamasha qalalar men joldar salyp jatyr. Búl – milliondar. Búlardyng óndiristik-qúrylystyq brigadalary bir tәulikting ishinde Qytaydyng kәsiby armiyasynyng bólimshelerine ainalyp shygha keledi. Sany Qazaqstan túrghyndarymen shamalas. Jәne de tikeley Pekinge baghynady”.
Manghystaulyq oqyrmanymyzdyng “Qazaqstan biyligindegiler Qytaygha lәm-mim dey almaydy” degen pikirin M.Áuezov shegeley týsedi. “Qazaqstan Qytaygha qatysty eshqashan qatqyl sayasy mәlimdeme jasaghan emes. Dauly jerlerge qatysty da, transshekaralyq ózenderge qatysty da”, – deydi Áuezov. Sóitedi de, óz basynan ótken mysaldy sóz etedi: “Qytay әrqashan “búl mәselelerdi (jer dauy men transshekaralyq ózender jayy – E.R.) talqylap jatyrmyz” dep jaqauratyp jauap beredi. Szyani Szemini Qazaqstangha kelip ketken song transshekaralyq ózenderding suyn tek Qytaydyng mýddesine paydalanu turaly qúpiya búiryq bergen. Múny Qytaydan jibergen qújattar arqyly bildim. Qytaydyng týitkildi mәseleni sheshuge qúlyqty emes ekenin jariya etkenimde maghan arnayy qyzmet ókilderi jetip keldi. Menen әlgi qújattardy alghysy keldi. ÚQK qyzmetkerlerine qújattardy qattap berdim. Qytaylar Qara Ertiske orasan zor su qoymasyn saldy, Ileni baylap tastady. Qytaydyng jermen ainalysatyn sharuashylyqtary pestisidterdi óte kóp paydalanady. Sosyn ol su Ilege qúiylady. Qapshaghay su qoymasynyng nege ainalghanyn kórmeysiz be, borsyghan shalshyq sugha ainaldy.
Ózderiniz kórip túrghanday, әlgi qújattardan eshqanday da reaksiya bolghan joq...”.
Eger Qytaydyng “jiligin shaghyp, mayyn ishken” Múrat Áuezov qúpiya qújatqa qatysty әlgindey masqara jayttardy jayyp salmaghanda, manghystaulyq oqyrmanymyzdyng ashynghanda aitqan “Qytaydyng tóri – Atannyng kóri” degen auyr sózin taqyryp etpes edik...
Erik RAHYM
"Jas Alash" gazeti
