Toqyrau jyldary degendi tarihtyng bir qiyn kezeni retinde eske alamyz da, jyly jauyp qoyatyn boldyq. Kenes Odaghy ydyraghannan keyin elding túrmysyn auyrlatyp, sanasyna ózgeris әkelgen osy uaqytqa qatysty biz nazar audarmay kele jatqan týitkil kóp. Búl qiyn jyldary myndaghan әiel tabys tauyp, bala-shaghany asyraudy, sóitip, qiyn kezennen shyghudy ózining abyroyly mindeti sanady. Ekonomikalyq-әleumettik auyrtpalyq qogham ómirining týrli salasynda әielderdi qajyrly, tipti azapty enbek etuge mәjbýrledi. Toqyrau jyldarynyng bar kesapaty kәsipten nәsip tabam degen qyz-kelinshekterding basyna týsti. Ala qappen auyr-auyr jýk arqalap, beli talghan da, bazardan nәpaqa tabam dep ayazgha tonghan da, reketpen arpalysqan da – solar. Jaghdayymyz tәuirlengen qazirgi mezgilde biz osy «toqyrau әielderinin» erligin úmytpay, olardyng sol kezdegi qajyr-qayratyn tiyisinshe baghalauymyz qajet siyaqty.

Toqyrau jyldary degendi tarihtyng bir qiyn kezeni retinde eske alamyz da, jyly jauyp qoyatyn boldyq. Kenes Odaghy ydyraghannan keyin elding túrmysyn auyrlatyp, sanasyna ózgeris әkelgen osy uaqytqa qatysty biz nazar audarmay kele jatqan týitkil kóp. Búl qiyn jyldary myndaghan әiel tabys tauyp, bala-shaghany asyraudy, sóitip, qiyn kezennen shyghudy ózining abyroyly mindeti sanady. Ekonomikalyq-әleumettik auyrtpalyq qogham ómirining týrli salasynda әielderdi qajyrly, tipti azapty enbek etuge mәjbýrledi. Toqyrau jyldarynyng bar kesapaty kәsipten nәsip tabam degen qyz-kelinshekterding basyna týsti. Ala qappen auyr-auyr jýk arqalap, beli talghan da, bazardan nәpaqa tabam dep ayazgha tonghan da, reketpen arpalysqan da – solar. Jaghdayymyz tәuirlengen qazirgi mezgilde biz osy «toqyrau әielderinin» erligin úmytpay, olardyng sol kezdegi qajyr-qayratyn tiyisinshe baghalauymyz qajet siyaqty.

Búl jyldary elimizde óte qiyn jaghday qalyp­tasty. Zauyt-fabrikalar jabylyp, eldi jappay júmyssyz­dyq jaylap, memlekettik salada qyzmet isteytinderding ailyghy, qariyalardyng zeynetaqysy keshiktirilip berildi. Júmys tapshy, aqsha joq, «eki qolgha bir kýrek» taba almaghan keybir zingittey jigitter aqyry úiymdas­qan qylmystyq top qúryp, rekettikpen ainalysyp, eldi tәrtipsizdik jaylady. Al júmysynan bosap qalghan er-azamattardyng deni sharasyzdyqtan maskýnemdikke salynyp, kóptegen shanyraqtyng yrysy men berekesi ydyrap, qogham әleumettik qoparylystar­dyng sәl-aq aldynda túrdy. Osynday qiyn-qystau kezde ardaqty analarymyz qanshama auyr jaghday­lardy bastan ót­ker­se de, bәrine tózimdilik tanytyp, memleketten kómek súramay-aq tyghyryqtan shyghudyng jolyn tauyp ketti. Jenderin qayyryp alyp, ala qap arqalaghan analary­myz Qytay, Qyrghyzstan, Týrkiya, tipti býkil shetel asyp, tauar tasymaldap, sauda-sattyq­pen ainalysty.

Osylaysha olar eng birinshi ózderin júmyspen qamtyp, bala-shaghasyn asyrau arqyly el ekonomiy­kasyn daghdarystan aman alyp qaldy. Shynynda da, analardyng ala qaby 90-jyldary memlekette tauar tapshylyghyn joyyp, elding túraqtanuyna ýlken septigin tiygizdi.

Jomart ALDONGhAROV, Euraziya kәsipkerler qauymdastyghy birlestigining tóraghasy:

– Jasyratyny joq, 90-jyldary elimizde jaryq joq, su joq, azyq-týlik, kiyim-keshekterding barlyghy talon boyynsha berildi. Elimizde paraqorlyq jaylap, halyqtyng bolashaqqa degen senimi azayyp, әleumettik jaghday qorqynyshty dengeyde boldy. Degenmen Qazaq eli – tózimdi halyq. Analarymyz ala qapty qol­men arqalap, shetel asyp, tauar tasydy. Osylaysha kýieulerin, bala-shaghasyn júmyspen qamtyp, qanday qiyn jaghday bolsa da, kýn kóruge, ómir sýruge beyimdedi. Biz auyr jaghdayda ómir sýrip, analardyng arqasynda aman qaldyq. Biz ghana emes, jalpy Qazaq eli, memleketimiz de ala qap arqalaghan analardyng tózimdiligi men tabandylyghynan daghdarystan aman ótti. Olar Ýkimetke salyq tóleu arqyly memleket budjetin qampaytty. Ol az bolsa, әkimderdi, polisiya­ny, kedendegilerdi, órt sóndirushiler men SES maman­daryn, tipti reketterge deyin asyrady.

Resmy emes derekterge sýienetin bolsaq, 90-jyl­dary elimizde 2 millionnan astam qyz-kelinshek shetel­den tauar әkelip, sauda-sattyqpen ainalysqan eken. Qalaaralyq, halyqaralyq avtobustarmen jolgha shyghamyn dep, olardyng qanshasy jol-kólik oqigha­larynan qaytys bolghanyn tiyisti organdar naqty ai­typ bere almasy anyq. Biraq bir belgilisi, qazirgi dәri­gerlerding aituynsha, kezinde alypsatarlyqpen ainalysqan әielder Aughanstan men Sheshenstanda bolghan soghysty kórgendey strestik jaghdaydy basynan ótkergen eken. Shetelge shyghu, kedennen ótu, bóten memlekette ala qap arqalap, jayau-jalpy tauar satyp alu, zil batpanday jýkti qaytadan shekaradan ótkizu, polisiyagha, reketterge qaltasynan qaghylyp, eng aqyr ayaghy úry-qarygha tonalmay, tauardy satudyng ózi – bile-bilgen adamgha ýlken azap. Onyng ýstine, 35-40 gradustyq qaqaghan ayazda bir orynda túryp sauda jasau, shildening shilingir ystyghynda úzaq jolgha shyghu onay emes. Múnyng bәri adam jýikesine keri әser etetini sózsiz.

Dәrigerlerding sózine sensek, 90-jyldary alypsatarlyqpen ainalysqan әielderding basym kóbi, tipti 90 payyzy týrli auru­lar­gha shaldyqqan eken. Demek, olardyng den­saulyghy óte nashar.

Eset ESENGhARAEV, «Núr Otan» HDP Qaraghandy oblystyq filialy tóraghasynyng orynbasary:

– Meninshe, syrttan jýk tasyghan, alyp­satarlyqpen ainalysqan әiel­derge eskertkish ornatuymyz kerek. 90-jyldary ýstine «Adidas» kiyip alyp, ala sómkesin arqalap jýrip Qa­zaqstandy daghdarystan qútqarghan – osy әielder. Kerek deseniz, múnday eskertkish Reseyde bar. Biraq onda er adam beynelengen. Qolynda – auyr sómkesi, iyghynda – ýlken qorap, belin­de aqsha salatyn belbeui bar eskertkish ornatylghan. Endeshe, nege bizge de osyn­day eskertkish ornatpasqa?

Ókinishtisi sol, kezinde elding damuyna birden-bir yqpal etken sauda salasyna qazirgi qoghamnyng kózqarasy dúrys emes. Býginde bizde saudamen ainalysatyndardy kópshilik ong baghalamaydy. El arasynda «saudagerler aldap-arbap ketedi» degen sekildi jaghymsyz pikir qalyptasqan. De­gen­men qalay desek te, býgingi jastar ala qap arqalaghan analarymyzdyng jasaghan erli­gin, janqiyarlyq әreketin úmytpauy tiyis.

Núrsadyq ÁBIShEV, Bazar, sauda jәne qyzmet kórsetu kәsiporyndary qauymdastyghynyng preziydenti:

– Men kezinde alypsatarlyqpen ainalysqan analargha eskertkish ornatu kerek degenge qosylmaymyn. Áriyne, búl, bir jaghynan, dúrys ta shyghar. Biraq onymen mәsele sheshilmeydi. Ókinishke qaray, әli kýnge deyin olargha memleket tarapynan eshqanday jaghday jasalynbaghan. Qazir elimizde eng nashar túratyn, eng kóp densaulyghyn joghaltqan – solar. Meninshe, olargha eskertkish ornatqansha, odan da olardyng zeynet­aqysyn, mýgedektik jәrdem­aqysyn kóbeytuimiz kerek. Óitkeni kezinde saudamen ainalysyp, qazir mýgedek bolyp qalghan әielder óte kóp. Odan da solardyng eng bolmasa dәri alyp, kom­munaldyq tólemderin tólep, ózderine jetetindey mýgedektik jәrdemaqysyn tiyisti dengeyde bersek, búl әldeqayda sauapty is bolar edi. Qyruar qarjyny eskertkishke shashqansha, naqty sol әielderding ózderine júmsayyq.

Ala qap arqalaghan analardyng qay­sarlyq әreketi, búl – myndaghan otbasynyng basynan ótken úmytylmas tariyh. Son­dyq­tan múnday analardy ardaqtau kerektigin barsha halyq qoldaydy dep senemiz. Degenmen ókinishtisi, qazir osyny kóp jas­tar bile bermeydi. Endeshe, 90-jyldary elding bastan keshken qiyn oqighalary tóni­reginde nege kino týsirip, jazushylarymyz kitap jazyp, teatrlarda týrli qoyylymdar qoymasqa? Búl bizding tarihymyz emes pe? Al tarihyn úmytqan halyq mәngýrt bolyp esepteledi. Búl jaqsy emes. Sondyqtan tarihymyz ashylmay, bolashaghymyz jar­qyn bolmaytynyn úmytpauymyz kerek.

Úlbosyn QÚDABAEVA, II toptaghy mýgedek:

– Men Qazaq soqyrlar qoghamy Týr­kistan qalalyq filialynyng kәsip­ornynda 27 jyl júmys istedim. Tәuel­siz­dik alghan alghashqy jyldary jú­­­my­­­symyz toqtap, sodan kýnkóris qamy ýshin saudamen ainalystym. Qyr­ghyzstannan tauar әkelip, ony Tóretamda sattyq. Osylaysha, ala qap arqalap jý­rip, ýsh student oqyttym. Bishkekten alghan tauarlarymyzdy sol jaqtyng taksisteri kedennen ótkizip beretin. Sol ýshin qosymsha aqy tóley­tinbiz. Onyng ýstine búryn reketter, úry-qarylar kóp bolatyn. Reketter әiel adamgha tiymeydi, biraq erkekterdi «schetchikke» otyrghyzyp qoyatyn. Qyr­ghyzs­tangha әr kelgen sayyn er jigitter olardyng «stavkasyn» berip túratyn edi. Degenmen Bishkekte syghandar óte kóp boldy. Bayqap jýrmesen, olar qaltan­daghy barlyq aqshany, tipti tauar­laryna deyin qaghyp ketetin. Qazir endi-endi rettelmese, bizding kezde tәrtip joq bolatyn.

Avtor: Serik JÚMABAEV

"Alash ainasy" gazeti