توقىراۋ جىلدارى دەگەندى تاريحتىڭ ءبىر قيىن كەزەڭى رەتىندە ەسكە الامىز دا، جىلى جاۋىپ قوياتىن بولدىق. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەلدىڭ تۇرمىسىن اۋىرلاتىپ، ساناسىنا وزگەرىس اكەلگەن وسى ۋاقىتقا قاتىستى ءبىز نازار اۋدارماي كەلە جاتقان تۇيتكىل كوپ. بۇل قيىن جىلدارى مىڭداعان ايەل تابىس تاۋىپ، بالا-شاعانى اسىراۋدى، ءسويتىپ، قيىن كەزەڭنەن شىعۋدى ءوزىنىڭ ابىرويلى مىندەتى سانادى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك اۋىرتپالىق قوعام ءومىرىنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ايەلدەردى قاجىرلى، ءتىپتى ازاپتى ەڭبەك ەتۋگە ماجبۇرلەدى. توقىراۋ جىلدارىنىڭ بار كەساپاتى كاسىپتەن ءناسىپ تابام دەگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ باسىنا ءتۇستى. الا قاپپەن اۋىر-اۋىر جۇك ارقالاپ، بەلى تالعان دا، بازاردان ناپاقا تابام دەپ ايازعا توڭعان دا، رەكەتپەن ارپالىسقان دا – سولار. جاعدايىمىز تاۋىرلەنگەن قازىرگى مەزگىلدە ءبىز وسى «توقىراۋ ايەلدەرىنىڭ» ەرلىگىن ۇمىتپاي، ولاردىڭ سول كەزدەگى قاجىر-قايراتىن تيىسىنشە باعالاۋىمىز قاجەت سياقتى.

توقىراۋ جىلدارى دەگەندى تاريحتىڭ ءبىر قيىن كەزەڭى رەتىندە ەسكە الامىز دا، جىلى جاۋىپ قوياتىن بولدىق. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەلدىڭ تۇرمىسىن اۋىرلاتىپ، ساناسىنا وزگەرىس اكەلگەن وسى ۋاقىتقا قاتىستى ءبىز نازار اۋدارماي كەلە جاتقان تۇيتكىل كوپ. بۇل قيىن جىلدارى مىڭداعان ايەل تابىس تاۋىپ، بالا-شاعانى اسىراۋدى، ءسويتىپ، قيىن كەزەڭنەن شىعۋدى ءوزىنىڭ ابىرويلى مىندەتى سانادى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك اۋىرتپالىق قوعام ءومىرىنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ايەلدەردى قاجىرلى، ءتىپتى ازاپتى ەڭبەك ەتۋگە ماجبۇرلەدى. توقىراۋ جىلدارىنىڭ بار كەساپاتى كاسىپتەن ءناسىپ تابام دەگەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ باسىنا ءتۇستى. الا قاپپەن اۋىر-اۋىر جۇك ارقالاپ، بەلى تالعان دا، بازاردان ناپاقا تابام دەپ ايازعا توڭعان دا، رەكەتپەن ارپالىسقان دا – سولار. جاعدايىمىز تاۋىرلەنگەن قازىرگى مەزگىلدە ءبىز وسى «توقىراۋ ايەلدەرىنىڭ» ەرلىگىن ۇمىتپاي، ولاردىڭ سول كەزدەگى قاجىر-قايراتىن تيىسىنشە باعالاۋىمىز قاجەت سياقتى.

بۇل جىلدارى ەلىمىزدە وتە قيىن جاعداي قالىپ­تاستى. زاۋىت-فابريكالار جابىلىپ، ەلدى جاپپاي جۇمىسسىز­دىق جايلاپ، مەملەكەتتىك سالادا قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ ايلىعى، قاريالاردىڭ زەينەتاقىسى كەشىكتىرىلىپ بەرىلدى. جۇمىس تاپشى، اقشا جوق، «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» تابا الماعان كەيبىر زىڭگىتتەي جىگىتتەر اقىرى ۇيىمداس­قان قىلمىستىق توپ قۇرىپ، رەكەتتىكپەن اينالىسىپ، ەلدى تارتىپسىزدىك جايلادى. ال جۇمىسىنان بوساپ قالعان ەر-ازاماتتاردىڭ دەنى شاراسىزدىقتان ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، كوپتەگەن شاڭىراقتىڭ ىرىسى مەن بەرەكەسى ىدىراپ، قوعام الەۋمەتتىك قوپارىلىستار­دىڭ ءسال-اق الدىندا تۇردى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە ارداقتى انالارىمىز قانشاما اۋىر جاعداي­لاردى باستان وت­كەر­سە دە، بارىنە توزىمدىلىك تانىتىپ، مەملەكەتتەن كومەك سۇراماي-اق تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن تاۋىپ كەتتى. جەڭدەرىن قايىرىپ الىپ، الا قاپ ارقالاعان انالارى­مىز قىتاي، قىرعىزستان، تۇركيا، ءتىپتى بۇكىل شەتەل اسىپ، تاۋار تاسىمالداپ، ساۋدا-ساتتىق­پەن اينالىستى.

وسىلايشا ولار ەڭ ءبىرىنشى وزدەرىن جۇمىسپەن قامتىپ، بالا-شاعاسىن اسىراۋ ارقىلى ەل ەكونومي­كاسىن داعدارىستان امان الىپ قالدى. شىنىندا دا، انالاردىڭ الا قابى 90-جىلدارى مەملەكەتتە تاۋار تاپشىلىعىن جويىپ، ەلدىڭ تۇراقتانۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى.

جومارت الدوڭعاروۆ، ەۋرازيا كاسىپكەرلەر قاۋىمداستىعى بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

– جاسىراتىنى جوق، 90-جىلدارى ەلىمىزدە جارىق جوق، سۋ جوق، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكتەردىڭ بارلىعى تالون بويىنشا بەرىلدى. ەلىمىزدە پاراقورلىق جايلاپ، حالىقتىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمى ازايىپ، الەۋمەتتىك جاعداي قورقىنىشتى دەڭگەيدە بولدى. دەگەنمەن قازاق ەلى – ءتوزىمدى حالىق. انالارىمىز الا قاپتى قول­مەن ارقالاپ، شەتەل اسىپ، تاۋار تاسىدى. وسىلايشا كۇيەۋلەرىن، بالا-شاعاسىن جۇمىسپەن قامتىپ، قانداي قيىن جاعداي بولسا دا، كۇن كورۋگە، ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەدى. ءبىز اۋىر جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، انالاردىڭ ارقاسىندا امان قالدىق. ءبىز عانا ەمەس، جالپى قازاق ەلى، مەملەكەتىمىز دە الا قاپ ارقالاعان انالاردىڭ توزىمدىلىگى مەن تاباندىلىعىنان داعدارىستان امان ءوتتى. ولار ۇكىمەتكە سالىق تولەۋ ارقىلى مەملەكەت بيۋدجەتىن قامپايتتى. ول از بولسا، اكىمدەردى، پوليتسيا­نى، كەدەندەگىلەردى، ءورت سوندىرۋشىلەر مەن سەس مامان­دارىن، ءتىپتى رەكەتتەرگە دەيىن اسىرادى.

رەسمي ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، 90-جىل­دارى ەلىمىزدە 2 ميلليوننان استام قىز-كەلىنشەك شەتەل­دەن تاۋار اكەلىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسقان ەكەن. قالاارالىق، حالىقارالىق اۆتوبۋستارمەن جولعا شىعامىن دەپ، ولاردىڭ قانشاسى جول-كولىك وقيعا­لارىنان قايتىس بولعانىن ءتيىستى ورگاندار ناقتى اي­تىپ بەرە الماسى انىق. بىراق ءبىر بەلگىلىسى، قازىرگى دارى­گەرلەردىڭ ايتۋىنشا، كەزىندە الىپساتارلىقپەن اينالىسقان ايەلدەر اۋعانستان مەن شەشەنستاندا بولعان سوعىستى كورگەندەي سترەستىك جاعدايدى باسىنان وتكەرگەن ەكەن. شەتەلگە شىعۋ، كەدەننەن ءوتۋ، بوتەن مەملەكەتتە الا قاپ ارقالاپ، جاياۋ-جالپى تاۋار ساتىپ الۋ، ءزىل باتپانداي جۇكتى قايتادان شەكارادان وتكىزۋ، پوليتسياعا، رەكەتتەرگە قالتاسىنان قاعىلىپ، ەڭ اقىر اياعى ۇرى-قارىعا تونالماي، تاۋاردى ساتۋدىڭ ءوزى – بىلە-بىلگەن ادامعا ۇلكەن ازاپ. ونىڭ ۇستىنە، 35-40 گرادۋستىق قاقاعان ايازدا ءبىر ورىندا تۇرىپ ساۋدا جاساۋ، شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا ۇزاق جولعا شىعۋ وڭاي ەمەس. مۇنىڭ ءبارى ادام جۇيكەسىنە كەرى اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.

دارىگەرلەردىڭ سوزىنە سەنسەك، 90-جىلدارى الىپساتارلىقپەن اينالىسقان ايەلدەردىڭ باسىم كوبى، ءتىپتى 90 پايىزى ءتۇرلى اۋرۋ­لار­عا شالدىققان ەكەن. دەمەك، ولاردىڭ دەن­ساۋلىعى وتە ناشار.

ەسەت ەسەنعاراەۆ، «نۇر وتان» حدپ قاراعاندى وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى:

– مەنىڭشە، سىرتتان جۇك تاسىعان، الىپ­ساتارلىقپەن اينالىسقان ايەل­دەرگە ەسكەرتكىش ورناتۋىمىز كەرەك. 90-جىلدارى ۇستىنە «اديداس» كيىپ الىپ، الا سومكەسىن ارقالاپ ءجۇرىپ قا­زاقستاندى داعدارىستان قۇتقارعان – وسى ايەلدەر. كەرەك دەسەڭىز، مۇنداي ەسكەرتكىش رەسەيدە بار. بىراق وندا ەر ادام بەينەلەنگەن. قولىندا – اۋىر سومكەسى، يىعىندا – ۇلكەن قوراپ، بەلىن­دە اقشا سالاتىن بەلبەۋى بار ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ەندەشە، نەگە بىزگە دە وسىن­داي ەسكەرتكىش ورناتپاسقا؟

وكىنىشتىسى سول، كەزىندە ەلدىڭ دامۋىنا بىردەن-ءبىر ىقپال ەتكەن ساۋدا سالاسىنا قازىرگى قوعامنىڭ كوزقاراسى دۇرىس ەمەس. بۇگىندە بىزدە ساۋدامەن اينالىساتىنداردى كوپشىلىك وڭ باعالامايدى. ەل اراسىندا «ساۋداگەرلەر الداپ-ارباپ كەتەدى» دەگەن سەكىلدى جاعىمسىز پىكىر قالىپتاسقان. دە­گەن­مەن قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى جاستار الا قاپ ارقالاعان انالارىمىزدىڭ جاساعان ەرلى­گىن، جانقيارلىق ارەكەتىن ۇمىتپاۋى ءتيىس.

نۇرسادىق ابىشەۆ، بازار، ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ كاسىپورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى:

– مەن كەزىندە الىپساتارلىقپەن اينالىسقان انالارعا ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك دەگەنگە قوسىلمايمىن. ارينە، بۇل، ءبىر جاعىنان، دۇرىس تا شىعار. بىراق ونىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. وكىنىشكە قاراي، ءالى كۇنگە دەيىن ولارعا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي جاعداي جاسالىنباعان. قازىر ەلىمىزدە ەڭ ناشار تۇراتىن، ەڭ كوپ دەنساۋلىعىن جوعالتقان – سولار. مەنىڭشە، ولارعا ەسكەرتكىش ورناتقانشا، ودان دا ولاردىڭ زەينەت­اقىسىن، مۇگەدەكتىك جاردەم­اقىسىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى كەزىندە ساۋدامەن اينالىسىپ، قازىر مۇگەدەك بولىپ قالعان ايەلدەر وتە كوپ. ودان دا سولاردىڭ ەڭ بولماسا ءدارى الىپ، كوم­مۋنالدىق تولەمدەرىن تولەپ، وزدەرىنە جەتەتىندەي مۇگەدەكتىك جاردەماقىسىن ءتيىستى دەڭگەيدە بەرسەك، بۇل الدەقايدا ساۋاپتى ءىس بولار ەدى. قىرۋار قارجىنى ەسكەرتكىشكە شاشقانشا، ناقتى سول ايەلدەردىڭ وزدەرىنە جۇمسايىق.

الا قاپ ارقالاعان انالاردىڭ قاي­سارلىق ارەكەتى، بۇل – مىڭداعان وتباسىنىڭ باسىنان وتكەن ۇمىتىلماس تاريح. سون­دىق­تان مۇنداي انالاردى ارداقتاۋ كەرەكتىگىن بارشا حالىق قولدايدى دەپ سەنەمىز. دەگەنمەن وكىنىشتىسى، قازىر وسىنى كوپ جاس­تار بىلە بەرمەيدى. ەندەشە، 90-جىلدارى ەلدىڭ باستان كەشكەن قيىن وقيعالارى توڭى­رەگىندە نەگە كينو ءتۇسىرىپ، جازۋشىلارىمىز كىتاپ جازىپ، تەاترلاردا ءتۇرلى قويىلىمدار قويماسقا؟ بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەمەس پە؟ ال تاريحىن ۇمىتقان حالىق ماڭگۇرت بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل جاقسى ەمەس. سوندىقتان تاريحىمىز اشىلماي، بولاشاعىمىز جار­قىن بولمايتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ۇلبوسىن قۇداباەۆا، ءىى توپتاعى مۇگەدەك:

– مەن قازاق سوقىرلار قوعامى تۇر­كىستان قالالىق فيليالىنىڭ كاسىپ­ورنىندا 27 جىل جۇمىس ىستەدىم. تاۋەل­سىز­دىك العان العاشقى جىلدارى جۇ­­­مى­­­سىمىز توقتاپ، سودان كۇنكورىس قامى ءۇشىن ساۋدامەن اينالىستىم. قىر­عىزستاننان تاۋار اكەلىپ، ونى تورەتامدا ساتتىق. وسىلايشا، الا قاپ ارقالاپ ءجۇ­رىپ، ءۇش ستۋدەنت وقىتتىم. بىشكەكتەن العان تاۋارلارىمىزدى سول جاقتىڭ تاكسيستەرى كەدەننەن وتكىزىپ بەرەتىن. سول ءۇشىن قوسىمشا اقى تولەي­تىنبىز. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن رەكەتتەر، ۇرى-قارىلار كوپ بولاتىن. رەكەتتەر ايەل ادامعا تيمەيدى، بىراق ەركەكتەردى «سچەتچيككە» وتىرعىزىپ قوياتىن. قىر­عىزس­تانعا ءار كەلگەن سايىن ەر جىگىتتەر ولاردىڭ «ستاۆكاسىن» بەرىپ تۇراتىن ەدى. دەگەنمەن بىشكەكتە سىعاندار وتە كوپ بولدى. بايقاپ جۇرمەسەڭ، ولار قالتاڭ­داعى بارلىق اقشانى، ءتىپتى تاۋار­لارىڭا دەيىن قاعىپ كەتەتىن. قازىر ەندى-ەندى رەتتەلمەسە، ءبىزدىڭ كەزدە ءتارتىپ جوق بولاتىن.

اۆتور: سەرىك جۇماباەۆ

"الاش ايناسى" گازەتى