تولەن ابدىكۇلى. تۇعىر مەن عۇمىر (جالعاسى)
بۇدان كەيىن باتىردىڭ جاعدايى ءتىپتى اۋىرلاپ كەتتى. ديرەكتوردىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايدا قالدىردىڭ دەپ اعىباي رەنجىدى. ءوز كەزەگىندە ديرەكتور دا بىرەۋدىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايدا قالعان سەكىلدى. (كىم بىلەدى، جاڭاعى «بىرەۋدىڭ» ءوزى تاعى بىرەۋدىڭ الدىندا قينالعان بولار.)
ەڭ باستىسى، گازەتكە شىققان ماقالادا فاميلياسىن وزگەرتكىسى كەلمەگەن ءبىر-اق بالا بولدى دەپ، باتىردىڭ اتى-ءجونى جازىلىپ كەتىپتى. كىم ەكەنى بەلگىسىز، جوعارىداعى باستىقتاردىڭ ءبىرى: «حالىق جاۋلارىنىڭ ىقپالىنان شىققىسى كەلمەيتىن، تاربيەگە كونبەيتىن مۇنداي بالانى پيونەر قاتارىنان دا، مەكتەپتەن دە شىعارۋ كەرەك»،- دەپتى-مىس.
باتىر ۇستالايىن دەپ جۇرگەن ادام قۇساپ، ەشكىممەن ارالاسا الماي، جالعىز قالدى. بۇعان وزگە بالالار جولاماۋعا تىرىسادى. مۇعالىمدەر تەرىس قارايدى; بالەسىنە ىلىگىپ كەتەمىز بە دەپ قورقاتىن سەكىلدى.
بۇدان كەيىن باتىردىڭ جاعدايى ءتىپتى اۋىرلاپ كەتتى. ديرەكتوردىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايدا قالدىردىڭ دەپ اعىباي رەنجىدى. ءوز كەزەگىندە ديرەكتور دا بىرەۋدىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايدا قالعان سەكىلدى. (كىم بىلەدى، جاڭاعى «بىرەۋدىڭ» ءوزى تاعى بىرەۋدىڭ الدىندا قينالعان بولار.)
ەڭ باستىسى، گازەتكە شىققان ماقالادا فاميلياسىن وزگەرتكىسى كەلمەگەن ءبىر-اق بالا بولدى دەپ، باتىردىڭ اتى-ءجونى جازىلىپ كەتىپتى. كىم ەكەنى بەلگىسىز، جوعارىداعى باستىقتاردىڭ ءبىرى: «حالىق جاۋلارىنىڭ ىقپالىنان شىققىسى كەلمەيتىن، تاربيەگە كونبەيتىن مۇنداي بالانى پيونەر قاتارىنان دا، مەكتەپتەن دە شىعارۋ كەرەك»،- دەپتى-مىس.
باتىر ۇستالايىن دەپ جۇرگەن ادام قۇساپ، ەشكىممەن ارالاسا الماي، جالعىز قالدى. بۇعان وزگە بالالار جولاماۋعا تىرىسادى. مۇعالىمدەر تەرىس قارايدى; بالەسىنە ىلىگىپ كەتەمىز بە دەپ قورقاتىن سەكىلدى.
ءسۇيتىپ جۇرگەندە مۇنى ىزدەپ جاتاقحاناعا الماتىدان عالىم اعاسى كەلدى. ىسساپارمەن ءجۇر ەكەن. باتىردى وسىندا تۇراتىن ءبىر تانىسىنىڭ ۇيىنە اپاردى. تاماق ءىشىپ، كور-جەردى اڭگىمە قىپ وتىرعاننان كەيىن، ءۇي يەلەرى الدە ءبىر جاققا كەتتى دە، عالىم مەن باتىر وڭاشا قالدى. عالىم بىردەڭەنى ايتا الماعانداي، بۇگەجەكتەپ ءبىراز وتىردى دا، كەنەت وزىنەن ءوزى ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەرگەندە، باتىردىڭ زارەسى ۇشىپ سەلك ەتە قالدى. عالىم الدەن ۋاقىتتا قالتاسىنان ورمالىن الىپ، جاسىن ءسۇرتىپ، نەگە جىلاعانىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەندەي، ويلانىپ ءبىراز وتىردى دا:
- شىراعىم، شايكەن كوكەڭ ەندى بىزگە جوق، - دەدى داۋسى قارلىعىپ. – اتۋ جازاسىنا كەسكەن ۇكىم ورىندالدى دەگەن حابار الدىق. – عالىم ءوز حابارىنان ءوزى شوشىعانداي قالتىرانىپ، ورامالىمەن بەتىن جاۋىپ ءۇنسىز قالدى. سودان كەيىن باتىردى باۋىرىنا تارتىپ، قۇشاقتاپ، قايتادان ەڭىرەپ الا جونەلدى.
باتىر جۇرەگى سۋىلداپ، جىلاي الماي، قىستىعىپ، قىڭسىلاعان كۇشىكتەي ءبىر دىبىس شىعارىپ، باسىن شايقاي بەردى. وعان اكەسىنىڭ ءولىمى ءسال بۇلىڭعىرلاۋ تۇردە اسەر ەتسە دە، ەڭ الدىمەن قاتتى باتقانى الدىندا تۇرعان ەرەسەك ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، وسىنشا قاتتى ەڭىرەپ جىلاعانى ەدى. عالىم جىلاعانىن قويعان كەزدە بارىپ، باتىردىڭ جىلاۋعا شاماسى كەلدى. بۇكىل كورگەن قورلىق پەن ازاپ، ۋايىم-قايعى، ىشتەگى قۇسا كوزدىڭ جاسىمەن قوسا توگىلىپ جاتقانداي اعىل-تەگىل ۇزاق جىلادى. عالىم دا بۇعان قوي دەپ ايتپادى. ءبىراز شەرىن شىعارسىن دەگەن بولار.
باتىر ءارى-ءسارى بەيمالىم كۇيدە جىلاۋىن دوعاردى. بولعان ءىستى تولىق پايىمداۋعا شاماسى جەتپەي، ويلارى دالاعا لاعىپ، كەيدە وسىلاي بولارىن الدەقاشان بىلگەندەي، ءتىپتى ول كىسى ءالى ءتىرى مە ەدى دەگەندەي ءبىر تۇسىنىكسىز سەزىم كولبەڭ ەتىپ قالادى.
عالىم بۇعان بىردەڭەلەردى ايتىپ جۇباتىپ جاتىر، مۇنىڭ اكەسىنەن باسقا دا كوپ ادام اتىلعان سەكىلدى جانە مۇنىمەن توقتايتىن ءتۇرى جوق، ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن ءبىر ۇلى ءناۋبات ەكەن، بۇلاردىڭ ۇيىنە قوناققا كەلىپ جۇرەتىن باياعى باكە، ساكە، زاكەلەردىڭ ءبارى اتىلىپتى. راحا ۇستالاتىنىن ءبىلىپ ءوز ۇيىندە اسىلىپ ءولىپتى ت.س.س.
باتىر مىنا حابارعا سەنبەگەندەي، الدە تۇسىنبەگەندەي عالىمعا جاسقا شىلانعان ۇرەيلى كوزىمەن اڭتارىلا قاراپ قالعان. بۇكىل ەلدى جۋساتىپ جاتقان قاندى قىرعىن ەندى ەشكىمدى دە ءتىرى قالدىرمايتىنداي، الدىندا وتىرعان اكەسىنىڭ دوسىنا دا، ءتىپتى وزىنە دە ەرتەلى-كەش ءبىر جەتەتىندەي كورىنىپ، كوزى عالىمعا قاراپ تۇرعانمەن، ويى الىستا - باسقا جاقتا ەدى.
الايدا، اتىلعان جالعىز مەنىڭ اكەم ەمەس ەكەن عوي دەگەن ويدان، ىشتەگى ۇرەي داۋىلى، ازداپ تا بولسا، سايابىرسىعانداي بولدى.
عالىم بۇل كۇنى باتىردى ينتەرناتقا جىبەرمەي، تانىسىنىڭ ۇيىنە قوندىردى. اڭگىمەلەسىپ، جاعدايىنا قانىقتى. كەلەسى كۇنى ديرەكتورعا كىرىپ، باتىردىڭ وقۋ جىلىن اياقتاۋىنا مۇرسات بەرۋگە رۇقساتىن الىپ، سودان كەيىن ءبىر امالىن جاساماققا كەلىسىپتى.
اكەسىنىڭ ءولىمى تۋرالى حاباردى باتىر الدەبىر ەسىرىك كۇيدە تولىق ۇعىنا الماعان. ەرتەڭىنە نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن ءوزى بىلمەي، بار دۇنيەدەن باز كەشكەندەي بولىپ، توماعا تۇيىق ءجۇردى دە قويدى. وسى ءبىر جان دۇنيەسىن تۇمشالاعان تۇنەك ويدان كەيىن اشقان جاڭالىعى – دۇنيەنىڭ جالعاندىعى ەدى. بۇل بايلام ادامزات ءۇشىن جاڭالىق بولماعانمەن، باتىردىڭ وزىنە جاڭالىق بولعانى شىندىق. ءبارى دە بەكەر سەكىلدى. وقۋ، ءبىلىم الۋ، ەل قاتارىنا قوسىلۋ ت.س.س. جالعان ارمان، جالعان ماقساتتارعا عۇمىرىڭدى سارپ ەتۋ نەگە كەرەك؟ باياعىدا ۇيىنە قوناققا كەلىپ جۇرەتىن ۇلكەندەردىڭ ءبارى اتاقتى ادامدار بولاتىن – ءبىرى عالىم، ءبىرى جازۋشى، ءبىرى باستىق. ءبارى دە ءبىر ولىممەن كەتە باردى. ايتەۋىر ءبىر اتىلاتىن ادامعا پروفەسسور بولىپ اتىلدىڭ نە، ساۋاتسىز شارۋا بولىپ اتىلدىڭ نە؟ ءبارى ءبىر ەمەس پە؟
مەكتەپتەن شىعىپ قالادى ەكەم دەپ قايعىرۋ نە دەگەن اقىماقشىلىق؟ مەكتەپتىڭ كەرەگى نە؟ ال ءولدىڭ. قارىنداسىڭ دا، اكەڭ دە ءولدى. سولاردان ارتىقسىڭ با؟ باتىر وسى قىرعىننان اناسىنىڭ دا امان قالاتىنىنا سەنگەن جوق. ءوزىن دە ۋاقىتشا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەندەي سەزىندى.
مىناۋ ويلار ەڭسەسىن قانشا ەزگەنمەن، ءبىر ەسەپتەن امالىن تاۋىسقان ىشكى تىعىرىقتان شىعار جول تاۋىپ بەرگەن سەكىلدى. ەندى بۇل ومىردەن تۇكتىڭ دە كەرەگى جوق دەگەن كەسىمدى تۇجىرىم وزىنە قيسىندى كورىنىپ، وسى كەزگە دەيىن تەككە كوتەرىپ كەلگەن ءبىر اۋىر جۇكتەن قۇتىلعانداي اسەر بەردى.
وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا ەلدەن - ۇستىندە شيبارقىت قوڭىر پەشپەنت، باسىندا بورىك، اياعىنا ءماسى مەن گالوش كيگەن - وتكەن عاسىردىڭ ادامىنداي بولىپ، سىعىرايعان كىپ-كىشكەنتاي قارا شال كەلدى. كوكەسىنىڭ نەمەرە اعاسى قاسەن ەكەن. ول الدىمەن ديرەكتورعا كىرىپ، سودان كەيىن باتىرعا كەلدى. «باتىر دەگەن بالا قايدا؟ باتىر بار ما وسىندا؟» - دەپ كلاستىڭ ىشىنە داڭعىرلاي كىرىپ، باتىردى كورگەندە داۋسى بۇزىلىپ، قۇشاعىن جايا كەمسەڭدەپ، داۋىستاپ جىلاي جونەلدى:
- بايتەرەگىم قۇلادى عوي، جارىعىم-اي! اۋلەتىمنەن سەنەن باسقا ەشكىم قالمادى-اۋ، جارىعىم-اي! جالعىزىم-اي! جالعىزدىقتى سەرىك قىلعان بىزدەي سورلى بار ما ەكەن؟..
وسى كەزدە كلاسسقا كىرگەن مۇعالىم شالعا باسۋ ايتتى:
- اقساقال، جىلاماڭىز، كلاسستىڭ ىشىندە ساباق جۇرەدى. بالاڭىزدى الىپ، سىرتقا شىعىپ كورىسىڭىزدەر. بارىڭىز، بارىڭىز...
سىرتقا شىققان سوڭ، شال «جالعىزىمداپ» تاعى جىلادى. ونىڭ «جالعىزىمىنا» باتىر كەيىن ءتۇسىندى. بۇلار ءبىر اۋلەتتەن قالعان ەكى-اق شاڭىراق ەكەن. قاسەننەن ۇل بالا جوق، شايكەننەن قالعان جالعىز ۇل باتىر ءبىر اۋلەتتىڭ سوڭعى تۇياعى بولىپ قالىپتى.
كورىسىپ بولعان سوڭ، شال شارۋاسىن ايتتى. حابارلاسقان عالىم ەكەن. «باتىردىڭ جاعدايى قيىن، حالىق جاۋىنىڭ بالاسى دەپ ول جاقتا كۇن كورسەتپەي جاتىر، ەلگە الىپ كەتۋ كەرەك» دەپتى. قىسقاسى، ەرتەڭنەن قالماي اتتانۋ قاجەت.
سول كۇنى اعىبايدىڭ كومەگىمەن 7-كلاسستى ءبىتىردى دەگەن قاعاز الىپ، كەلەسى كۇنى تۇسكى پويىزبەن بۇلار ەلگە ءجۇرىپ كەتكەن. الدىمەن وبلىس ورتالىعىنا كەلىپ، ودان قالاشىلارعا ىلەسىپ، اۋدان ورتالىعىنا تۇنەپ، ەكى اپتا جول ءجۇرىپ، اقشوقىعا ارەڭ جەتتى.
باتىر ءوزىنىڭ وسى جەردە تۋعانىن، 3 جاسىندا ەلدەن كوشكەندەرىن اتا-اناسىنان ەستىگەنمەن، ەسىندە ەشتەڭە قالماعان سەكىلدى بولاتىن. ايتسە دە، اتا-اناسىنىڭ اڭگىمەسىنەن بە، الدە ءوزىنىڭ قيالى ما، بولماسا، ءسابي ساناسىندا بىردەڭە قالدى ما، ايتەۋىر، جاعاسىنا قوعا مەن تال وسكەن، ايدىنى جارقىراعان مىنا وزەندى، اۋپىلدەكتى اينا كولدى، اناۋ يتارقا قىرقالاردى، جۋساندى جازىق دالانى بۇرىن كورگەن سەكىلدى. جانىنا جىلۋ بەرىپ، ۋايىمىن دا جەڭىلدەتىپ تۇرعانداي.
قاسەندى «اتا» دەيتىن بولدى. ۇيتكەنى شالدىڭ ءوزى «مەن شايكەننىڭ اكەسىمەن تۇستاسپىن، جولىم ۇلكەن، ساعان اتا بولامىن» دەپ ءجون ايتتى.
اتاسى وتە كەدەي كىسى. بويداق سيىر باعىپ، جاز بويى ەن دالادا جالعىز ءۇي وتىرادى. بيىل جالعىز تۇبەك دەگەن جەردى جايلاپ وتىر ەكەن. قالىڭ تال وسكەن وزەننىڭ جاعاسى باتىرعا نۋ ورمان بولىپ كورىندى.
قاسەن شال سيىردى بىردە قىرعا، بىردە وزەن جاعاسىنا جايىپ، كەشتەتىپ مالمەن بىرگە، كەيدە ءوزى ەرتە كەلەدى. ءاۋ دەم جەردە كەلە جاتىپ كەمپىرىنە، «شولدەدىك، قىمىزىڭدى دايىنداي بەر» دەپ ايقاي سالادى.
كەمپىرى:
- سونشا جەردەن ايعايلاعانى نەسى؟ – دەپ، كەيىپ ءجۇرىپ سۋسىن دايىندايدى.
اكەسى دە، اجەسى دە كوپ سويلەمەيتىن جاندار، كەشكى شايدا ەكەۋىنىڭ سىرت ەتكىزىپ قانت تىستەگەن، ىستىق شايدى سوراپتاپ ىشكەن دىبىستارى عانا ەستىلەر ەدى. باتىر بولسا جاڭا ورتاعا ءالى بويى ۇيرەنىپ كەتە الماعاننان ءۇنسىز.
بىردە ءتۇن ىشىندە الدەنەدەن ويانىپ كەتكەن. ماڭدايىنان سيپاپ، ەمىرەنىپ جاقسى كورىپ جاتقان اتاسى ەكەن. بۇل ويانباعان بولىپ جاتا بەردى. الدەقالاي كوزىنە جاس تىعىلىپ، جىلاعىسى كەلدى.
كۇندىز قولى بوس باتىر ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى وزەندى بويلاپ، جاعاداعى توعاي بولىپ كەتكەن قالىڭ تالدىڭ ءىشىن ارالاپ، جاڭا ولكەگە كەلگەن جيھانگەزدەي ءار نارسەگە ءبىر تاڭعالىپ كەشكە دەيىن جۇرەدى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ اتاسىنا:
- سىيىرعا مەن بارىپ كەلەيىن دە، ۇيدە وتىرا بەرمەيسىز بە، - دەگەن.
شال كۇلىمدەپ: «اتاسىنىڭ قولقاناتى دەگەن وسى عوي» - دەپ وتكەن جولعى تۇندەگىسىندەي ەمىرەنىپ، ءماز بوپ قالدى.
اتقا مىنۋگە تەز ۇيرەنىپ الدى. ەلسىز مەكەندە وزەن بويىن جاعالاپ قيالداپ ءجۇرۋ وزىنە ۇنايتىن سەكىلدى. ءبىر كۇنى قىرعا قاراي ورىستەگەن سيىرلاردى ەركىنە جىبەرىپ، وزەن بويىمەن تۇستىككە قاراي اياڭجورعامەن تارتىپ كەتتى. اتاسى: «كەشكە قايتاردا بولماسا، سيىرلاردى ءوز بەتىمەن قويا بەر، نە ىستەيتىنىن وزدەرى بىلەدى» دەگەن بولاتىن.
كۇن شىققاندا، جارقىراپ، كۇن بۇلتقا كىرسە، ايدىنى قاراقوشقىلدانىپ، تۇنەرە قالاتىن، ەكى جاعىنا دا قالىڭ تال وسكەن اعىسسىز وزەننىڭ جاعالاۋىنا ەشكىم اياق باسىپ كورمەگەن سەكىلدى. توڭىرەكتىڭ ءبارى باياعى، ءاۋ باستا جارالعان قالپىندا تۇرعانداي. الدىندا جاتقان جالعىز اياق كومەسكى جول عانا بۇل ماڭدا ءبىر كەزدە تىرشىلىكتىڭ بولعانىن بايقاتادى. وسىلاي ارنەگە ءبىر الاڭداپ كەلە جاتقان باتىر كەنەت الدىنان ۇيلەرى قاز قاتار تىزىلگەن پوسەلكەنى كورىپ اۋزىن اشىپ تۇرىپ قالدى. ءبىرازدان كەيىن پوسەلكەنىڭ توڭىرەگىندە نە مال، نە ادام جوعىن بايقادى. اقىرى جاقىنداپ كەلگەندە پوسەلكەنىڭ ۇيلەرىنىڭ توبەسى تۇسكەن يەسىز جۇرت ەكەنىن كوردى.
باتىر مولالاردى ارالاعانداي ءبىر قورقىنىشتى سەزىممەن جۇرسە دە، ءبىر ۇيدەن بولماسا، ءبىر ۇيدەن قىزىق بىردەڭە تابىلاتىنداي، پوسەلكەنى تەگىس ارالاپ شىقتى. ەش ءبىر ساۋ ءۇي جوق. قابىرعالارى عانا ءبۇتىن، توبەسى ورتاسىنا تۇسكەن، ەسىك تەرەزەسى جوق، قاڭىراپ جاتقان بىردەڭە.
كەشكە ۇيگە كەلگەندە كورگەنىن اتاسىنا ايتىپ ەدى، ول كىسى «قايتەسىڭ ونى، بارما ول جاققا، كەرەگى جوق» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپادى. تەك كەلەسى كۇنى اجەسى ۇرشىق ءيىرىپ وتىرىپ: «ول - بۇرىن ارتەل قۇرىلعاندا سالىنعان پوسەلكە عوي. 31-32 جىلعى اشتىقتا ادامدارى قىرىلىپ، امان قالعاندارى بوسىپ، اۋدان ورتالىعىنا جاياۋ شۇباپ، جولدا ءولدى. سودان بەرى قاڭىراپ تۇر. اتاڭ ايتتى-ايتپادى، بارماي-اق قوي. قايىرسىز مەكەن عوي» دەگەن. Cودان كەيىن ايتسام با، ايتپاسام با ەكەن دەگەندەي ءسال ويلانىپ: «ۇيلەردىڭ ىشىندە كومىلگەن ادامداردىڭ سۇيەگى جاتىر» دەدى.
باتىر الىسقا ۇزاپ، توڭىرەكتى زەرتتەۋدى ازايتا باستادى. ۇيتكەنى مىنا ولكەنىڭ ءبىر جەرىن ءتۇرتىپ قالساڭ، ار جاعىنان ادام قىرىلعان جاڭا ءبىر تاريح شىعا كەلەتىن سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى.
كۇزدە وقۋ باستالاردا اتاسى باتىردى كولحوز ورتالىعى - اقشوقىداعى مەكتەپكە الىپ كەلدى. مەكتەپ ديرەكتورى قابىش احمەتوۆ باتىردى ينتەرناتقا الۋعا ىقىلاس بىلدىرە قويمادى.
بىراق قاسەن شال اڭگىمەنى مۇلدە باسقا ارناعا ءتۇسىرىپ اكەتتى:
- ءاي شىراعىم، سەن ولاي دەۋگە ءتيىستى ەمەسسىڭ. بىرىنشىدەن، ءوزىڭ وسى ەلگە كۇيەۋسىڭ. ەكىنشىدەن، شەشەڭ اقسارى – قاۋەن، ال ءبىز - داۋەنبىز. قاۋەن مەن داۋەندى ادام ايىرماسا، قۇداي ايىرىپ كورگەن جوق. و نە دەگەنىڭ سەنىڭ؟ باتىر مەنىڭ بالام. ايدالادا قىسى-جازى قاڭعىپ، سيىر سوڭىندا جۇرگەن قۋ كەدەي مىنا مەنىڭ بالامدى ينتەرناتقا الماعاندا، كىمدى الاسىڭ؟..
قابىش راي بەرە قويمادى:
- قاسەكە، تۇسىنسەڭىزشى، بالا كوپ، ورىن جەتپەي جاتىر. وسىنداعى ءبىر تۋىسقاندارىڭىزدىڭ ۇيىنە ورنالاستىرمايسىز با؟
- سەن ونداي اڭگىمەنى قوي، اينالايىن، - دەدى قاسەن قۇپيا ايتاتىن ادامداي قابىشقا جاقىنداي ءتۇسىپ. – كەشەگى تاسمەشىندە سەنىڭ اكەڭ احمەتتى اجال اۋزىنان الىپ قالعان مىنا مەن بولاتىنمىن. ونىڭ ۇستىنە سەنىڭ اكەڭ مەنىمەن بولە. قاشساڭ دا، قۇتىلا المايسىڭ. بۇكىل اۋلەتىمىزبەن ءاي-ءشاي دەسپەگەن سىيلاستىقتى ەندى سەن بۇزايىن دەپ وتىرسىڭ با؟ مىناۋىڭ ماسقارا عوي!..
ەندى ايتىسسام، ودان دا جاقىن تۋىس بوپ شىعىپ، ۇياتقا قالارمىن دەگەندەي قابىش كۇلىمسىرەپ:
- جارايدا، اقساقال، الايىن. ءسىز ءۇشىن تەك... بىزگە دە جان كەرەك، بۇل بالانىڭ تاريحىنان حابارىمىز بار. سوسىن ايتىپ وتىرعانىم عوي، - دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن مامىلەمەن اياقتادى.
ينتەرناتتا باتىر قاراعۇل دەگەن ەرەسەك بالامەن بىرگە جاتتى. ەكەۋى تەز دوستاسىپ، بىرگە جۇرەتىن بولدى. قاراعۇل بۇدان ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن. دەنەسى سومدانىپ، جىگىت بولىپ قالعان. قىلجاقباس، جاي ءسوزىنىڭ قايسى، ويىن ءسوزىنىڭ قايسى ەكەنىن ايىرۋ قيىن. ايتاتىن اڭگىمەسى تەك قىزدار تۋرالى. تۇسىندە دە قىزداردان باسقا ەشتەڭە كورمەيتىن سەكىلدى. سوزىنە قاراعاندا، جىگىتتىكتىڭ ءدامىن الدەقاشان تاتىپ ۇلگىرگەن.
وقۋ باستالعاننان كەيىنگى قاراعۇلدىڭ كوزىنە تۇسكەن قىز 7 كلاسستا وقيتىن سۇلۋشاش بولدى. اۋىلعا باسقا كولحوزدان اۋىسىپ كەلگەن اگرونوم سابىرحان دەگەن كىسىنىڭ قارىنداسى.
سۇلۋشاش ادەمى قىز – اقسارى، قاتارىنان بيىك، ءارى شىنارداي ءتىپ-تىك بولىپ جۇرەدى. ءوزى ءانشى ەكەن، ساباقتى دا جاقسى وقيتىن كورىنەدى. ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيىسى اۋىلدىڭ ادامىنا ۇقسامايدى، ءبارى ەرەكشە. ونى ۇناتپاۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. بىراق قاراعۇل ەلدەن بۇرىن ەن سالىپ قويعانداي، يەمدەنىپ جۇرگەننەن كەيىن، ونىمەن قاباتتاسىپ، ىنتىزارلىق تانىتۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن قىلىق بولىپ كورىندى باتىرعا.
مەكتەپكە ون جىلدىق دەگەن ات بەرىلگەنى بيىل عانا. سوعان بايلانىستى اۋداننان جاڭا مۇعالىمدەر كەلىپتى. ولاردىڭ ىشىندە ەكەۋى – ۋچيليششە ءبىتىرىپ كەلگەن جاستار.
وقاپ اتتى بەتى بۇجىرلاۋ، ۇزىن بويلى جىگىت ءان-كۇي ۇيىرمەسىن اشىپ، ورتا بويلى، جالپاق جاۋىرىندى، دەنەلى تۇگەلباي بالالاردى سپورتقا تارتىپ، بۇل توڭىرەكتە بۇرىن بولماعان ونەردى باستادى.
ءان-كۇي ۇيىرمەسىنىڭ دايىندىعى كەزىندە بالالار زالعا سىيماي كەتەدى. كوبىنىڭ كورگىسى كەلەتىنى سۇلۋشاشتىڭ ءان ايتقانى. سۇلۋشاشتى ءجاي وتىرعاندا كورگەن ادام ءتىپتى سۇلۋ دەپ ايتپاس ەدى. بىراق سويلەگەندە، كۇلگەندە، ايتەۋىر قيمىلداي باستاعاندا-اق ءتۇرى عاجاپ وزگەرىپ كەتەدى. ادامعا تاڭىرقاعانداي ءبىر تۇرمەن قاراعان كەزدەگى جارق ەتكەن جانارى توڭىرەكتى جارىق قىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتەر ەدى. ايتسە دە، مىنەزى تىكتەۋ، ءسال نارسەگە اشۋلانىپ قالاتىنى بار.
دايىندىق كەزىندە وقاپ ورىندىعىن سىقىرلاتا بۇرىلىپ، ءان ايتاتىن بالاعا الدەنەلەردى ءتۇسىندىرىپ، ءماندولينىن بەزىلدەتە، «ي-ي-ي» دەپ باسىن يزەپ بەلگى بەرەدى. ونىسى باستادىق دەگەنى. ال سۇلۋشاشقا كەلگەندە، بەلگىلى انشىمەن جۇمىس ىستەپ تۇرعانداي، ىزەتپەن سويلەپ، ونىڭ ءاندى باستار كەزىن كۇتىپ، جاڭىلىسىپ كەتەم بە دەگەندەي، ودان كوزىن الماي، ايرىقشا ىجداھاتتىلىقپەن سۇيەمەلدەيدى. سۇلۋشاش ءان ايتقاندا باسىن ءسال بۇرىپ، كوزدەرىن قاداعان كوپشىلىككە نازار سالماي، جالعىز ءوزى وڭاشادا تۇرعانداي بولىپ ايتۋشى ەدى. داۋىستى قاتتى كوتەرەتىن تۇستا جۇپ-جۇمىر اپپاق مويىنىنداعى كۇرە تامىرى بىلەۋلەنىپ كورىنىپ تۇرادى. سول كەزدە باتىر داۋىسى جەتپەي قالار ما ەكەن دەپ قورقىپ، ىشتەي قىپىلىقتاپ وتىراتىن.
ايتسە دە ۇل بالالار كوبىنە فيزكۋلتۋرا پانىنەن ساباق بەرەتىن تۇگەلبايدىڭ توڭىرەگىندە. تۇگەلبايدىڭ جاپ-جالپاق جاۋىرىنى، بۋىلتىق-بۋىلتىق بۇلشىق ەتتەرى، جەپ-جەڭىل، ىپ-ىڭعايلى ءجۇرىس-تۇرىسى كوزدىڭ جاۋىن العانداي. بىراق مىنەزى ارسى-گۇرسىلەۋ، سوزىنەن گورى قولى بۇرىنىراق قيمىلدايتىن سەكىلدى. ماقتانشاقتىعى دا جوق ەمەس. كۇشى بويىنا سىيماي تۇرعانداي، قوزعالاقتاپ ءبىر ورىندا تۇرا المايدى.
قوناقتا بولعان توي-تومالاقتىڭ بىرىندە وزىمەن بىرگە بارعان داۋلەت دەگەن مۇعالىمگە قول جۇمساپ، پەدسوۆەتكە ءتۇسىپ، سوگىس الىپ، ءبىراز ايكاپىرلەۋ بولىپ جۇرگەن. كەيىن تۇگەلبايدىڭ اتىن شىعارعان وقيعا بولدى.
كولحوزدىڭ بيىلعى شابىندىعى دا، ەگىنى دە بىتىك شىعىپ، ونى جيناپ الۋعا اۋداننىڭ نۇسقاۋىمەن باسقا جاقتان جۇمىسكەرلەر، مەحانيزاتورلار كەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى كوپ ەكەن جانە وزدەرى سوتتالعان بالەلەر بولىپ شىقتى. سولار توبەلەس شىعارىپ، ەكى ادامدى سوققىعا جىعىپ، ابدەن باسىنىپ، بەت قاراتپاي تۇرعاندا، وسى تۇگەلباي الگىلەردىڭ ءبارىن شەتىنەن كوكالا قويداي قىپ ساباپ، ماسقارا قىلعان. كەيىن كورشى اۋداننىڭ ىرگەلەس كولحوزىمەن شابىندىققا تالاسىپ، اياعى ۇلكەن قاقتىعىسقا اينالىپ، سوندا دا وسى تۇگەلبايدىڭ ارقاسىندا جەڭىپ شىقتى. تۇگەلباي باياعىنىڭ جالدامالى باتىرلارى سەكىلدى. ايتسا بولدى، تاس-تالقانىن شىعارادى. سىرتتىڭ تەلى-تەنتەكتەرى بۇل اۋىلعا باس سۇعا المايتىن بولدى. پەدسوۆەتتىڭ شەشىمى دالادا قالدى. جۇرت ەندى «وسى تۇگەلباي بولماسا قايتەر ەدىك» دەپ وتىراتىندى شىعاردى.
مەكتەپتەگى كوزگە تۇسەتىن ءۇشىنشى ادام - گەوگرافيا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەرعازى. شەگىر كوزدى، جارقاباق، قاراسۇر، قاتىگەز كىسى. جاس شاماسى بارىنەن ۇلكەن. بۇرىن رايكومدا ىستەگەن، ودان بۇرىن وسى ەلدە ايەلى، اعاسى - ۇشەۋى تۇڭعىش پارتيا ۇياسىن اشقان العاشقى كوممۋنيستەردىڭ ءبىرى. ديرەكتوردان باستاپ، مۇعالىمدەردىڭ ءبارى وزىنەن يمەنىپ، اۋلاق جۇرۋگە تىرىسادى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 37-38 جىلدارى ەرەكەڭنەن بۇكىل اۋدان قالتىراپ قورىققان ەكەن. قازىر كىشكەنە باعى تايىپ، تومەندەپ، مۇعالىمدىك قىزمەتكە ءتۇسىپ قالعان ءتارىزدى. سونىڭ وزىندە ەشكىم بەتىنە تۋرا قاراي المايدى. بالالارعا ۇرىسقان كەزدە ەڭ كوپ ايتاتىن ءسوزى: «حالىق جاۋىنىڭ قۇيىرشىعى». بىراق ونى اۋىر الىپ جاتقان ەشكىم جوق; اشەيىن ءسوزىنىڭ ماتەلى بولۋعا كەرەك.
وقۋ باستالىسىمەن باتىردىڭ جاقسى وقيتىنى بايقالعاننان كەيىن كەيبىر مۇعالىمدەردىڭ بۇعان ءىش تارتاتىندارى سەزىلىپ ءجۇردى. ءوز ەلى بولعان سوڭ ارالارىندا ەت جاقىن تۋىستارى دا بولار. ونىڭ ۇستىنە اكەسى ەلگە بەلگىلى ادام، وعان دا بۇيرەگى بۇراتىندار بار شىعار. ايتەۋىر بۇرىنعىداي قاتتى قىسىمشىلىق كورمەي جۇرگەن سەكىلدى. ءبىرىنشى توقسان اياقتالاردا، سونىڭ الدىندا عانا كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ سايلانعان وقاپ مۇنى كوريدوردا ۇستاپ الىپ، ەرەكشە قۇپيا ايتىپ تۇرعانداي، جان جاعىنا جالتاقتاي قاراپ: «سەنى كومسومولعا الامىز، - دەدى قۇلاعىنا سىبىرلاپ، - جاقسىلاپ دايىندال».
دەمالىس الىسىمەن باتىر قىستاۋعا كوشىپ كەلگەن اتاسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. كەلەسى كۇنى شاي ۇستىندە ءوزىنىڭ كومسومولعا وتكەلى جاتقانىن ايتتى.
اتاسى الدەقالاي شوشىنىپ:
- ونىسى نەمەنە تاعى دا؟ - دەدى كۇماندى جۇزبەن بۇعان الارا قاراپ.- وسىنداي بالەلەردەن شايكەنننىڭ دە تاپقان پايداسى شامالى ەدى. بايقاساڭ قايتەدى؟
باتىر ۇندەگەن جوق، ۇيتكەنى مۇنىڭ اياعى نەمەن اياقتالارىن ءوزى دە بىلمەيتىن.
اتاسىنىڭ ۇيىندە ەكى كۇن تۇنەپ، ينتەرناتقا قايتىپ كەلدى. ەرەسەك بالالاردى ينتەرناتقا وتىن دايىنداۋعا جۇمساعان. بۇل ءوڭىردىڭ قىسى قاتتى بولعانمەن، وتىنى از. جاز بويى تەزەك جيناپ، قي ويىپ، قول جەتكەندەر تال قيىپ اكەلىپ، ءار قىس كەلگەن سايىن، امالى قۇرىپ، بىلتىر نە ىستەگەنىن ۇمىتىپ قالعانداي، داعدارىپ وتىرار ەدى.
ءتورت بالا – تاناۋى تاڭقيىپ، اڭگىمەدەن اۋزى جابىلمايتىن بايبول، كەرىسىنشە، كوزى باقىرايىپ، اركىمنىڭ اۋزىنا ءبىر قاراپ، ۇندەمەي وتىراتىن باكەنە بويلى تايپەن، سوسىن قاراعۇل مەن باتىر - تال قيۋعا وگىز اربامەن اقشوقىدان كۇن شىقپاي شىعىپ، اربالى تۇبەگىنە ءتۇس شاماسىندا جەتكەن. وزەن جاعاسىنان باستالعان قالىڭ توعاي تۇبەكتى تۇگەل تولتىرىپ، شيلەۋىتتى بوز قىرعا بارىپ تىرەلەدى ەكەن. بۇلار كەلە توعايدىڭ ەڭ قالىڭ جەرىنەن تال قيۋعا كىرىستى. قولدارىندا ءبىر ءبىر بالتا، جىگىت بوپ قالعان ەرەسەك بالالار كۇن باتقانشا قۇرعاق تالداردى ءۇيىپ تاستادى. ارباعا تيەگەنشە ىمىرت ءتۇستى. ابدەن شارشاپ، قارىندارى اشىپ، بەرەكەلەرى كەتىپ وتىرعاندا، قاراعۇل كۇتپەگەن جەردەن ۇسىنىس ايتتى.
- مىنا جەردە، - دەدى ول يەگىمەن كورسەتىپ، - ءارى كەتسە، ءۇش شاقىرىم، شايتان كوڭ دەگەن جەردە تۇيەشى ساقان وتىر. ماعان ناعاشى بولادى. سوندا ءتۇسىپ، تاماق ءىشىپ، قونىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە شىعىپ كەتەيىك.
قاراعۇل ايتقان سوزىنەن اينىپ قالا ما دەپ قورىققانداي:
- ويباي، كەتتىك، - دەدى قالعاندارى ءبىر اۋىزدان.
ابدەن تويىنعان تۇساۋلى وگىزدەردى اكەلىپ، جەگىپ، وزدەرى اربانىڭ ۇستىنە وتىرىپ، وزەكتىڭ بويىمەن شوقالاقتاپ، تەگىس جولعا تۇسكەننەن كەيىن، قاراپ وتىرا المايتىن بايبول:
- شايتانكوڭ دەمەكشى، - دەپ ايسىز قاراڭعى تۇندە تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى.- شايتانكوڭ دەمەكشى، قاي جىلى مەنىڭ ناعاشى اتام وسىندا قوي باعىپ وتىرعاندا، نەشە ءتۇرلى بالەنى كورگەنىن ايتقان. شايتانكوڭدە شايتان بولادى دەگەنگە بۇرىن سەنبەيتىنمىن. بىراق تۇندە ماشينانىڭ جارىعى سەكىلدى جارىقتى تالاي كورگەم. سۇيتسە، سونى اتام دا كورىپتى. ءبىر كۇنى تۇندە دەيدى اتام، جارىق ءتىپتى جاقىنداپ ءۇيدىڭ قاسىنا قاراي كەلە جاتىر، سونىڭ الدىندا الدە نەدەن سەكەم الىپ، قولىما مىلتىعىمدى العانمىن. الگى ءتىپتى ەكپىندەپ، كوزىمدى شاعىلىستىرا جارقىراپ تۋرا قاسىما كەلگەنى. سودان نە دە بولسا دەپ، مىلتىعىمدى جارىققا قاراتىپ باسىپ قالدىم دەيدى. مىلتىق گۇرس ەتە قالعاندا، الگى جارىق جوق بولىپ كەتىپتى. – بايبول ءوز اڭگىمەسىنە ءوزى تاڭقالعانداي، «وي، اللا-اي» دەپ باسىن شايقادى.
- جانباي بار عوي، - دەدى ءۇنسىز وتىرعان قاراعۇل دا اڭگىمەگە ارالاسىپ.
- تاڭاتار جانباي ما؟
- ءيا. سولار دا ءبىر جىلى وسىندا قىستاعان. سودان ەستىگەنمىن، تۇنگە قاراي ءتىپتى مازا بەرمەيدى ەكەن. اۋىز ءۇيدىڭ استان-كەستەڭىن شىعاراتىن كورىنەدى. كەيدە شاشى جالبىراعان قىز بالا تۇرىندە كورىنەدى ەكەن.
جەتى تۇندە مىنانداي اڭگىمەدەن ۇرەيلەنىپ، قالعاندارى ءۇنسىز وتىر. تاماق ىشەمىز دەپ قۋانعان كوڭىلدەرى سۋ سەپكەندەي باسىلعان ءتارىزدى. بىراق تەرەزەسىنەن جارىق جىلتىراعان قورا-قوپسىلى الاسا سامان ءۇيدىڭ الدىنا وگىزدەرىن دوعارىپ، ۇزىن سەنەكتى بويلاپ، كىرەر ەسىكتى ارەڭ تاۋىپ، جاپ-جارىق، جىپ-جىلى ىشكە كىرگەندە كوڭىلدەرى قايتادان جادىراپ سالا بەردى.
مۇرتى تىكىرەيگەن جىلتىر قارا ساقان وسىلار كەلسە ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعانداي، ورىنان اتىپ تۇرىپ، ارقايسىسىمەن قۇشاقتاسىپ امانداسىپ، قاراعۇلدى قايتا-قايتا ارقاسىنان قاعىپ، ءماز بوپ قالدى. بالالار ءۇي يەسىنىڭ ىقىلاسىن بايقاپ، ەندى جاعدايىمىز جامان بالمايدى دەگەندەي، ءبىر بىرىنە قاراپ، كوزدەرىن قىسىپ قويادى.
اي دالادا جالعىز ءۇي وتىرعان جاندار شىنىندا دا اۋىل ادامدارىن ساعىناتىن بولۋ كەرەك، بۇلار كەلىسىمەن ساقاننىڭ ەتجەندى اق سارى ايەلى الدىنا الىپ وتىرعان جاس بالاسىن كۇيەۋىنە ۇستاتا سالىپ، قوبىراپ كەتكەن شاشىن جيناپ، جاۋلىعىن جۇرە بايلاپ، سالماعىن اۋىرسىنعانداي، ىرعالا باسىپ تاماق ىستەۋگە اۋىز ۇيگە شىقتى. ءۇش جاسار شاماسىنداعى شاشى كوزىنە تۇسكەن سارى قىز كەلگەن قوناقتارعا جالتاق-جالتاق قاراپ، پەش تۇبىندە وتىر.
كوپ ۇزاماي شاي دا كەلدى. ساقان ءاجۋاسىز وتىرا المايتىن سەكىلدى، اۋزىن قومپايتىپ قاراعۇلدىڭ نان شايناعانىن سالىپ، اۋىلداعى دۇكەنشى سوقىر قاپاردىڭ سىنالىپ گازەتكە شىققانىن ايتقاندا، ءبىر كوزىن قىسىپ، ەكىنشى كوزىن اجىرايتىپ، دۇكەنشىنىڭ ءتۇرىن كەلتىرىپ، جۇرتتى كۇلدىرىپ وتىردى. ەڭ عاجابى، بىرەۋدى مازاق قىلعان كەزدە، ءتۇرى الگى ادامنان اينىماي قالاتىن ءتارىزدى.
ءبىر تۇستا قاراعۇل:
- ناعاشى-اۋ، بيىل ءۇشىنشى جىل ەكەن اي دالادا وتىرعاندارىڭا. مۇلدە تاعى بوپ كەتەتىن بولدىڭدار عوي. اۋىل جاققا نەگە جاقىندامايسىڭ؟- دەدى اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ.
ساقان جاۋاپتان توسىلعانداي ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
- ايتىپ وتىرعانىڭ راس، جالعىز ۇيلىكتەن جالىعىپ بولدىق، - دەدى، مەنەن دە گورى وسىعان باتتى دەگەندەي، ايەلىنە قاراپ قويىپ. - بىراق مىنا تۇيە دەگەن جانۋاردىڭ، مومىن سياقتى كورىنگەنمەن، قاۋىپ-قاتەرى از ەمەس. باياعىدا ەلدە ءبىر جىل قىستاعاندا ەسەپشى ماردەندى بۋرا ءولتىرىپ كەتىپ، سودان اۋلاققا كەتەيىن دەپ، وسىلاي قاراي كوشىپ كەتتىم عوي. بۇل بۋرا دەگەنىڭ جاراعان كەزدە قۇتىرىنىپ، اۋزىنان اق كوبىگى بۇرقىراپ، ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايدى. كوزىنە كورىنگەن نارسەگە شاۋىپ، يە بولا المايسىڭ. وتكەن كوكتەمدە وسىندا كەلگەن ءاشىردى قۋىپ، استىنداعى اتىنىڭ الدىلىگىمەن ارەڭ قۇتىلىپ كەتتى. كەيدە كوزى قاراۋىتىپ مەنىڭ وزىمە دە نازارى اۋىپ قوياتىن كەزدەرى بار. اللا ساقتاسىن! ايتەۋىر ايقايلاپ، ارەڭ دەگەندە ەسىن جيدىراسىڭ.
العاشقى ۇرەي بالالارعا تاعى ورالدى.
ساقان دا بالالاردىڭ قورقىپ وتىرعانىن سەزىپ:
- جوق، قازىر ەشكىمگە تيە قويمايدى. كوكتەمگە قاراي قايتىن كەزدە عوي يتتەردىڭ جىنداناتىنى، - دەپ جۋىپ-شايعانداي بولدى.
ءبىر قاتەردەن قۇتىلعانداي بولىپ، بالالار دا جادىراپ قالدى. بايبول جول بويعى اڭگىمەنى ەسكە ءتۇسىردى، اتاسىنىڭ جارقىراعان شامدى مىلتىقپەن اتقانىن تاعى دا قايتالاپ ايتىپ شىقتى.
- اتاڭ كورگەنىن ايتقان شىعار، ول راس، - دەدى ساقان، مىناۋ دا تالاي رەت كورگەن دەگەندەي، تاعى دا ايەلىنە قاراپ قويىپ. - ءبىز ءوزىمىز ابدەن ۇيرەنىپ الدىق. وزدەرى بىردە سارى مىسىق، بىردە ەشكى بولىپ كەلىپ، ارالاپ، ۇيىقتاپ جاتقان بالالارىمىزدى يىسكەپ، جۇرە بەرەدى. نە ىستەيسىڭ، ايتەۋىر زيانى جوق سەكىلدى.
- مىسىق دەيسىز بە؟ – دەدى تايپەن ۇرەيلەنگەندەي ءبىر ۇنمەن.
-ءيا، كادىمگى سارى مىسىق بولىپ كەلەدى.
الدىعا ەت كەلدى. ساقان تاباقتىڭ استىنا قويۋ ءۇشىن ىرگەدەن ءبىر توپ گازەتتى الىپ، بىرەۋىن جازىپ ەدى، ءبىرىنشى بەتتە تۇرعان ءستاليننىڭ سۋرەتىن كورىپ شوشىپ قالعانداي: «وباي، مىنا كىسى شىعا كەلدى عوي»،- دەپ، ەكىنشى گازەتتى جازعاندا، وندا دا الگى سۋرەت بار ەكەن، ءۇشىنشى گازەتتە دە - كوسەمنىڭ سۋرەتى، اقىرى شىداي الماي: «ءاي، جارايدى، بۇل كىسى كوسەم بولسا دا، دامنەن ۇلكەن ەمەس شىعار»،- دەپ سوڭعى گازەتتى تاباقتىڭ استىنا توسەي سالدى.
ەت جەلىنىپ، بالالار قولدارىن ءسۇرتىپ، تورگە قاراي شەگىنىپ وتىرا بەرگەندە، جارتىلاي اشىق تۇرعان ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان سارى مىسىقتى ءبارى كوردى. مىسىق باسىن ءسال تومەن سالىپ، اياعىن اسىقپاي باسىپ، بۇلارعا تۋرا كەلە جاتىر ەدى.
تايپەننىڭ ءتۇرى بۇزىلىپ، قولىن ەربەڭدەتىپ:
- ويباي اعا، - دەدى داۋسى جارىقشاقتانىپ. – مىناۋ الگى مە؟
ساقاننىڭ ايەلى كۇلىپ جىبەردى. ساقاننىڭ ءوزى:
- جوق، جوق، تايپەن، قورىقپا، بۇل ول ەمەس، ءوزىمىزدىڭ مىسىق قوي، - دەپ باسۋ ايتىپ جاتىر. – كەت، ءاي، - دەدى سوسىن مىسىققا كىجىنىپ، - بۇ دا ءبىر، ۇيگە كىرمەيتىن كەزدە كىرىپ...
سورپا ءىشىپ، اس قايىرىپ، داستارحاندى جيعاننان كەيىن، ساقان دالاعا شىعىپ كەلىپ:
- دالا بۇلتتى ەكەن، ەرتەڭ جەلكەمدەۋ بولار، - دەدى دە، بالالارعا قاراپ، - جۇرىڭدەر مەن سەندەردى توسەك سالعانشا دالاعا شىعارىپ كەلەيىن، - دەپ ءوزى قايتا شىعىپ كەتتى.
بالالار تاستاي قاراڭعى سەنەككە شىعىپ، ءبىر بىرىنەن ۇستاپ، «ەسىك قايدا» دەپ ءبىر بىرىنەن سۇراپ كەلە جاتقان. كەنەت تاعى دا تايپەننىڭ شار ەتە قالعان داۋسى شىقتى. «نە بولدى؟» دەگەن سۇراققا، «ءمۇيىز»..، - دەۋگە عانا شاماسى كەلدى. ونىڭ ءازىل-شىنى قايسى ەكەنىن بىلمەي تۇرعاندا: «ويباي، ساقالى ما، نە بالە؟» - دەگەن بايبولدىڭ جان داۋسى شىقتى. اپىر-توپىر، «ەسىك قايدا، ەسىك قايدا؟» دەگەن داۋىس شىعادى. ماناعى ەشكى تۇرىندە كەلەتىن پالەكەتتىڭ وسى ەكەنىنە ءبىر ساتكە ەشكىمنىڭ كۇمانى قالمادى. كەنەت شيق ەتىپ كۇلگەن داۋىستى باتىر انىق ەستىدى. جانە ساقاننىڭ ءۇنى ەكەنىن سەزىپ، مىنانىڭ ويىن ەكەنىن ەندى ءبىلدى. كوپ ۇزاماي سىرتقى ەسىك تە اشىلدى. بالالار سىرتقا شىعىپ، ويىن ەكەنىن ءتۇسىنىپ، الگى قورىققاندارىنا وزدەرى ىڭعايسىزدانعانداي بولىپ، ءبىرىن ءبىرى مازاق قىلىپ، جاتقانشا ويىن-كۇلكىلەرى باسىلمادى.
باتىر كەيىن ءبىلدى ساقان ايگىلى سايقىمازاق، دالانىڭ ءارتىسى ەكەن. بىرەۋدى كەلەكە قىلۋ، جوق نارسەنى ويىنعا اينالدىرىپ، جۇرتتى جىندى قىلۋ ءوزىنىڭ ەجەلگى كاسىبى كورىنەدى.
- قايتا باسىلعانى عوي، - دەيدى قاراعۇل تاڭەرتەڭگىلىك قايتىپ كەلە جاتقاندا جول بويىندا. – بۇرىن قۇداي ساقتاسىن جىن سەكىلدى بولاتىن. ادامدى كۇلدىرمەسە، وتىرا المايدى. مۇنىمەن قاتار وتىرىپ ءشاي ىشە المايتىنسىڭ. بىرەۋدى اينىتپاي سالىپ، نە ادام ويىنا كەلمەيتىن بىردەڭەلەردى ايتىپ قالسا، شايىڭا شاشالىپ، باسىڭمەن قايعى بوپ كەتەسىڭ. قايتا مىنا جاققا جالعىز ءوزى كەتىپ قالعانى جاقسى بولعان. ويىنى قايسى، شىنى قايسى ەكەنىن ادام بىلمەيدى. ەشكىم بولماي قالعاندا، جالعىز ءوزى بايعۇس ايەلىنىڭ شەك-سىلەسىن قاتىرىپ، ەسىن شىعارادى عوي. – سودان كەيىن تۇندەگى وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ، - ءبىزدى قورقىتۋ ءۇشىن، ەرىنبەي-جالىقپاي، ەشكىنى دايىنداپ قويعانىن كورمەيسىڭ بە؟ – دەپ قارقىلداي كۇلدى.
وعان باسقالارى قوسىلا كۇلدى.
وسى وقيعادان كەيىن، كوپ ۇزاماي ساقان ۇستالىپ كەتتى دەگەن حابار كەلدى. ايىبى - ءستاليننىڭ سۋرەتىن مازاق قىلىپ، تاباقتىڭ استىنا سالعان، ستاتياسى - سوۆەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن (انتيسوۆەتسكايا اگيتاتسيا). ەڭ عاجابى، الگى حاباردى كىمنىڭ جەتكىزگەنى انىقتالماي قالدى. باتىر بۇرىن نكۆد بالالاردىڭ اراسىنان دا وزدەرىنە تىڭشى تاعايىندايدى دەگەندى ەستىگەن بولاتىن. بىراق ساقاننىڭ ۇيىندە بولعان ءتورت بالا. بىرەۋى - ءوزى. ءوزىنىڭ ورگانمەن قاتىسى جوعى وزىنە ايان. سوندا قالعان ۇشەۋىنىڭ قايسى بولۋى مۇمكىن؟ ۇشەۋى دە ءبىز ەمەسپىز دەپ انت سۋ ىشەدى. ءتىرى جانعا سەنۋ مۇمكىن ەمەس .
نويابردە قىس ءتۇستى. مەكتەپ - قىر جاقتاعى ەڭ شەتكى ءۇي، وزەنمەن اراسى ءبىراز جەر. بالالار وگىز اربامەن كەزەكتەسىپ، ينتەرناتقا وزەننەن سۋ جانە مۇز تاسيدى. كەشكىلىك وزەننەن سۋ تاسيتىندار كوپ، اسىرەسە، قىز بالالار. باتىر ويىق باسىندا سۇلۋشاشپەن تالاي كەزدەستى. ايازدان قىزارا ءبورتىپ، كۇلىم قاعىپ جۇرگەنى.
ءبىر كۇنى قاراعۇل بۇعان ءوتىنىش جاسادى:
- سۇلۋشاشقا ءسوز ايتۋعا رەتىن تابا الماي ءجۇرمىن. حات جازىپ قويىپ ەدىم، بىراق ءوزىم بەرۋگە جۇرەگىم داۋالامايدى. ەگەر سەنىڭ حاتىڭ بولسا، ويلانباي بەرەر ەدىم. وزىمە ىڭعايسىز. سەن وسىنى سۋ اكەلۋگە بارعاندا رەتىن تاۋىپ بەرسەڭ قايتەدى؟
باتىر جوق دەپ ايتا المادى. ءوزى دە ىشتەي سۇلۋشاشتى ۇناتقانمەن، ءدال بۇل ارادا قارسى بولۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن قىلىق بولىپ كورىندى.
- جارايدى، - دەدى حاتتى الىپ جاتىپ.
كەلەسى كۇنى كەشكىلىك باتىر وگىز اربامەن سۋ اكەلۋگە باردى. بەتى قاتقان
ويىقتى ارشىپ، كەڭەيتكەننەن كەيىن، باكتەردى سۋعا تولتىرىپ، شاناعا مۇز ويىپ سالىپ، شارۋاسىن بىتىرگەن سوڭ، سۇلۋشاشاتى كۇتىپ، كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ الدى. بىرەۋ «كىمدى كۇتىپ ءجۇرسىڭ» دەپ ايتا ما دەپ، قىپىلىقتاپ قويادى. اقىرى كەلدى-اۋ. سۇلۋشاش بۇعان ءمان بەرمەي، باككە سۋدى تولتىرعاننان كەيىن، شاناسىن سۇيرەتىپ مۇنىڭ جانىنان وتە بەردى.
باتىر وسى كەزدە ونىڭ اتىن اتادى ما، اتامادى ما، ەسىندە جوق، ايتەۋىر سۇلۋشاشتىڭ بۇعان جالت قاراعانىن كوردى دە، «الماسا قايتەمىن» دەگەن ويدان جۇرەگى لۇپىلدەپ، حاتتى ۇسىنا بەردى. بىراق قورقىنىشى بەكەر بولىپ شىقتى، سۇلۋشاش ءجۇزى كۇلىمدەپ، ءتىپتى وسىعان ريزا بولعانداي، جىپ ەتكىزىپ حاتتى الىپ الدى. باتىر ونىڭ مۇنىسىنا كوڭىلى تولىڭقىراماي، بۇل دا كوپ قىزدىڭ ءبىرى بولعانى ما دەگەن سەكىلدى ءبىر ويدىڭ جەتەگىندە قوڭىلتاقسىپ قالا بەردى. ەگەر المايمىن دەسە، قاراعۇلدى ۇناتپايتىنىنىڭ بەلگىسىندەي بولىپ، كوڭىلىن الدە ءبىر ۇمىتكە تولتىراتىنداي كورىنگەن جانە ءوزىنىڭ حاتتى الماسا ەكەن دەپ ىشتەي دامە قىلعانىن دا سەزىپ تۇر.
قاراعۇل مۇنى ەسىكتىڭ الدىندا كۇتىپ ءجۇر ەكەن:
- الدى ما؟ - دەدى بۇعان ۇرەيلەنە قاراپ. «الماسا، قايتتىم؟» دەگەن وي ونىڭ دا مازاسىن العانى كورىنىپ تۇر.
باتىر «الدى» دەگەندى ءبىلدىرىپ باسىن يزەدى. ونىسى قاراعۇلعا مۇلدە كەلىسىمىن بەردى دەگەننەن كەم اسەر ەتكەن جوق. باتىردى قۇشاقتاپ ءماز بولدى.
باتىر ەندى ول قىزعا ءۇمىت ارتۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعانداي اسەردە قالدى. بىرنەشە كۇن بويى الدە ءبىر كۇدەر ۇزگەن سەزىممەن مەكتەپتە سۇلۋشاشپەن كەزدەسىپ قالماۋعا تىرىسىپ، قاشقاقتاپ ءجۇردى. بىراق ءبىر اۋىلدا تۇراتىن، ءبىر مەكتەپتە وقيتىن ادام قايدان كەزدەسپەي جۇرە السىن، قاس قىلعانداي، تاعى دا سول ويىقتىڭ باسىندا كەزدەسۋگە تۋرا كەلدى.
بەتپە-بەت كەلىپ قالعاننان كەيىن، باتىر ۇمسىنىپ، امانداسا بەرىپ ەدى، سۇلۋشاش اشۋلى تۇرمەن بۇعان جالت قاراپ:
- جۇرتتىڭ حاتىن تاسىعانشا، ءوزىڭ جازبايسىڭ با؟ - دەدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
باتىر ءوزىنىڭ ۇلكەن قاتە جىبەرگەنىن سەزىپ، قاتتى وكىندى. بىراق الگى ءسوزدىڭ استارىندا حاتتى مۇنىڭ وزىنەن كۇتكەنى جاتىر ما، الدە اشەيىن كەكەتكەندەگىسى مە، ول اراسىن ايىرا المادى. تەك اشۋلانعانىنا قاراعاندا، قاراعۇلدى ۇناتپايتىن بولعانى عوي دەگەن وي ەڭسەسىن ءسال-ءپال جەڭىلدەتكەندەي بولدى.
كوپ ۇزاماي، باتىر وقاپ باسقاراتىن كوركەمونەر ۇيىرمەسىنە قاتىستى. دومبىراعا اۋەستىگى بۇرىننان بولعاندىقتان، بۇل ارەكەتىن ءوزىنىڭ ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعىنان دەپ ءوزىن سەندىرگىسى كەلگەنمەن، كوڭىلىنىڭ تۇپكىرىنەن ەكىنشى ءبىر ادام مۇنىڭ، شىن مانىندە، سۇلۋشاشقا ءبىر تابان جاقىنداعىسى كەلگەننەن تۋعان جوسپار ەكەنىن بەتىنە باسىپ تۇرعانداي جانە سونى ءوزى دە جوققا شىعارا الماي تۇرعانداي سەزىنەتىن.
وقاپ ءتاپ ءتاۋىر دومبىراشى ەكەن، تالاپ قىلعان بەس بالاعا ءبىر ايدىڭ ىشىندە «كەڭەس»، «قاراباس» كۇيلەرىن ۇيرەتتى. باتىردىڭ دومبىراشىلىعى قالعاندارىنان كوش ىلگەرى بولىپ شىقتى. «سەن دومبىرانى سويلەتە بىلەدى ەكەنسىڭ، بۇل ۇلكەن قابىلەت. دۇرىستاپ شۇعىلدانساڭ، ءتاپ-ءتاۋىر دومبىراشى بولىپ كەتۋىڭ مۇمكىن» دەيدى وقاپ ريزا بولىپ. جەتىنشى كلاستا وقيتىن ساعي اتتى ەكىنشى بالا دا كوشتەن قالمايتىنداي دارەجەدە. ال قالعاندارىنىكى - اشەيىن ۇيرەنسەك دەگەن نيەت قانا.
جاڭا جىل كەشى جاقىنداعان كەزدە كونتسەرتكە دايىندىق باستالدى. باتىر ەندى سۇلۋشاشپەن ىڭعاي سول دايىندىقتا كەزدەسەتىن بولدى. بىراق ونىڭ بۇعان راي بەرەتىن ءتۇرى جوق. ءوزى ۇنەمى الدە نەگە اشۋلى جۇرەتىن سەكىلدى. بىردە ۇيىرمەنىڭ جەتەكشىسى دايىندىققا كەشىككەن سوڭ، قىزدار ەرىگىپ ءبىر-ءبىرىنىڭ سومكەلەرىن تىعىپ، ويناپ وتىرعان. بىرەۋى سۇلۋشاشتىڭ ءتۇسىپ قالعان قولعابىن جىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ، قاتار تۇرعان قىزدىڭ ارت جاعىنان قولىنا ۇستاتا سالدى، ول ەكىنشى - قىزعا، ءوستىپ كەزەك-كەزەك قاشىرتىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا قولعاپ باتىردىڭ قولىنا ءتيدى. باتىر سۇلۋشاشتىڭ تۇبىتتەن توقىلعان جۇپ-جۇمىساق قولعابىن ۇستاي تۇرعىسى كەلىپ ۇندەمەي تۇرا بەرگەن، كەنەت سۇلۋشاش توبەلەسەتىن ادامداي مۇنىڭ جانىنا جەتىپ كەلىپ:
- اكەل قولعاپتى!- دەدى قىپ-قىزىل بولىپ تۇتىگىپ. – سەنىمەن ويناعىم كەلىپ تۇرعان جوق. ويىنىڭ وزىڭە. اكەل قولعاپتى!
باتىر اياق استىنان نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ، قولعاپتى ۇستاتا سالدى. زىركىلدەپ تۇرعان قىزدىڭ تۇرىنە تۋرا قاراي الماي، ءجۇزىن تومەن سالىپ ۇندەمەي تۇر. باسقا بالالار دا ىڭعايسىزدانىپ، ءبىر-بىرىنە قاراستى.
ىشتەي جاقسى كورىپ جۇرگەن ادامىنان كوڭىلى قالعانداي بولىپ، باتىر جاتاقحاناعا كەلگەن سوڭ، بولعان وقيعانى قاراعۇلعا ايتتى. الدىندا ايتپاي-اق قويسام دەپ ءبىر ويلاعان، بىراق ىشتەگى قاپانى بىرەۋمەن ءبولىسۋ قاجەت بولدى. قاراعۇلدىڭ كورگەن ءزابىرى مۇنىكىنەن كەم بولماعان سەكىلدى:
- ويباي، ول قىزدان مەن كۇدەرىمدى باياعىدا ۇزگەم، - دەدى ول «بالەسىنەن اۋلاق» دەگەندەي قولىن سىلتەپ. – نەگە حات جازاسىڭ دەپ ءيتىمدى شىعارعان جوق پا. ول ەرتەڭ ەشكىمگە ايەل بوپ تا جارىتپاس. انا مىنەزبەن كىمگە سىيادى؟
قاراعۇل سىرتىنان قانشا جامانداعانمەن، كۇلىمسىرەگەن جۇزىنەن، ءزىلسىز جايدارى داۋسىنان، رەتى كەلىپ سۇلۋشاش جىلى شىراي تانىتىپ جاتسا، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ىنتىزارلىعىن ودان ءارى جالعاستىرۋعا كەت ءارى ەمەس ەكەنى بايقالىپ تۇر.
شىنىندا دا سۇلۋشاشتىڭ قاي قىلىعى بولسا دا، كەشىرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كەلەسى دايىندىقتا-اق باتىردىڭ رەنىشىنەن تۇك قالماعان سەكىلدى بولدى.
الدىڭعى جوسپار بويىنشا كونتسەرتتە باتىر جالعىز ءوزى دومبىرا تارتاتىن بولىپ كەلىسىلگەن. بىراق ارتىننان وقاپ باسقا ءبىر نومەر ويلاپ تاپتى. ەندى ءۇش ادام ەكى دومبىرامەن ساحناعا شىعىپ، بۇرىن بولماعان ءبىر وقيعا جاساماق. سول جاقتا وتىرعان وقاپ ءبىرىنشى دومبىرانىڭ پەرنەسىن باسىپ وتىرادى، ونى ورتاداعى باتىر وڭ قولىمەن قاعىپ، ال سول قولىمەن ەكىنشى دومبىرانىڭ پەرنەسىن باسادى، مۇنى قاعۋشى - وڭ جاق شەتتەگى ساعي. ۇشەۋى وسىلاي وتىرىپ، دايىندىق ۇستىندە «قاراباس» كۇيىن تارتىپ شىققاندا، ءبىرىنشى بولىپ قول سوققان سۇلۋشاش بولدى. كوزىنىڭ استىمەن كۇلىمدەپ باتىرعا قاراعان كەزدە، جانارىنان تاراعان ساۋلە مۇنىڭ كوڭىلىندەگى وكپە-رەنىش، ۋايىم-قايعىنىڭ ءبارىن جۋىپ-شايىپ كەتكەندەي بولدى.
سۇلۋشاش مۇنىمەن توقتاپ قالعان جوق، ءوز نومەرى كەلگەندە «ساۋلەم-اي» ءانىن ايتىپ تۇرىپ، قايىرماسىنداعى :
«ساۋلەم، ساۋلەم، ساۋلەمسىڭ،
باسىمداعى داۋرەنسىڭ،
جاقسى بولساڭ، ساۋلەمسىڭ،
جامان بولساڭ، اۋرەمسىڭ»،- دەگەن تۇستا باتىردان كوزىن الاماي تۇرىپ العاندا، ونى ءبارى بايقاپ، قىزدار دا باتىرعا قاراپ، بۇل قالاي قىزارىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالعان.
سۇلۋشاشتىڭ جانارىنان تۇتانعان ءبىر وت باتىردىڭ جان دۇنيەسىن شارپىپ، مازداپ الا جونەلدى.
كولحوز كلۋبىندا وتكەن جاڭا جىل كەشىندە بۇل اۋىلدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تاماشا كونتسەرت قويىلدى. بۇل شىن مانىندە وقاپتىڭ ەڭبەگى ەدى. ديرەكتوردان باستاپ بۇكىل مۇعالىمدەر وقاپتى دا، كونتسەرتكە قاتىناسقان بالالاردى دا قۇتتىقتاپ، شالعاي اۋىلعا مادەنيەتتىڭ جاڭا ءبىر لەبى كەلگەندەي ءماز بولىپ جاتتى.
بىراق ءۇش كۇننەن كەيىن بالالار ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، كوڭىلسىز جۇرگەن وقاپتى كوردى. كەشە بولعان مۇعالىمدەردىڭ جينالىسىنان كەيىن، كونتسەرتكە بەرىلگەن باعا باسقاشا بولىپ شىعىپتى. بۇرىن رايكومدا ىستەگەن ەرعازى كونتسەرتتەن ساياسي قاتە تاۋىپتى. بۇگىنگى سوۆەتتىك اندەر - پارتيا، كومسومول تۋرالى اندەر نەگە جوق؟ قايداعى جوق «ساۋلەم-اي» سەكىلدى حالىق اندەرى كىمگە قاجەت؟ «قاراباس» دەگەن قارالى كۇيدى قايدان تاۋىپ العان؟ كىمگە جوقتاۋ ايتىپ وتىر ونىمەن؟ يدەولوگيچەسكايا ديۆەرسيا! بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءبىرىنشى باسشى جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەپ، ديرەكتورعا شۇيىلسە كەرەك.
مۇعالىمدەر اراسىنداعى بۇل كيكىلجىڭ مۇنىمەن توقتامادى. داۋ-داماي ۋشىعىپ، اۋدانعا ارىز ءتۇسىپتى. ارىزدا مۇعالىمدەردىڭ ساياسي ساۋاتى از، مەكتەپتەگى مورالدىق كليمات ناشار، كەيبىر مۇعالىمدەر مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ارا قاتىناسى پەداگوگيكالىق نورماعا جاتپايدى دەگەن ايىپتار تاعىلعان كورىنەدى.
اقىرى اۋداننان، ىشتەرىندە ءبىر دارىگەر بار، ارنايى كوميسسيا كەلدى. ولار مۇعالىمدەردەن جاۋاپ الىپ، ءبىراز تەرگەپ، اقىرى جەتىنشى، سەگىزىنشى كلاستىڭ قىزدارىن دارىگەرلىك تەكسەرۋدەن وتكىزەتىن بولىپتى. ءسويتىپ كىمنىڭ قىز، كىمنىڭ قىز ەمەس ەكەنىن انىقتاماق. سوسىن بارىپ نەگىزگى كىنالىنى ىزدەمەك.
وسىدان كەيىن مەكتەپتە قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن وقيعا بولدى. ەكى كلاستىڭ قىزدارىنىڭ ءبارىن مۇعالىمدەر بولمەسىنە جيناپ، ءبىر-بىرلەپ دارىگەر مەن بىرنەشە ايەل مۇعالىم وتىرعان ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە ەنگىزىپ، ەڭىرەپ جىلاپ، قارسىلاسقاندارىنا قاراماستان، زورلاپ ديۆانعا جاتقىزىپ، جىنىس مۇشەلەرىن تەكسەرگەن. قاتتى قارسىلاسقاندارىنا قول جۇمىساۋعا تۋرا كەلگەن.
ەكى ساعاتتان استام ۋاقىتقا سوزىلعان پروتسەدۋرادان كەيىن، 4 قىزدىڭ قىز ەمەس ەكەنى انىقتالدى. اكت جاسالىپ، كوميسسيا مۇشەلەرى قول قويدى. الدىندا تەكسەرىستىڭ ناتيجەسىن قۇپيا ساقتاۋعا كەلىسىم بولعان، بىراق حابار كەلەسى كۇنى-اق تاراپ كەتتى.
تورتەۋدىڭ ىشىندە سۇلۋشاش تا بار ەدى. ەڭ اۋىر سوققى باتىرعا وسى بولدى. ەسىنەن ايرىلعانداي اڭىرىپ، وقيعانىڭ مانىنە تۇسىنۋگە شاماسى جەتپەي ءبىراز تۇردى. ودان كەيىن، مۇلدە قاڭعىپ كەتكىسى كەلگەن ادامشا، جالعىز ءوزى وزەن جاعاسىمەن ەلسىزگە قاراي ۇزاق ءجۇردى. ءبىر تۇستا ءوزىنىڭ كۇيزەلىسىن تەجەپ، ءسال-ءپال سابىرعا جۇگىندى. ءبىرازدان سوڭ ءتىپتى سۋىنىپ، ءوزىن سۇلۋشاشقا قاتىسى جوق ادامداي سەزىندى. سودان كەيىن، بەيتاراپ ادامشا جاعدايدى اقىلعا سالىپ تالداعىسى كەلدى.
قىز بالانىڭ پاكتىگى ءار قاشاندا ءبىرىنشى ورىندا. بىراق... بىرىنشىدەن، كىمنىڭ قانداي جاعدايدا مۇنداي ابىرويسىزدىققا تاپ بولعانىن بىلمەي تۇرىپ، وعان باعا بەرۋگە بولمايدى. ەگەر ونىڭ ەركىنەن تىس جاعدايدا بولسا، ول ونىڭ ادامگەرشىلىك قۇنىن تۇسىرۋگە ءتيىستى ەمەس. ەكىنشىدەن، مىنانداي ماسقارالاۋ بولماسا، ونى ەشكىم بىلمەس ەدى، قىزدار ەل قاتارلى ءوز باقىتتارىن تابۋى مۇمكىن ەدى. ولاردى قولدان باقىتسىز قىلىپ وتىر. ۇشىنشىدەن، ءار كىمنىڭ وزىنە عانا قاتىستى قۇپيا عۇمىرى بولۋى مۇمكىن، ونى نەگە باسقا بىرەۋ تەكسەرۋگە ءتيىستى. وسىلاي بولعان ءىستى سارالاي كەلىپ، باتىر ءبىرجولا باقىتسىز قىزداردىڭ جاعىنا شىقتى. ءوزىنىڭ سۇلۋشاشتان بەزە المايتىنىن سەزدى. ونىڭ بويىنداعى عاجايىپ قاسيەتتەر مەن قىلىقتاردى، جانارىنداعى تۇتاس ءبىر الەمدى جوق قىپ جىبەرۋگە الگى ءبىر قارا داقتىڭ شاماسى جەتپەيتىن سەكىلدى.
ءوزىنىڭ وسىنداي ءبىر توقتامعا تىرەلگەنى الدە ءبىر ءىستىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ بەرگەندەي بولىپ، باتىر ءتۇن ورتاسىنا جاقىنداعاندا جاتاقحاناعا ورالدى. رەتىن تاۋىپ سۇلۋشاشپەن كەزدەسۋىم كەرەك، وعان وسىنداي كەزدە دەمەۋ بولىپ، قايعىسىن بىردەي ءبولىسۋىم كەرەك دەپ شەشتى. جانە وسى شەشىمى وزىنە ۇنايتىن سەكىلدى. ۇيتكەنى بۇل شەشىم ءوزىنىڭ پەندەلىك وزىمشىلدىگىنەن، توبىرلىق ساناسىنان الدە قايدا بيىك تۇرعانداي كورىندى.
بىراق ونىمەن كەزدەسۋدى تاعدىر مۇنىڭ ماڭدايىنا جازباعان ەكەن، تاڭەرتەڭ بۇلار اسحانادا وتىرعاندا سۇلۋشاش اسىلىپ ءولىپتى دەگەن قايعىلى حابار جەتتى.
باتىر، ەڭ سوڭعى شىراق ءسونىپ، ساڭىلاۋسىز تۇنەك ورناعانداي، ءۇمىتسىز، داۋاسىز داعدارىستىڭ شىرماۋىندا قالدى.
ادام بالاسىن باقىتتى قىلماۋ ءۇشىن كوز جازباي قاداعالاپ وتىراتىن ءبىر قاتىگەز كۇش بار سەكىلدى. ونىمەن تىرەسۋ دە، كۇرەسۋ دە مۇمكىن ەمەس. الايدا، ەڭ سوڭعى تيىنىنا دەيىن تونالعان ادامنىڭ ءبىر عانا ارتىقشىلىعى بار، ول - تونۋشىنىڭ بۇدان ءارى وعان وعان ەشتەڭە ىستەي المايتىنى، ۇيتكەنى ونىڭ ەندى تونايتىن دا ەشتەڭەسى جوق. باتىر ءوز بويىنان وسىنداي بىردەڭەنى سەزەتىن سەكىلدى. ەندى ماعان نە ىستەيسىڭ دەپ، كوزگە كورىنبەيتىن بىرەۋگە كىجىنگىسى كەلەدى. بىراق ونىسى قارسىلىق بىلدىرگەن قايراتتان گورى، شاراسىزدىقتان تۋعان اشەيىن اشىنۋ ەدى.
تاعى دا اۋداننان ادامدار كەلدى. قازاعا بايلانىستى تەكسەرۋ جۇرگىزدى. سۇلۋشاشتىڭ ولىمىنە وزىنەن باسقا ەشكىم كىنالى بولماي شىقتى. بۇيرا شاشتى، كوزىلدىرىكتى لەكتور كلۋبتا «وتباسى جانە جىنىستىق تاربيە» اتتى بايانداما جاسادى. مەملەكەتتىڭ نەگىزى - وتباسى ەكەنى، وقۋ ورىندارىندا تاربيە جۇمىسىن كۇشەيتۋ كەرەكتىگى، جىنىستىق قارىم-قاتىناستى تىم ەرتە باستاۋعا بولمايتىنى، ماحاببات ءبىر ايەلگە، نە ءبىر ەركەككە عانا باعىتتالۋى كەرەكتىگى، قىلماڭداۋعا، قىلىمسۋعا بولمايتىندىعى تۋرالى، تولىپ جاتقان تسيتاتالاردان تۇراتىن بايانداماسىن: «جىنىستىق تاڭداۋ تاپتىق تۇرعىدان، رەۆوليۋتسيالىق پرولەتارلىق قاجەتتىلىك تۇرعىسىنان جاسالۋى كەرەك. جىنىستىق قارىم قاتىناس تەك تاپتىق مۇددەگە عانا باعىنۋى كەرەك،- دەپ اياقتادى دا: - مەن مۇنى ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىن، «رەۆوليۋتسياشىل پرولەتارياتتىڭ ون ەكى جىنىستىق پارىزى» اتتى ەڭبەكتەن الدىم،- دەپ الدە ءبىر جۇقا كىتاپشانى جوعارى كوتەرىپ جۇرتقا كورسەتتى. ەندى وعان ەشكىمنىڭ دە قارسى شىعا المايتىنى بەلگىلى ەدى.
بۇكىل اقشوقىنى دۇرلىكتىرگەن وقيعا اقىرى مەكتەپ ديرەكتورى قابىشتىڭ پارتيادان شىعارىلىپ، جۇمىستان قۋىلۋىمەن، «سەگىزىنشى كلاستا وقيتىن كۇلپاشتى ازدىرعان» دەگەن ايىپپەن تۇگەلبايدىڭ التى جىلعا سوتتالۋىمەن اياقتالدى. كۇلپاش كەش وقىعان ەرەسەك قىز بولاتىن، تۇگەلباي وعان وقۋ اياقتالىسىمەن ۇيلەنۋگە ءسوز سالىپ جۇرگەن.
حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى سالىمگەرەي ديرەكتور بولىپ تاعايىندالدى.
وزەننىڭ ءبىر ساتتە بۇرقىراپ تاسىپ، ارتىنان ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى قالپىنا كوشەتىنى سەكىلدى مەكتەپتەگى تىرشىلىك تە كۇندەلىكتى ىرعاعىنا تۇسكەن سىڭايلى. ىستىعى دا، سۋىعى دا، كۇيىگى دە، قۋانىشى دا جوق ميمىرت ءومىر جالعاسىپ جاتىر.
باتىر تەڭىز بەتىندە داۋىلعا قارسى قولىنان كەلگەنشە كۇرەسىپ، ەندى ەسكەگى سىنىپ، ونى ەسەتىن كۇش-قۋاتىنان دا ايرىلىپ، جەل قايدا ايداپ اپارسا دا، ءبارى ءبىر دەگەن ەنجارلىقپەن قايىقتىڭ ۇستىندە ەشتەڭە ويلاماۋعا تىرىسىپ جاتقان ادام سەكىلدى ەدى.
الدەقالاي پوچتاعا بارعان، عالىم اعاسىنان حات كەلىپ تۇر ەكەن. «اينالايىن باتىر، - دەپتى، - دەنى-قارىڭ ساۋ ءجۇرىپ جاتىرسىڭ با؟ جاقىندا اپاڭا بارىپ قايتتىم. سول اقمولا قالاسىنان وتىز شاقىرىم جەردەگى ايەلدەر لاگەرىندە ءجۇرىپ جاتىر. بىلتىر بارىپ قايتقانىمدا جاعدايى اۋىر ەدى. شايكەن مەن راۋشاننىڭ قازاسى قاتتى باتتى عوي. جۇرەك اۋرۋىمەن اۋرۋحاناعا جاتىپ شىققان. قازىر، قۇدايعا شۇكىر، جامان ەمەس سەكىلدى. ايتەۋىر بۇرىنعىدان ءتاۋىر. ءوزىڭدى كوپ ويلايدى. كۇيەۋى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلىپ، ءوزى كۇيەۋىنەن باس تارتپاعانى ءۇشىن سوتتالعان (اپاڭىڭ دا ستاتياسى سول) جانىنداعى ءبىر ايەلدىڭ بالاسىن ون سەگىزگە كەلىپ، كامەلەتكە تولعان كۇنى ۇستاپ اكەتىپتى. سەن بيىل ون جەتىگە كەلەسىڭ. ەرتەڭ ون سەگىزگە تولعاندا، ساعان دا جالا جاۋىپ، قيانات قىلا ما دەپ زارەسى ۇشادى. قايتەيىك، ءبىر قۇدايعا تاپسىرعاننان باسقا امال جوق. تەك ساق ءجۇر. اعاڭ عالىم.»
ۋاقىت كوڭىلسىز كۇندەردىڭ تىزبەگىنە اينالدى.
كوكتەم مەن قىس تالاسىپ، ءبىرىن ءبىرى الا الماي جاتقان سەكىلدى. كۇن بولماشى جىلىنىپ كوكتەمنىڭ لەبى سەزىلە باستاسا، ارتىنان ىلە شالا قار جاۋىپ، قايتا قىس تۇسكەندەي بولادى.
لەنيننىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا باتىر ءۇش بالانىڭ ءبىرى بولىپ كومسومولعا قابىلداندى. كوپ ۇزاماي بۇلاردى ات اربامەن اۋدان ورتالىعىنا اپارىپ، بيلەتتەرىن تاپسىردى. كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى رەتىندە بۇلاردى اۋدانعا اپارعان وقاپ باتىردى «وزات وقۋشى، كولحوزدى قۇرۋعا العاش قاتىسقانداردىڭ ءبىرى - سيىرشى قاسەننىڭ بالاسى» دەپ تانىستىردى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
