Búdan keyin Batyrdyng jaghdayy tipti auyrlap ketti. Diyrektordyng aldynda ynghaysyz jaghdayda qaldyrdyng dep Aghybay renjidi. Óz kezeginde diyrektor da bireuding aldynda ynghaysyz jaghdayda qalghan sekildi. (Kim biledi, janaghy «bireudin» ózi taghy bireuding aldynda qinalghan bolar.)

         Eng bastysy, gazetke shyqqan maqalada familiyasyn ózgertkisi kelmegen bir-aq bala boldy dep, Batyrdyng aty-jóni jazylyp ketipti. Kim ekeni belgisiz, jogharydaghy bastyqtardyng biri:      «Halyq jaularynyng yqpalynan shyqqysy kelmeytin, tәrbiyege kónbeytin múnday balany pioner qatarynan da, mektepten de shygharu kerek»,- depti-mys.

         Batyr ústalayyn dep jýrgen adam qúsap, eshkimmen aralasa almay, jalghyz qaldy. Búghan ózge balalar jolamaugha tyrysady. Múghalimder teris qaraydy; bәlesine iligip ketemiz be dep qorqatyn sekildi.

Búdan keyin Batyrdyng jaghdayy tipti auyrlap ketti. Diyrektordyng aldynda ynghaysyz jaghdayda qaldyrdyng dep Aghybay renjidi. Óz kezeginde diyrektor da bireuding aldynda ynghaysyz jaghdayda qalghan sekildi. (Kim biledi, janaghy «bireudin» ózi taghy bireuding aldynda qinalghan bolar.)

         Eng bastysy, gazetke shyqqan maqalada familiyasyn ózgertkisi kelmegen bir-aq bala boldy dep, Batyrdyng aty-jóni jazylyp ketipti. Kim ekeni belgisiz, jogharydaghy bastyqtardyng biri:      «Halyq jaularynyng yqpalynan shyqqysy kelmeytin, tәrbiyege kónbeytin múnday balany pioner qatarynan da, mektepten de shygharu kerek»,- depti-mys.

         Batyr ústalayyn dep jýrgen adam qúsap, eshkimmen aralasa almay, jalghyz qaldy. Búghan ózge balalar jolamaugha tyrysady. Múghalimder teris qaraydy; bәlesine iligip ketemiz be dep qorqatyn sekildi.

         Sýitip jýrgende múny izdep jataqhanagha Almatydan Ghalym aghasy keldi. Issaparmen jýr eken. Batyrdy osynda túratyn bir tanysynyng ýiine apardy. Tamaq iship, kór-jerdi әngime qyp otyrghannan keyin, ýy iyeleri  әlde bir jaqqa ketti de, Ghalym men Batyr onasha qaldy. Ghalym birdeneni aita almaghanday, býgejektep biraz otyrdy da, kenet ózinen ózi enirep jylap qoya bergende, Batyrdyng zәresi úshyp selk ete qaldy. Ghalym әlden uaqytta qaltasynan ormalyn alyp, jasyn sýrtip, nege jylaghanyn esine týsirgisi kelgendey, oilanyp biraz otyrdy da:

         - Shyraghym, Shәiken kókeng endi bizge joq, - dedi dausy qarlyghyp. – Atu jazasyna kesken ýkim oryndaldy degen habar aldyq. – Ghalym óz habarynan ózi shoshyghanday qaltyranyp, oramalymen betin jauyp ýnsiz qaldy. Sodan keyin Batyrdy bauyryna tartyp, qúshaqtap, qaytadan enirep ala jóneldi.

         Batyr jýregi suyldap, jylay almay, qystyghyp, qynsylaghan kýshiktey bir dybys shygharyp, basyn shayqay berdi. Oghan әkesining ólimi sәl búlynghyrlau týrde әser etse de, eng aldymen qatty batqany aldynda túrghan eresek adamnyng zәresin úshyryp, osynsha qatty enirep jylaghany edi. Ghalym jylaghanyn qoyghan kezde baryp, Batyrdyng jylaugha shamasy keldi. Býkil kórgen qorlyq pen azap, uayym-qayghy, ishtegi qúsa kózding jasymen qosa tógilip jatqanday aghyl-tegil úzaq jylady. Ghalym da búghan qoy dep aitpady. Biraz sherin shygharsyn degen bolar.

         Batyr әri-sәri beymәlim kýide jylauyn doghardy. Bolghan isti tolyq payymdaugha shamasy jetpey, oilary dalagha laghyp, keyde osylay bolaryn әldeqashan bilgendey, tipti ol kisi әli tiri me edi degendey bir týsiniksiz sezim kólbeng etip qalady.

         Ghalym búghan birdenelerdi aityp júbatyp jatyr, múnyng әkesinen basqa da kóp adam atylghan sekildi jәne múnymen toqtaytyn týri joq,          elding basyna týsken bir úly nәubәt eken, búlardyng ýiine qonaqqa kelip jýretin bayaghy Bәke, Sәke, Zәkelerding bәri atylypty. Raha ústalatynyn bilip óz ýiinde asylyp ólipti t.s.s.

         Batyr myna habargha senbegendey, әlde týsinbegendey Ghalymgha jasqa shylanghan ýreyli kózimen antaryla qarap qalghan. Býkil eldi jusatyp jatqan qandy qyrghyn endi eshkimdi de tiri qaldyrmaytynday, aldynda otyrghan әkesining dosyna da, tipti ózine de erteli-kesh bir jetetindey kórinip, kózi Ghalymgha qarap túrghanmen, oiy alysta - basqa jaqta edi.

         Alayda, atylghan jalghyz mening әkem emes eken ghoy degen oidan, ishtegi ýrey dauyly, azdap ta bolsa, sayabyrsyghanday boldy.   

         Ghalym búl kýni Batyrdy internatqa jibermey, tanysynyng ýiine qondyrdy. Ángimelesip, jaghdayyna qanyqty. Kelesi kýni diyrektorgha kirip, Batyrdyng oqu jylyn ayaqtauyna múrsat beruge rúqsatyn alyp, sodan keyin bir amalyn jasamaqqa kelisipti.

         Ákesining ólimi turaly habardy Batyr әldebir esirik kýide tolyq úghyna almaghan. Ertenine ne istep, ne qoyyp jýrgenin ózi bilmey,  bar dýniyeden baz keshkendey bolyp, tomagha túiyq jýrdi de qoydy. Osy bir jan dýniyesin túmshalaghan týnek oidan keyin ashqan janalyghy – dýniyening jalghandyghy edi. Búl baylam adamzat ýshin janalyq bolmaghanmen, Batyrdyng ózine janalyq bolghany shyndyq.  Bәri de beker sekildi. Oqu, bilim alu, el qataryna qosylu t.s.s. jalghan arman, jalghan maqsattargha ghúmyryndy sarp etu nege kerek? Bayaghyda ýiine qonaqqa kelip jýretin ýlkenderding bәri ataqty adamdar bolatyn – biri ghalym, biri jazushy, biri bastyq. Bәri de bir ólimmen kete bardy. Áyteuir bir atylatyn adamgha  professor bolyp atyldyng ne, sauatsyz sharua bolyp atyldyng ne? Bәri bir emes pe?

         Mektepten shyghyp qalady ekem dep qayghyru ne degen aqymaqshylyq? Mektepting keregi ne? Al óldin. Qaryndasyng da, әkeng de óldi. Solardan artyqsyng ba? Batyr osy qyrghynnan anasynyng da aman qalatynyna sengen joq. Ózin de uaqytsha ómir sýrip jýrgendey sezindi.

         Mynau oilar ensesin qansha ezgenmen, bir esepten amalyn tauysqan ishki tyghyryqtan shyghar jol tauyp bergen sekildi. Endi búl ómirden týkting de keregi joq degen kesimdi tújyrym ózine qisyndy kórinip, osy kezge deyin tekke kóterip kelgen bir auyr jýkten qútylghanday  әser berdi.

         Oqu jylynyng ayaghynda elden - ýstinde shibarqyt qonyr peshpent, basynda bórik, ayaghyna mәsi men  galosh kiygen -  ótken ghasyrdyng adamynday bolyp, syghyrayghan kip-kishkentay qara shal keldi. Kókesining nemere aghasy Qasen eken. Ol aldymen diyrektorgha kirip, sodan keyin Batyrgha keldi. «Batyr degen bala qayda? Batyr bar ma osynda?» - dep klastyng ishine danghyrlay kirip, Batyrdy kórgende dausy búzylyp, qúshaghyn jaya kemsendep, dauystap jylay jóneldi:

         - Bәiteregim qúlady ghoy, jaryghym-ay! Áuletimnen senen basqa eshkim qalmady-au, jaryghym-ay! Jalghyzym-ay! Jalghyzdyqty serik qylghan bizdey sorly bar ma eken?..

         Osy kezde klassqa kirgen múghalim shalgha basu aitty:

         - Aqsaqal, jylamanyz, klasstyng ishinde sabaq jýredi. Balanyzdy alyp, syrtqa shyghyp kórisinizder. Barynyz, barynyz...

         Syrtqa shyqqan son, shal «jalghyzymdap» taghy jylady. Onyng «jalghyzymyna» Batyr keyin týsindi. Búlar bir әuletten qalghan eki-aq shanyraq eken. Qasennen úl bala joq, Shәikennen qalghan jalghyz úl Batyr bir әuletting songhy túyaghy bolyp qalypty.

         Kórisip bolghan son, shal sharuasyn aitty. Habarlasqan Ghalym eken. «Batyrdyng jaghdayy qiyn, halyq jauynyng balasy dep ol jaqta kýn kórsetpey jatyr, elge alyp ketu kerek» depti. Qysqasy, ertennen qalmay attanu qajet.

         Sol kýni Aghybaydyng kómegimen 7-klassty bitirdi degen qaghaz alyp, kelesi kýni týski poyyzben búlar elge jýrip ketken. Aldymen oblys ortalyghyna kelip, odan qalashylargha ilesip, audan ortalyghyna týnep, eki apta jol jýrip, Aqshoqygha әreng jetti.

          Batyr ózining osy jerde tughanyn, 3 jasynda elden kóshkenderin ata-anasynan estigenmen, esinde eshtene qalmaghan sekildi bolatyn. Áytse de, ata-anasynyng әngimesinen be, әlde ózining qiyaly ma, bolmasa, sәby sanasynda birdene qaldy ma, әiteuir, jaghasyna qogha men tal ósken, aidyny jarqyraghan myna ózendi, әupildekti aina kóldi, anau itarqa qyrqalardy, jusandy jazyq dalany búryn kórgen sekildi. Janyna jylu berip, uayymyn da jenildetip túrghanday.

         Qasendi «ata» deytin boldy. Ýitkeni shaldyng ózi  «men Shәikenning әkesimen tústaspyn, jolym ýlken, saghan ata bolamyn» dep jón aitty.

         Atasy óte kedey kisi. Boydaq siyr baghyp, jaz boyy en dalada jalghyz ýy otyrady. Biyl Jalghyz týbek degen jerdi jaylap otyr eken. Qalyng tal ósken ózenning jaghasy Batyrgha nu orman bolyp kórindi.

         Qasen shal siyrdy birde qyrgha, birde ózen jaghasyna jayyp, keshtetip malmen birge, keyde ózi erte keledi. Áu dem jerde kele jatyp kempirine, «shóldedik, qymyzyndy dayynday ber» dep aiqay salady.

         Kempiri:

         - Sonsha jerden aighaylaghany nesi? – dep, keyip jýrip susyn dayyndaydy.

         Ákesi de, әjesi de kóp sóilemeytin jandar, keshki shayda ekeuining syrt etkizip qant tistegen, ystyq shaydy soraptap ishken dybystary ghana estiler edi. Batyr bolsa jana ortagha әli boyy ýirenip kete almaghannan ýnsiz.

         Birde týn ishinde әldeneden oyanyp ketken. Mandayynan sipap, emirenip jaqsy kórip jatqan atasy eken. Búl oyanbaghan bolyp jata berdi. Áldeqalay kózine jas tyghylyp, jylaghysy keldi.

         Kýndiz qoly bos Batyr ýiding irgesindegi ózendi boylap, jaghadaghy toghay bolyp ketken qalyng taldyng ishin aralap, jana ólkege kelgen jihangezdey әr nәrsege bir tanghalyp keshke deyin jýredi.

         Bir kýni tәnerteng atasyna:

         - Syiyrgha men baryp keleyin de, ýide otyra bermeysiz be, - degen.

         Shal kýlimdep: «Atasynyng qolqanaty degen osy ghoy» - dep ótken jolghy týndegisindey emirenip, mәz bop qaldy.

         Atqa minuge tez ýirenip aldy. Elsiz mekende ózen boyyn jaghalap qiyaldap jýru ózine únaytyn sekildi. Bir kýni qyrgha qaray óristegen siyrlardy erkine jiberip, ózen boyymen týstikke qaray ayanjorghamen tartyp ketti. Atasy: «Keshke qaytarda bolmasa, siyrlardy óz betimen qoya ber, ne isteytinin ózderi biledi» degen bolatyn.

         Kýn shyqqanda, jarqyrap, kýn búltqa kirse, aidyny qaraqoshqyldanyp, týnere qalatyn, eki jaghyna da qalyng tal ósken aghyssyz ózenning jaghalauyna eshkim ayaq basyp kórmegen sekildi. Tónirekting bәri bayaghy, әu basta jaralghan  qalpynda túrghanday. Aldynda jatqan jalghyz ayaq kómeski jol ghana búl manda bir kezde tirshilikting bolghanyn bayqatady. Osylay әrnege bir alandap kele jatqan Batyr kenet aldynan ýileri qaz qatar tizilgen poselkeni kórip auzyn ashyp túryp qaldy. Birazdan keyin poselkening tónireginde ne mal, ne adam joghyn bayqady. Aqyry jaqyndap kelgende poselkening ýilerinin  tóbesi týsken iyesiz júrt ekenin kórdi.

         Batyr molalardy  aralaghanday bir qorqynyshty sezimmen jýrse de, bir ýiden bolmasa, bir ýiden qyzyq birdene tabylatynday, poselkeni tegis aralap shyqty. Esh bir sau ýy joq. Qabyrghalary ghana býtin, tóbesi ortasyna týsken, esik terezesi joq, qanyrap jatqan birdene.

         Keshke ýige kelgende kórgenin atasyna aityp edi, ol kisi «qaytesing ony, barma ol jaqqa, keregi joq» degennen basqa eshtene aitpady. Tek kelesi kýni әjesi úrshyq iyirip otyryp: «Ol - búryn arteli qúrylghanda salynghan poselke ghoy. 31-32 jylghy ashtyqta adamdary qyrylyp, aman qalghandary bosyp, audan ortalyghyna jayau shúbap, jolda óldi. Sodan beri qanyrap túr. Atang aitty-aytpady, barmay-aq qoy. Qayyrsyz meken ghoy» degen.  Codan keyin aitsam ba, aitpasam ba eken degendey sәl oilanyp: «Ýilerding ishinde kómilgen adamdardyng sýiegi jatyr» dedi.

         Batyr  alysqa úzap, tónirekti zertteudi azayta bastady. Ýitkeni myna ólkening bir jerin týrtip qalsan, ar jaghynan adam qyrylghan jana bir tarih shygha keletin sekildi kórinedi de túrady.

         Kýzde oqu bastalarda  atasy Batyrdy kolhoz ortalyghy - Aqshoqydaghy mektepke alyp keldi. Mektep diyrektory Qabysh Ahmetov Batyrdy internatqa alugha yqylas bildire qoymady.

         Biraq Qasen shal әngimeni mýlde basqa arnagha týsirip әketti:

         - Áy shyraghym, sen olay deuge tiyisti emessin. Birinshiden, ózing osy elge kýieusin. Ekinshiden, shesheng Aqsary – qauen, al biz - dәuenbiz. Qauen men Dәuendi adam aiyrmasa, qúday aiyryp kórgen joq. O ne degening senin? Batyr mening balam. Aydalada qysy-jazy qanghyp, siyr sonynda jýrgen qu kedey myna mening balamdy internatqa almaghanda, kimdi alasyn?..

         Qabysh ray bere qoymady:

         - Qaseke, týsinsenizshi, bala kóp, oryn jetpey jatyr. Osyndaghy bir tuysqandarynyzdyng ýiine ornalastyrmaysyz ba?

         - Sen onday әngimeni qoy, ainalayyn, - dedi Qasen qúpiya aitatyn adamday Qabyshqa jaqynday týsip. – Keshegi Tasmeshinde sening әkeng Ahmetti ajal auzynan alyp qalghan myna men bolatynmyn. Onyng ýstine sening әkeng menimen bóle. Qashsang da, qútyla almaysyn. Býkil әuletimizben әi-shәy despegen syilastyqty endi sen búzayyn dep otyrsyng ba? Mynauyng masqara ghoy!..

         Endi aityssam, odan da jaqyn tuys bop shyghyp, úyatqa qalarmyn degendey Qabysh kýlimsirep:

         - Jarayda, aqsaqal, alayyn. Siz ýshin tek... Bizge de jan kerek, búl balanyng tarihynan habarymyz bar. Sosyn aityp otyrghanym ghoy, - dep sózining ayaghyn mәmilemen ayaqtady.

         Internatta Batyr Qaraghúl degen eresek balamen birge jatty. Ekeui tez dostasyp, birge jýretin boldy. Qaraghúl búdan eki-ýsh jas ýlken. Denesi somdanyp, jigit bolyp qalghan. Qyljaqbas, jay sózining qaysy, oiyn sózining qaysy ekenin aiyru qiyn. Aytatyn әngimesi tek qyzdar turaly. Týsinde de qyzdardan basqa eshtene kórmeytin sekildi. Sózine qaraghanda, jigittikting dәmin әldeqashan tatyp ýlgirgen. 

         Oqu bastalghannan keyingi Qaraghúldyng kózine týsken qyz 7 klassta oqityn Súlushash boldy. Auylgha basqa kolhozdan auysyp kelgen agronom Sabyrhan degen kisining qaryndasy.

         Súlushash әdemi qyz – aqsary, qatarynan biyik, әri shynarday tip-tik bolyp jýredi. Ózi әnshi eken, sabaqty da jaqsy oqityn kórinedi. Jýris-túrysy, kiyim kiyisi auyldyng adamyna úqsamaydy, bәri erekshe. Ony únatpau tipti mýmkin emes sekildi. Biraq Qaraghúl elden búryn en salyp qoyghanday, iyemdenip jýrgennen keyin, onymen qabattasyp, yntyzarlyq tanytu adamgershilikke jatpaytyn qylyq bolyp kórindi Batyrgha.

          Mektepke on jyldyq degen at berilgeni biyl ghana.  Soghan baylanysty audannan jana múghalimder kelipti. Olardyng ishinde ekeui – uchiliyshe bitirip kelgen jastar.  

         Oqap atty beti bújyrlau, úzyn boyly jigit әn-kýy ýiirmesin ashyp, orta boyly, jalpaq jauyryndy, deneli Týgelbay balalardy sportqa tartyp, búl tónirekte búryn bolmaghan ónerdi bastady.   

         Án-kýy ýiirmesining dayyndyghy kezinde balalar zalgha syimay ketedi. Kóbining kórgisi keletini Súlushashtyng әn aitqany. Súlushashty jәy otyrghanda kórgen adam tipti súlu dep aitpas edi. Biraq sóilegende, kýlgende, әiteuir qimylday bastaghanda-aq týri ghajap ózgerip ketedi. Adamgha tanyrqaghanday bir týrmen qaraghan kezdegi jarq etken janary tónirekti jaryq qyp jibergendey әser eter edi. Áytse de, minezi tikteu, sәl nәrsege ashulanyp qalatyny bar.

         Dayyndyq kezinde Oqap oryndyghyn syqyrlata búrylyp, әn aitatyn balagha әldenelerdi týsindirip, mandoliynin bezildete, «i-i-i» dep basyn iyzep belgi beredi. Onysy bastadyq degeni. Al Súlushashqa kelgende, belgili әnshimen júmys istep túrghanday, izetpen sóilep, onyng әndi bastar kezin kýtip, janylysyp ketem be degendey, odan kózin almay, airyqsha yjdahattylyqpen sýiemeldeydi. Súlushash әn aitqanda basyn sәl búryp,  kózderin qadaghan kópshilikke nazar salmay, jalghyz ózi onashada túrghanday bolyp aitushy edi. Dauysty qatty kóteretin  tústa júp-júmyr appaq moyynyndaghy kýre tamyry bileulenip kórinip túrady. Sol kezde Batyr dauysy jetpey qalar ma eken dep qorqyp, ishtey qypylyqtap otyratyn.  

Áytse de úl balalar kóbine fizkulitura pәninen sabaq beretin Týgelbaydyng tónireginde. Týgelbaydyng jap-jalpaq jauyryny, buyltyq-buyltyq búlshyq etteri, jep-jenil, yp-ynghayly jýris-túrysy kózding jauyn alghanday. Biraq minezi arsy-gýrsileu, sózinen góri qoly búrynyraq qimyldaytyn sekildi. Maqtanshaqtyghy da joq emes. Kýshi boyyna syimay túrghanday, qozghalaqtap bir orynda túra almaydy.

         Qonaqta bolghan toy-tomalaqtyng birinde ózimen birge barghan Dәulet degen múghalimge qol júmsap, pedsovetke týsip, sógis alyp, biraz әikәpirleu bolyp jýrgen. Keyin Týgelbaydyng atyn shygharghan oqigha boldy.            

         Kolhozdyng biylghy shabyndyghy da, egini de bitik shyghyp, ony jinap alugha audannyng núsqauymen basqa jaqtan júmyskerler, mehanizatorlar kelgen. Olardyng ishinde ózge últtyng ókilderi kóp eken jәne ózderi sottalghan bәleler bolyp shyqty. Solar tóbeles shygharyp, eki adamdy soqqygha jyghyp, әbden basynyp, bet qaratpay túrghanda, osy Týgelbay әlgilerding bәrin shetinen kókala qoyday qyp sabap, masqara qylghan. Keyin kórshi audannyng irgeles kolhozymen shabyndyqqa talasyp, ayaghy ýlken qaqtyghysqa ainalyp, sonda da osy Týgelbaydyng arqasynda jenip shyqty.  Týgelbay bayaghynyng jaldamaly batyrlary sekildi. Aytsa boldy, tas-talqanyn shygharady. Syrttyng teli-tentekteri búl auylgha bas súgha almaytyn boldy. Pedsovetting sheshimi dalada qaldy. Júrt endi «osy Týgelbay bolmasa qayter edik» dep otyratyndy shyghardy. 

         Mekteptegi kózge týsetin ýshinshi adam - geografiya pәnining múghalimi Erghazy. Shegir kózdi, jarqabaq, qarasúr, qatygez kisi. Jas shamasy bәrinen ýlken. Búryn raykomda istegen, odan búryn osy elde әieli, aghasy - ýsheui túnghysh partiya úyasyn ashqan alghashqy kommunisterding biri. Diyrektordan bastap, múghalimderding bәri ózinen iymenip, aulaq jýruge tyrysady. Júrttyng aituyna qaraghanda 37-38 jyldary Erekennen býkil audan qaltyrap qoryqqan eken. Qazir kishkene baghy tayyp, tómendep, múghalimdik qyzmetke týsip qalghan tәrizdi. Sonyng ózinde eshkim betine tura qaray almaydy. Balalargha úrysqan kezde eng kóp aitatyn sózi: «Halyq jauynyng qúiyrshyghy». Biraq ony auyr alyp jatqan eshkim joq; әsheyin sózining mәteli bolugha kerek.

         Oqu bastalysymen Batyrdyng jaqsy oqityny  bayqalghannan keyin keybir múghalimderding búghan ish tartatyndary sezilip jýrdi. Óz eli bolghan  song aralarynda et jaqyn tuystary da bolar. Onyng ýstine әkesi elge belgili adam, oghan da býiregi búratyndar bar shyghar. Áyteuir búrynghyday qatty qysymshylyq kórmey jýrgen sekildi. Birinshi toqsan ayaqtalarda, sonyng aldynda ghana komsomol komiytetining sekretary bolyp saylanghan Oqap múny koridorda ústap alyp, erekshe qúpiya aityp túrghanday, jan jaghyna jaltaqtay qarap: «Seni  komsomolgha alamyz, - dedi qúlaghyna sybyrlap, - jaqsylap dayyndal».  

         Demalys alysymen Batyr qystaugha kóship kelgen atasynyng ýiine keldi. Kelesi kýni shay ýstinde ózining komsomolgha ótkeli jatqanyn aitty. 

         Atasy әldeqalay shoshynyp:

         - Onysy nemene taghy da? -  dedi kýmәndi jýzben búghan alara qarap.- Osynday bәlelerden Shәikennning de tapqan paydasy shamaly edi. Bayqasang qaytedi?

         Batyr ýndegen joq, ýitkeni múnyng ayaghy nemen ayaqtalaryn ózi de bilmeytin.

         Atasynyng ýiinde eki kýn týnep, internatqa qaytyp keldi. Eresek balalardy internatqa otyn dayyndaugha júmsaghan. Búl ónirding qysy qatty bolghanmen, otyny az. Jaz boyy tezek jinap, qy oiyp, qol jetkender tal qiyp әkelip, әr qys kelgen sayyn, amaly qúryp, byltyr ne istegenin úmytyp qalghanday, daghdaryp otyrar edi.    

         Tórt bala – tanauy tanqiyp, әngimeden auzy jabylmaytyn Baybol, kerisinshe, kózi baqyrayyp, әrkimning auzyna bir qarap, ýndemey otyratyn bәkene boyly Tәipen, sosyn Qaraghúl men Batyr - tal qiigha ógiz arbamen Aqshoqydan kýn shyqpay shyghyp, Arbaly týbegine týs shamasynda jetken. Ózen jaghasynan bastalghan qalyng toghay týbekti týgel toltyryp, shiyleuitti boz qyrgha baryp tireledi eken. Búlar kele toghaydyng eng qalyng jerinen tal qiigha kiristi. Qoldarynda bir bir balta, jigit bop qalghan eresek balalar kýn batqansha qúrghaq taldardy ýiip tastady. Arbagha tiyegenshe ymyrt týsti.  Ábden sharshap, qaryndary ashyp, berekeleri ketip otyrghanda, Qaraghúl kýtpegen jerden úsynys aitty.

         - Myna jerde, - dedi ol iyegimen kórsetip, - әri ketse, ýsh shaqyrym, Shaytan kóng degen jerde týieshi Saqan otyr. Maghan naghashy bolady. Sonda týsip, tamaq iship, qonyp, tәnerteng erte shyghyp keteyik.

         Qaraghúl aitqan sózinen ainyp qala ma dep qoryqqanday:

          - Oibay, kettik, - dedi qalghandary bir auyzdan.

         Ábden toyynghan túsauly ógizderdi әkelip, jegip, ózderi arbanyng ýstine otyryp, ózekting boyymen shoqalaqtap, tegis jolgha týskennen keyin, qarap otyra almaytyn Baybol:

         - Shaytankóng demekshi, -  dep aisyz qaranghy týnde taghy bir әngimening shetin shyghardy.- Shaytankóng demekshi, qay jyly mening naghashy atam osynda qoy baghyp otyrghanda, neshe týrli bәleni kórgenin aitqan. Shaytankónde shaytan bolady degenge búryn senbeytinmin. Biraq týnde mashinanyng jaryghy sekildi jaryqty talay kórgem. Sýitse, sony atam da kóripti. Bir kýni týnde deydi atam, jaryq tipti jaqyndap ýiding qasyna qaray kele jatyr, sonyng aldynda әlde neden sekem alyp, qolyma myltyghymdy alghanmyn. Álgi tipti ekpindep, kózimdi shaghylystyra jarqyrap tura qasyma kelgeni. Sodan ne de bolsa  dep, myltyghymdy jaryqqa qaratyp basyp qaldym deydi. Myltyq gýrs ete qalghanda, әlgi jaryq joq bolyp ketipti. – Baybol óz әngimesine ózi tanqalghanday, «oy, Alla-ay» dep basyn shayqady.

         - Janbay bar ghoy, - dedi ýnsiz otyrghan Qaraghúl da әngimege aralasyp.

         - Tanatar Janbay ma?

         - IYә. Solar da bir jyly osynda qystaghan. Sodan estigenmin, týnge qaray tipti maza bermeydi eken. Auyz ýiding astan-kestenin shygharatyn kórinedi. Keyde shashy jalbyraghan qyz bala týrinde kórinedi eken.

         Jeti týnde mynanday әngimeden ýreylenip, qalghandary ýnsiz otyr. Tamaq ishemiz dep quanghan kónilderi su sepkendey basylghan tәrizdi. Biraq  terezesinen jaryq jyltyraghan qora-qopsyly alasa saman ýiding aldyna ógizderin dogharyp, úzyn senekti boylap, kirer esikti әreng tauyp, jap-jaryq, jyp-jyly ishke kirgende kónilderi qaytadan jadyrap sala berdi.

Múrty tikireygen jyltyr qara Saqan osylar kelse eken dep kýtip otyrghanday, orynan atyp túryp, әrqaysysymen qúshaqtasyp amandasyp, Qaraghúldy qayta-qayta arqasynan qaghyp, mәz bop qaldy. Balalar ýy iyesining yqylasyn bayqap, endi jaghdayymyz jaman balmaydy degendey, bir birine qarap, kózderin qysyp qoyady. 

Ay dalada jalghyz ýy otyrghan jandar shynynda da auyl adamdaryn saghynatyn bolu kerek, búlar kelisimen Saqannyng etjendi aq sary әieli aldyna alyp otyrghan jas balasyn kýieuine ústata salyp, qobyrap ketken shashyn jinap, jaulyghyn jýre baylap, salmaghyn auyrsynghanday, yrghala basyp tamaq isteuge auyz ýige shyqty. Ýsh jasar shamasyndaghy shashy kózine týsken sary qyz kelgen qonaqtargha jaltaq-jaltaq qarap, pesh týbinde otyr.

Kóp úzamay shay da keldi. Saqan әjuasyz otyra almaytyn sekildi, auzyn qompaytyp Qaraghúldyng nan shaynaghanyn salyp,  auyldaghy dýkenshi soqyr Qapardyng synalyp gazetke shyqqanyn aitqanda, bir kózin qysyp, ekinshi kózin ajyraytyp, dýkenshining týrin keltirip, júrtty kýldirip otyrdy. Eng ghajaby, bireudi mazaq qylghan kezde, týri әlgi adamnan ainymay qalatyn tәrizdi.

Bir tústa Qaraghúl:

- Naghashy-au, biyl ýshinshi jyl eken ay dalada otyrghandaryna. Mýlde taghy bop ketetin boldyndar ghoy. Auyl jaqqa nege jaqyndamaysyn?- dedi әngimeni basqa jaqqa búryp.

Saqan jauaptan tosylghanday biraz ýnsiz otyrdy da:

- Aytyp otyrghanyng ras, jalghyz ýilikten jalyghyp boldyq, - dedi, menen de góri osyghan batty degendey, әieline qarap qoyyp. - Biraq myna týie degen januardyn,  momyn siyaqty kóringenmen, qauip-qateri az emes. Bayaghyda elde bir jyl qystaghanda esepshi Mәrdendi bura óltirip ketip, sodan aulaqqa keteyin dep, osylay qaray kóship kettim ghoy. Búl bura degening jaraghan kezde qútyrynyp, auzynan aq kóbigi búrqyrap, ólgen-tirilgenine qaramaydy. Kózine kóringen nәrsege shauyp, ie bola almaysyn. Ótken kóktemde osynda kelgen Áshirdi quyp, astyndaghy atynyng әldiligimen әreng qútylyp ketti. Keyde kózi qarauytyp mening ózime de nazary auyp qoyatyn kezderi bar. Alla saqtasyn! Áyteuir aiqaylap, әreng degende esin jidyrasyn.

Alghashqy ýrey balalargha taghy oraldy.

Saqan da balalardyng qorqyp otyrghanyn sezip:

- Joq, qazir eshkimge tie qoymaydy. Kóktemge qaray qayityn kezde ghoy itterding jyndanatyny, - dep juyp-shayghanday boldy.

Bir qaterden qútylghanday bolyp, balalar da jadyrap qaldy. Baybol jol boyghy әngimeni eske týsirdi, atasynyng jarqyraghan shamdy myltyqpen atqanyn taghy da qaytalap aityp shyqty.

 - Atang kórgenin aitqan shyghar, ol ras, - dedi Saqan, mynau da talay ret kórgen degendey, taghy da  әieline qarap qoyyp. - Biz ózimiz әbden ýirenip aldyq. Ózderi birde sary mysyq, birde eshki bolyp kelip, aralap, úiyqtap jatqan balalarymyzdy iyiskep, jýre beredi. Ne isteysin, әiteuir ziyany joq sekildi.

- Mysyq deysiz be? – dedi Tәipen ýreylengendey bir ýnmen.

-IYә, kәdimgi sary mysyq bolyp keledi.

Aldygha et keldi. Saqan tabaqtyng astyna qong ýshin irgeden bir top gazetti alyp, bireuin jazyp edi, birinshi bette túrghan Stalinning suretin kórip shoshyp qalghanday: «Obay, myna kisi shygha keldi ghoy»,- dep, ekinshi gazetti jazghanda, onda da әlgi suret bar eken, ýshinshi gazette de - kósemning sureti, aqyry shyday almay: «Áy, jaraydy, búl kisi kósem bolsa da, dәmnen ýlken emes shyghar»,- dep songhy gazetti tabaqtyng astyna tósey saldy. 

Et jelinip, balalar qoldaryn  sýrtip, tórge qaray sheginip otyra bergende, jartylay ashyq túrghan esikten kirip kele jatqan sary mysyqty bәri kórdi. Mysyq basyn sәl tómen salyp, ayaghyn asyqpay basyp, búlargha tura kele jatyr edi.

Tәipenning týri búzylyp, qolyn erbendetip:

- Oibay agha, - dedi dausy jaryqshaqtanyp. – Mynau әlgi me?

Saqannyng әieli kýlip jiberdi. Saqannyng ózi:

- Joq, joq, Tәipen, qoryqpa, búl ol emes, ózimizding mysyq qoy, - dep basu aityp jatyr. – Ket, әi, - dedi sosyn mysyqqa kijinip, - Bú da bir, ýige kirmeytin kezde kirip...

Sorpa iship, as qayyryp, dastarhandy jighannan keyin, Saqan dalagha shyghyp kelip:

- Dala búltty eken, erteng jelkemdeu bolar, - dedi de, balalargha qarap, -  jýrinder men senderdi tósek salghansha dalagha shygharyp keleyin, - dep ózi qayta shyghyp ketti.

Balalar tastay qaranghy senekke shyghyp, bir birinen ústap, «esik qayda» dep bir birinen súrap kele jatqan. Kenet taghy da Tәipenning shar ete qalghan dausy shyqty. «Ne boldy?» degen súraqqa, «Mýiiz».., - deuge ghana shamasy keldi. Onyng әzil-shyny qaysy ekenin bilmey túrghanda: «Oybay, saqaly ma, ne bәle?» - degen Bayboldyng jan dausy shyqty. Apyr-topyr, «esik qayda, esik qayda?» degen dauys shyghady. Managhy eshki týrinde keletin pәleketting osy ekenine bir sәtke eshkimning kýmәni qalmady. Kenet shiq etip kýlgen dauysty Batyr anyq estidi. Jәne Saqannyng ýni ekenin sezip, mynanyng oiyn ekenin endi bildi. Kóp úzamay syrtqy esik te ashyldy. Balalar syrtqa shyghyp, oiyn ekenin týsinip, әlgi qoryqqandaryna ózderi ynghaysyzdanghanday bolyp, birin biri mazaq qylyp, jatqansha oiyn-kýlkileri basylmady.

Batyr keyin bildi Saqan әigili sayqymazaq, dalanyng әrtisi eken. Bireudi  keleke qylu, joq nәrseni oiyngha ainaldyryp, júrtty jyndy qylu ózining ejelgi kәsibi kórinedi.

- Qayta basylghany ghoy, - deydi Qaraghúl tәnertengilik qaytyp kele jatqanda jol boyynda. – Búryn qúday saqtasyn jyn sekildi bolatyn. Adamdy kýldirmese, otyra almaydy. Múnymen qatar otyryp shәy ishe almaytynsyn. Bireudi ainytpay salyp, ne adam oiyna kelmeytin birdenelerdi aityp qalsa, shayyna shashalyp, basynmen qayghy bop ketesin. Qayta myna jaqqa jalghyz ózi ketip qalghany jaqsy bolghan. Oiyny qaysy, shyny qaysy ekenin adam bilmeydi. Eshkim bolmay qalghanda, jalghyz ózi bayghús әielining shek-silesin qatyryp, esin shygharady ghoy. – Sodan keyin týndegi oqigha esine týsip, - Bizdi qorqytu ýshin, erinbey-jalyqpay, eshkini dayyndap qoyghanyn kórmeysing be? – dep qarqylday kýldi.

Oghan basqalary qosyla kýldi.

Osy oqighadan keyin, kóp úzamay Saqan ústalyp ketti degen habar keldi. Ayyby - Stalinning suretin mazaq qylyp, tabaqtyng astyna salghan, statiyasy - sovetke qarsy ýgit jýrgizgeni ýshin (antisovetskaya agitasiya). Eng ghajaby, әlgi habardy kimning jetkizgeni anyqtalmay qaldy. Batyr búryn NKVD balalardyng arasynan da ózderine tynshy taghayyndaydy degendi estigen bolatyn. Biraq  Saqannyng ýiinde bolghan tórt bala. Bireui - ózi. Ózining organmen qatysy joghy ózine ayan. Sonda qalghan ýsheuining qaysy boluy mýmkin? Ýsheui de biz emespiz dep ant su ishedi. Tiri jangha senu mýmkin emes .

Noyabride qys týsti. Mektep - qyr jaqtaghy eng shetki ýi, ózenmen arasy biraz jer.  Balalar ógiz arbamen kezektesip, internatqa ózennen su jәne múz tasidy. Keshkilik ózennen su tasityndar kóp, әsirese, qyz balalar. Batyr oiyq basynda Súlushashpen talay kezdesti. Ayazdan qyzara bórtip, kýlim qaghyp jýrgeni.

Bir kýni Qaraghúl búghan ótinish jasady:

- Súlushashqa sóz aitugha retin taba almay jýrmin. Hat jazyp qoyyp edim, biraq ózim beruge jýregim daualamaydy. Eger sening hatyng bolsa, oilanbay berer edim. Ózime ynghaysyz. Sen osyny su әkeluge barghanda retin tauyp berseng qaytedi? 

Batyr joq dep aita almady. Ózi de ishtey Súlushashty únatqanmen, dәl búl arada qarsy bolu adamgershilikke jatpaytyn qylyq bolyp kórindi.  

- Jaraydy, - dedi hatty alyp jatyp.

Kelesi kýni keshkilik Batyr ógiz arbamen su әkeluge bardy. Beti qatqan

oyyqty arshyp, keneytkennen keyin, bәkterdi sugha toltyryp, shanagha múz oiyp salyp, sharuasyn bitirgen son, Súlushashaty kýtip, kýibendep jýrip aldy. Bireu «kimdi kýtip jýrsin» dep aita ma dep, qypylyqtap qoyady. Aqyry keldi-au. Súlushash búghan mәn bermey, bәkke sudy toltyrghannan keyin, shanasyn sýiretip múnyng janynan óte berdi.

         Batyr osy kezde onyng atyn atady ma, atamady ma, esinde joq, әiteuir Súlushashtyng búghan jalt qaraghanyn kórdi de, «almasa qaytemin» degen oidan jýregi lýpildep, hatty úsyna berdi.  Biraq qorqynyshy beker bolyp shyqty, Súlushash jýzi kýlimdep, tipti osyghan riza bolghanday, jyp etkizip hatty alyp aldy. Batyr onyng múnysyna kónili tolynqyramay, búl da kóp qyzdyng biri bolghany ma degen sekildi bir oidyng jeteginde qonyltaqsyp qala berdi. Eger almaymyn dese, Qaraghúldy únatpaytynynyng belgisindey bolyp, kónilin әlde bir ýmitke toltyratynday kóringen jәne ózining hatty almasa eken dep ishtey dәme qylghanyn da sezip túr.

         Qaraghúl múny esikting aldynda kýtip jýr eken:

- Aldy ma? - dedi búghan ýreylene qarap. «Almasa, qayttym?» degen oy onyng da mazasyn alghany kórinip túr.

         Batyr «aldy» degendi bildirip basyn iyzedi. Onysy Qaraghúlgha mýlde kelisimin berdi degennen kem әser etken joq. Batyrdy qúshaqtap mәz boldy.

Batyr endi ol qyzgha ýmit artu mýmkindiginen airylghanday әserde qaldy. Birneshe kýn boyy әlde bir kýder ýzgen sezimmen mektepte Súlushashpen kezdesip qalmaugha tyrysyp, qashqaqtap jýrdi. Biraq bir auylda túratyn, bir mektepte oqityn adam qaydan kezdespey jýre alsyn, qas qylghanday, taghy da sol oiyqtyng basynda kezdesuge tura keldi.

Betpe-bet kelip qalghannan keyin, Batyr úmsynyp, amandasa berip edi, Súlushash ashuly týrmen búghan jalt qarap:

- Júrttyng hatyn tasyghansha, ózing jazbaysyng ba? - dedi de, búrylyp jýre berdi.

Batyr ózining ýlken qate jibergenin sezip, qatty ókindi. Biraq әlgi sózding astarynda hatty múnyng ózinen kýtkeni jatyr ma, әlde әsheyin keketkendegisi me, ol arasyn aiyra almady. Tek ashulanghanyna qaraghanda, Qaraghúldy únatpaytyn bolghany ghoy degen oy ensesin sәl-pәl jenildetkendey boldy.

Kóp úzamay, Batyr Oqap basqaratyn kórkemóner ýiirmesine qatysty. Dombyragha әuestigi búrynnan bolghandyqtan, búl әreketin ózining ónerge degen qúshtarlyghynan dep ózin sendirgisi kelgenmen, kónilining týpkirinen ekinshi bir adam múnyn, shyn mәninde, Súlushashqa bir taban jaqyndaghysy kelgennen tughan jospar ekenin betine basyp túrghanday jәne sony ózi de joqqa shyghara almay túrghanday sezinetin.

Oqap tәp tәuir dombyrashy eken, talap qylghan bes balagha bir aidyng ishinde «Kenes», «Qarabas» kýilerin ýiretti. Batyrdyng dombyrashylyghy qalghandarynan kósh ilgeri bolyp shyqty. «Sen dombyrany sóilete biledi ekensin, búl ýlken qabilet. Dúrystap shúghyldansan, tәp-tәuir dombyrashy bolyp ketuing mýmkin» deydi Oqap riza bolyp. Jetinshi klasta oqityn Saghy atty ekinshi  bala da kóshten qalmaytynday dәrejede. Al qalghandaryniki - әsheyin ýirensek degen niyet qana.

Jana jyl keshi jaqyndaghan kezde konsertke dayyndyq bastaldy. Batyr endi Súlushashpen ynghay sol dayyndyqta kezdesetin boldy. Biraq onyng búghan ray beretin týri joq. Ózi ýnemi әlde nege ashuly jýretin sekildi. Birde ýiirmening jetekshisi dayyndyqqa keshikken son, qyzdar erigip bir-birining sómkelerin tyghyp, oinap otyrghan. Bireui Súlushashtyng týsip qalghan qolghabyn jyp etkizip kóterip alyp, qatar túrghan qyzdyng art jaghynan qolyna ústata saldy, ol ekinshi - qyzgha, óstip kezek-kezek qashyrtyp jýrip, aqyrynda qolghap Batyrdyng qolyna tiydi. Batyr Súlushashtyng týbitten toqylghan júp-júmysaq qolghabyn  ústay túrghysy kelip ýndemey túra bergen, kenet Súlushash tóbelesetin adamday múnyng janyna jetip kelip:

- Ákel qolghapty!- dedi qyp-qyzyl bolyp týtigip. – Senimen oinaghym kelip túrghan joq. Oiynyng ózine. Ákel qolghapty!

Batyr ayaq astynan ne isterin bilmey abdyrap, qolghapty ústata saldy. Zirkildep túrghan qyzdyng týrine tura qaray almay, jýzin tómen salyp ýndemey túr. Basqa balalar da ynghaysyzdanyp, bir-birine qarasty.

Ishtey jaqsy kórip jýrgen adamynan kónili qalghanday bolyp, Batyr jataqhanagha kelgen son, bolghan oqighany Qaraghúlgha aitty. Aldynda aitpay-aq qoysam dep bir oilaghan, biraq ishtegi qapany bireumen bólisu qajet boldy.  Qaraghúldyng kórgen zәbiri múnykinen kem bolmaghan sekildi:

- Oibay, ol qyzdan men kýderimdi bayaghyda ýzgem, - dedi ol «bәlesinen aulaq» degendey qolyn siltep. – Nege hat jazasyng dep iytimdi shygharghan joq pa. Ol erteng eshkimge әiel bop ta jarytpas. Ana minezben kimge syyady?

Qaraghúl syrtynan qansha jamandaghanmen, kýlimsiregen jýzinen, zilsiz jaydary dausynan, reti kelip Súlushash jyly shyray tanytyp jatsa,  ózining búrynghy yntyzarlyghyn odan әri jalghastyrugha ket әri emes ekeni  bayqalyp túr.

Shynynda da Súlushashtyng qay qylyghy bolsa da, keshirmeu mýmkin emes edi. Kelesi dayyndyqta-aq Batyrdyng renishinen týk qalmaghan sekildi boldy.

Aldynghy jospar boyynsha konsertte Batyr jalghyz ózi dombyra tartatyn bolyp kelisilgen. Biraq artynnan Oqap basqa bir nomer oilap tapty. Endi ýsh adam eki dombyramen sahnagha shyghyp, búryn bolmaghan bir oqigha jasamaq. Sol jaqta otyrghan Oqap birinshi dombyranyng pernesin basyp otyrady, ony ortadaghy Batyr ong qolymen qaghyp, al sol qolymen ekinshi dombyranyng pernesin basady, múny qaghushy - ong jaq shettegi Saghi. Ýsheui osylay otyryp, dayyndyq ýstinde «Qarabas» kýiin tartyp shyqqanda, birinshi bolyp qol soqqan Súlushash boldy. Kózining astymen kýlimdep Batyrgha qaraghan kezde, janarynan taraghan sәule múnyng kónilindegi  ókpe-renish, uayym-qayghynyng bәrin juyp-shayyp ketkendey boldy.

Súlushash múnymen toqtap qalghan joq, óz nomeri kelgende «Sәulem-ay» әnin aityp túryp, qayyrmasyndaghy :

«Sәulem, sәulem, sәulemsin,

Basymdaghy dәurensin,

Jaqsy bolsan, sәulemsin,

Jaman bolsan, әuremsin»,- degen tústa Batyrdan kózin alamay túryp alghanda, ony bәri bayqap, qyzdar da Batyrgha qarap, búl qalay qyzaryp ketkenin ózi de bayqamay qalghan.

Súlushashtyng janarynan tútanghan bir ot Batyrdyng jan dýniyesin sharpyp, mazdap ala jóneldi.

 

Kolhoz klubynda ótken jana jyl keshinde búl auylda búryn-sondy bolmaghan tamasha konsert qoyyldy. Búl shyn mәninde Oqaptyng enbegi edi. Diyrektordan bastap býkil múghalimder Oqapty da, konsertke qatynasqan balalardy da qúttyqtap, shalghay auylgha mәdeniyetting jana bir lebi kelgendey mәz bolyp jatty.

Biraq ýsh kýnnen keyin balalar únjyrghasy týsip, kónilsiz jýrgen Oqapty kórdi. Keshe bolghan múghalimderding jinalysynan keyin, konsertke berilgen bagha basqasha bolyp shyghypty. Búryn raykomda istegen Erghazy konsertten sayasy qate tauypty. Býgingi sovettik әnder - partiya, komsomol turaly әnder nege joq? Qaydaghy joq «Sәulem-ay» sekildi halyq әnderi  kimge qajet? «Qarabas» degen qaraly kýidi qaydan tauyp alghan? Kimge joqtau aityp otyr onymen? IYdeologicheskaya diyversiya! Búl ýshin eng aldymen birinshi basshy  jauap beru kerek dep, diyrektorgha shýiilse kerek.

         Múghalimder arasyndaghy búl kiykiljing múnymen toqtamady. Dau-damay ushyghyp, audangha aryz týsipti. Aryzda múghalimderding sayasy sauaty az, mekteptegi moralidyq klimat nashar, keybir múghalimder men mektep oqushylarynyng ara qatynasy pedagogikalyq normagha jatpaydy degen aiyptar taghylghan kórinedi.

Aqyry audannan, ishterinde bir dәriger bar, arnayy komissiya keldi. Olar múghalimderden jauap alyp, biraz tergep, aqyry jetinshi, segizinshi klastyng qyzdaryn dәrigerlik tekseruden ótkizetin bolypty. Sóitip kimning qyz, kimning qyz emes ekenin anyqtamaq. Sosyn baryp negizgi kinәlini izdemek.

 Osydan keyin mektepte qúlaq estip, kóz kórmegen oqigha boldy. Eki klastyng qyzdarynyng bәrin múghalimder bólmesine jinap, bir-birlep dәriger men birneshe әiel múghalim otyrghan diyrektordyng kabiynetine engizip, enirep jylap, qarsylasqandaryna qaramastan, zorlap divangha jatqyzyp, jynys mýshelerin teksergen. Qatty qarsylasqandaryna qol júmysaugha tura kelgen.

Eki saghattan astam uaqytqa sozylghan proseduradan keyin, 4 qyzdyng qyz emes ekeni anyqtaldy. Akt jasalyp, komissiya mýsheleri qol qoydy. Aldynda tekseristing nәtiyjesin qúpiya saqtaugha kelisim bolghan, biraq habar kelesi kýni-aq tarap ketti.

Tórteuding ishinde Súlushash ta bar edi. Eng auyr soqqy Batyrgha osy boldy. Esinen airylghanday anyryp, oqighanyng mәnine týsinuge shamasy jetpey  biraz túrdy. Odan keyin, mýlde qanghyp ketkisi kelgen adamsha, jalghyz ózi ózen jaghasymen elsizge qaray  úzaq jýrdi. Bir tústa ózining kýizelisin tejep, sәl-pәl sabyrgha jýgindi. Birazdan song tipti suynyp, ózin Súlushashqa qatysy joq adamday sezindi. Sodan keyin, beytarap adamsha jaghdaydy aqylgha salyp taldaghysy  keldi.

Qyz balanyng pәktigi әr qashanda birinshi orynda. Biraq... Birinshiden, kimning qanday jaghdayda múnday abyroysyzdyqqa tap bolghanyn bilmey túryp, oghan bagha beruge bolmaydy. Eger onyng erkinen tys jaghdayda bolsa, ol onyng adamgershilik qúnyn týsiruge tiyisti emes. Ekinshiden, mynanday masqaralau bolmasa, ony eshkim bilmes edi, qyzdar el qatarly óz baqyttaryn tabuy mýmkin edi. Olardy qoldan baqytsyz qylyp otyr. Ýshinshiden, әr kimning ózine ghana qatysty qúpiya ghúmyry boluy mýmkin, ony nege basqa bireu tekseruge tiyisti. Osylay bolghan isti saralay kelip, Batyr birjola baqytsyz qyzdardyng jaghyna shyqty. Ózining Súlushashtan beze almaytynyn sezdi. Onyng boyyndaghy ghajayyp qasiyetter men qylyqtardy, janaryndaghy tútas bir әlemdi joq qyp jiberuge әlgi bir qara daqtyng shamasy jetpeytin sekildi.

Ózining osynday bir toqtamgha tirelgeni әlde bir isting týiinin sheship bergendey bolyp, Batyr týn ortasyna jaqyndaghanda jataqhanagha oraldy. Retin tauyp Súlushashpen kezdesuim kerek, oghan osynday kezde demeu bolyp, qayghysyn  birdey bólisuim kerek dep sheshti. Jәne osy sheshimi ózine únaytyn sekildi. Ýitkeni búl sheshim ózining pendelik ózimshildiginen, tobyrlyq sanasynan әlde qayda biyik túrghanday kórindi.

Biraq  onymen kezdesudi  taghdyr múnyng mandayyna jazbaghan eken, tәnerteng búlar ashanada otyrghanda Súlushash asylyp ólipti degen qayghyly habar jetti.

Batyr, eng songhy shyraq sónip, sanylausyz týnek ornaghanday, ýmitsiz, dauasyz  daghdarystyng shyrmauynda qaldy.

Adam balasyn baqytty qylmau ýshin kóz jazbay qadaghalap otyratyn bir qatygez kýsh bar sekildi.  Onymen tiresu de, kýresu de mýmkin emes. Alayda, eng songhy tiynyna deyin tonalghan adamnyn  bir ghana artyqshylyghy bar, ol - tonushynyng búdan әri oghan oghan eshtene istey almaytyny, ýitkeni onyng endi tonaytyn da eshtenesi joq.  Batyr óz boyynan osynday birdeneni sezetin sekildi. Endi maghan ne isteysing dep, kózge kórinbeytin bireuge  kijingisi keledi. Biraq onysy qarsylyq bildirgen qayrattan góri, sharasyzdyqtan tughan  әsheyin ashynu edi.

Taghy da audannan adamdar keldi. Qazagha baylanysty tekseru jýrgizdi. Súlushashtyng ólimine ózinen basqa eshkim kinәli bolmay shyqty. Búira shashty, kózildirikti lektor klubta «Otbasy jәne jynystyq tәrbiye» atty bayandama jasady. Memleketting negizi - otbasy ekeni, oqu oryndarynda tәrbie júmysyn kýsheytu kerektigi, jynystyq qarym-qatynasty tym erte bastaugha bolmaytyny, mahabbat bir әielge, ne bir erkekke ghana baghyttaluy kerektigi, qylmandaugha, qylymsugha bolmaytyndyghy turaly, tolyp jatqan sitatalardan túratyn bayandamasyn: «Jynystyq tandau taptyq túrghydan, revolusiyalyq proletarlyq qajettilik túrghysynan jasaluy kerek. Jynystyq qarym qatynas tek taptyq mýddege ghana baghynuy kerek,- dep ayaqtady da: - Men múny oidan shygharyp otyrghan joqpyn, «Revolusiyashyl proletariattyng on eki jynystyq paryzy» atty enbekten aldym,- dep әlde bir júqa kitapshany joghary kóterip júrtqa kórsetti. Endi oghan eshkimning de qarsy shygha almaytyny belgili edi.

Býkil Aqshoqyny dýrliktirgen oqigha aqyry mektep diyrektory Qabyshtyng partiyadan shygharylyp, júmystan quyluymen, «segizinshi klasta oqityn Kýlpashty azdyrghan» degen aiyppen Týgelbaydyng alty jylgha sottaluymen ayaqtaldy. Kýlpash kesh oqyghan eresek qyz bolatyn, Týgelbay oghan oqu ayaqtalysymen ýilenuge sóz salyp jýrgen.

Himiya pәnining múghalimi Sәlimgerey diyrektor bolyp taghayyndaldy.

Ózenning bir sәtte búrqyrap tasyp, artynan ózining ýirenshikti qalpyna kóshetini sekildi mekteptegi tirshilik te kýndelikti yrghaghyna týsken synayly. Ystyghy da, suyghy da, kýiigi de, quanyshy da joq mimyrt ómir jalghasyp jatyr.

Batyr teniz betinde dauylgha qarsy qolynan kelgenshe kýresip, endi eskegi synyp, ony esetin kýsh-quatynan da airylyp,  jel qayda aidap aparsa da, bәri bir degen enjarlyqpen qayyqtyng ýstinde eshtene oilamaugha tyrysyp jatqan adam sekildi edi.

Áldeqalay pochtagha barghan, Ghalym aghasynan hat kelip túr eken. «Aynalayyn Batyr, - depti, - deni-qaryng sau jýrip jatyrsyng ba? Jaqynda apana baryp qayttym. Sol Aqmola qalasynan  otyz shaqyrym jerdegi әielder lagerinde jýrip jatyr. Byltyr baryp qaytqanymda jaghdayy auyr edi. Shәiken men Raushannyng qazasy qatty batty ghoy. Jýrek auruymen auruhanagha jatyp shyqqan. Qazir, qúdaygha shýkir, jaman emes sekildi. Áyteuir búrynghydan tәuir. Ózindi kóp oilaydy. Kýieui «Halyq jauy» degen jalamen atylyp, ózi kýieuinen bas tartpaghany ýshin sottalghan (apanyng da statiyasy sol) janyndaghy bir әielding balasyn on segizge kelip, kәmeletke tolghan kýni ústap әketipti. Sen biyl on jetige kelesin. Erteng on segizge tolghanda, saghan da jala jauyp, qiyanat qyla ma dep zәresi úshady. Qayteyik, bir qúdaygha tapsyrghannan basqa amal joq. Tek saq jýr. Aghang Ghalym.»

Uaqyt kónilsiz kýnderding tizbegine ainaldy.

Kóktem men qys talasyp, birin biri ala almay jatqan sekildi. Kýn bolmashy jylynyp kóktemning lebi sezile bastasa, artynan ile shala qar jauyp, qayta qys týskendey bolady.

Leninning tughan kýni qarsanynda Batyr ýsh balanyng biri bolyp  komsomolgha qabyldandy. Kóp úzamay búlardy at arbamen audan ortalyghyna aparyp, biyletterin tapsyrdy. Komsomol úiymynyng hatshysy retinde  búlardy audangha aparghan Oqap Batyrdy «ozat oqushy, kolhozdy qúrugha alghash qatysqandardyng biri  - siyrshy Qasenning balasy» dep tanystyrdy.

(Jalghasy bar)

Abai.kz