Demokratiyany qalay nyghaytugha bolady? Búl manyzdy súraq. Sebebi, demokratiyalyq prinsipterdi adam ómirining barlyq salalaryna paydalanugha bolady. Halyqaralyq jaghdayda, qogham ómirinde, tipti, býgingi búzyla bastaghan otbasy, tughan-tuystar arasyndaghy qarym-qatynasta kóptegen kelensiz jaghdaylar bar ekeni belgili. Sondyqtan, demokratiyanyng negizgi prinsipterin bilip, olardy nyghaytudyng ýlken manyzy bar. Ol ýshin әueli demokratiyanyng negizgi prinsipterin anyqtap alu kerek.

Demokratiyalyq prinsip – erkindik pen qatang tәrtipting ýilesimdiligi. Búl ýilesimdilik qoghamnyng barlyq jýielerine de óte qajet. Búl demokratiyalyq prinsipti otbasynda, jaqyn tuystar, jalpy adamdar arasyndaghy qarym-qatynasta qoldanu arqyly qogham ómirin bir qalypqa keltiruge bolady. Adamdar arasynda dúrys qarym-qatynas bolu ýshin erkindik qana emes, sonymen birge, belgili bir tәrtip kerek.

Búrynghy zamanda ómir ýilesimdiligi әdet-ghúryp, salt-dәstýr arqyly saqtalyp otyrghan. Qazirgi zamanda halyqtyng salt-dәstýri úmytyla bastady. Jana zamanda jana әdis kerek. Ol әdis – demokratiya qaghidalary. Demokratiya qaghidalary әsirese diny qayshylyqtardy  sheshu jolynda óte tiyimdi. Diny aghymdargha tolyq erkindik berip, biraq olar qogham ómirine ziyandy bolmau ýshin olardy zang arqyly qatang tәrtipting ayasynda ústasa bolady. Múnday tәjiriybe kóptegen elderde bar. Demokratiyany din jolynda qoldanu degenimiz, mine, osy bolsa kerek.

Osylay demokratiyany dúrys týsinip, dúrys qabyldap,  qaghidalaryn tolyq oryndaghanda qoghamdaghy qanday qiyn mәsele bolsa da, ony onay sheshuge bolady. Al demokratiya qaghidasy – tolyq erkindik pen qatang tәrtipting ýilesimdiligi. Ýilesimdik búzylghanda qogham ýlken qiynshylyqtargha úshyraydy. Revolusiyadan keyin halyq erkindik alyp, biraq tәrtip әlsiregen kezde adamnyng qalay qúldyrau jolyna týsetinin ótken zaman tәjiriybesinen bilemiz. Al otbasyna keletin bolsaq, kelin men enening arasynda, júbayylar arasyndaghy kelispeushilikter jeke bas erkine basa kónil bólip, biraq olardyng ózderining mindetterin úmytudan bolatyny belgili jaghday. Erkindik osylay kýsh alyp, tәrtipke baghynbay, Abaysha aitqanda, әr isting boghyn shygharady. Nәtiyjesinde otbasy kýirep, qoghamnyng tynyshtyghy búzylyp, adamdar qayghy-qasiretting qúrsauyna shygha almay jýr. Otbasynyng osylay kýireui býkil adamzat qauymyna óte qauipti deuge bolady. Otbasy kýirep, halyq ósimi bolmasa, uaqyt kele býkil adamzat joyylyp ketui yqtimal emes pe!

Al adamzat órkeniyeti ýshin demokratiya ýilesimdiligi ghana emes, onyng prinsipterining jetilu dengeyleri de óte manyzdy bolyp tabylady. Sebebi – demokratiyanyng quaty solardyng jetiluine, yaghny erik pen tәrtipting quatyna baylanysty.

Demokratiyany nyghaytu joldary

Demokratiya bala tәrizdi. Ony da tәrbiyelep, nyghaytu kerek. Jaqsy nyghayghan demokratiya quattanyp, eldi órkeniyetting shynyna kóteredi. Al jetilmegen demokratiya, kerisinshe, órkeniyetting jolyn bógep, ony ósirmeydi. Sondyqtan, demokratiyalyq elderding damu dәrejesi әrtýrli. Demokratiyalyq qaghidalar, yaghny eldi damytu prinsipteri búl elderde birdey emes.

Demokratiyalyq prinsipter – erkindik pen qatang tәrtip. Búlar onyng eki qanaty tәrizdi. Úshqan qústyng qabileti onyng qanattarynyng quatyna baylanysty bolatyny siyaqty, demokratiyanyng quaty da onyng eki qanaty bolyp tabylatyn erkindik pen qatang tәrtipting quatyna baylanysty. Búl ekeui kýsheygen sayyn, demokratiya da nyghaya týsedi. Sondyqtan, demokratiyany jetildiru degenimiz – osy ekeuin jetildiru, yaghny erkindikke jol berip, tәrtipti kýsheytu bolyp tabylady. Qatang tәrtip ornap, әr azamat ózin tolyq erkin sezinetin elderde demokratiya dәrejesi óte joghary. Búl elderde erik te, tәrtip te joghary dengeyde. AQSh, Europa elderinen osyny kóremiz. Onday elderding damuyna eshqanday syrtqy kýsh әser ete almaydy.

Erkindik pen tәrtip dәrejesi demokratiya quatyna qalay әser etedi?

Erkindik jan qasiyeti bolghandyqtan, ol nyghayghan sayyn talap pen jigerdi kýsheytip, jasampazdyqqa jol ashady. Erkindik alghan jan  ózining joghary múratyna jetu ýshin týrli qiyndyqtardy jenip, shyndalady. Shyndalu barysynda jýrek kózi ashylyp, sana-sezim ósedi. Adamnyng jýrek kózi ashylyp, ómir syrlaryn terenirek týsinuge mýmkindik alady. «Jýrekting kózi ashylsa, Haqtyqtyng týser sәulesi. Ishtegi kirdi qashyrsa, adamnyng hikmet keudesi» deydi Abay. Osylay jan tazaryp, oy jýiesi ózgergen sayyn adam bolmysy jetilip, ruhany kýsh payda bolady. Adamy qasiyetter jetiledi. Búl qasiyetterdi Abay ózining «Malgha dostyng múny joq maldan basqa» óleninde «Ýsh-aq nәrse adamnyng qasiyeti: Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek» dep beredi. Búlardyng barlyghy jan qasiyetteri. Múnday shyndalghan qasiyetter adamgha ómirding barlyq qiynshylyqtaryn onay jenip, tirshilikti quanyshpen qabylday alady. Jýrek kózi ashylghan adamdar demokratiyany kýsheytip, qoghamdy órkeniyetting shynyna kóteredi.

Demokratiya neghúrlym quatty bolsa, órkeniyetting damuy da solghúrlym jyldam. Demokratiyanyng quaty erkindik pen tәrtipting mólsherine baylanysty bolghandyqtan, jan qúmarynan shyqqan erkindik tәrtipti kýsheytedi. Iman ishki tirek bolghandyqtan, onday adam óz mindetin dúrys oryndap, tәrtipti qatang ústanady. Al kýsheygen tәrtip, óz kezeginde erkindikke jol ashady.   Osylay erkindik pen tәrtip birin-biri qoldap, jetildirip otyrady. Búl ekeuin sadaqtyng eki basymen salystyrugha bolady. Sadaqtyng bir basy qalay tartylsa, onyng ekinshi basy da soghan sәikes tartylady. Sadaqtyng oghynyng úshu jyldamdyghy men quaty onyng eki basynyng tartylu kýshine baylanysty. Sol siyaqty, demokratiyanyng quaty da ózin qúraytyn erkindik pen tәrtipting quatyna baylanysty. Eger tәrtip bolmasa, erkindik óz arnasynan shyghyp ketedi. Anarhiya ornaydy. Osylay erkindiktin, Abay sózimen aitqanda, «Ólsheuinen asyrsa, boghy shyghady». Tәrtip boghyn shygharmas ýshin erkindikti bir arnagha salyp, baghyttap otyruy kerek. Jәne, kerisinshi, erkindik bolmasa, tәrtip jandy kýizeliske týsiredi. Totalitarizm ornaydy. Tәrtip pen erkindik ýilesimde bolsa, naghyz demokratiya ornaydy. Onyng dәrejesi osy ýilesimdilikke baylanysty. Olar kýsheyip, ýilesimdiligi bolsa, demokratiya joghary dәrejege kóteriledi. Yaghni, demokratiya nyghayady.

Osylay demokratiyalyq qoghamda erkindik pen tәrtipting bir-birimen tyghyz baylanysta ekenin kóremiz. Yaghny demokratiya quaty erkindik pen tәrtipting quatyna baylanysty kýshti, ne bolmasa әlsiz boluy mýmkin. Búl jaghday Kenes Odaghy taraghannan keyin payda bolghan elderde ne sebepten demokratiyanyng әlsiz ekenin, jәne órkeniyetting toqyrau sebebin týsindiredi. Egemen bolghan elderde erkindik te, tәrtip te әli әlsiz. Sondyqtan, búl elderde demokratiya da әlsiz bolyp, batys elderimen salystyrghanda, órkeniyetin әli dúrys jetildire almay otyr.

Demokratiyany nyghaytu jolynyng eng tiyimdisi – ruhany janghyru. Jandy tazartyp, jýrek kózin ashu kerek. Sonda ar-namys oyanyp, talap payda bolady. Búl jolda Abay múrasy ýlken ghibrat bolyp tabylady. Ol «Boyda qayrat, oida kóz, bolmaghan song aitpa sóz» deydi. Óitkeni múnday adamdarda  «Ynsap, úyat, tereng oi» joq, sondyqtan «Oylaghan jan joq, jauyp qoy» deydi. Ruhany janghyru kepilin Abay «Bilimdiden shyqqan sóz, Talaptygha bolsyn kez» dep beredi. Bilimdiden shyqqan sózdi úghu ýshin ony estiytin qúlaq kerek. Kópshilik qauymnyng qúlaghy bar – biraq, estimeydi, kózi bar – biraq, kórmeydi. «Tanymassyn, kórmessin, Qaptaghan song kózdi shel» dep Abay onyng sebebin týsindiredi. Yaghni, әrnening syrtqy sezim qabylday almaytyn ishki mәni bar. Ol mәndi tanyp, kóru ýshin jýrek kózin ashu kerek. Ruhany janghyru arqyly adamdardyng jýregin tazartyp, dýniyening syrtqy mәnisin emes, ishki mәnin úghugha ýiretu kerek. Sonda talap arqyly bilimdi boygha sinirip, oi-óristi ózgertuge bolady. Abaydyng әkesi Qúnanbay qajy «Adamnyng eng jamany – talaby joqtyghy» degen eken. Búl sózding tereng maghynasy bar. «Talapty erge núr jauar» dep halyq tegin aitpaghan. Qyryq tórtinshi sózinde «Adam balasynyng eng jamany — talapsyz. Talap qylushylar da neshe týrli bolady. Hәm talaptyng ózi de týrli-týrli» deydi Abay. Osylay Talap arqyly adamdar ruhany janghyryp, qoghamda demokratiya kýsheyedi. Talap erkindikke jol ashyp, qoghamda tәrtip nyghayady. Talap jannan shyghatyn qasiyet bolghandyqtan, ony ruhany jetilu arqyly ghana ósiruge bolady. Talapsyz adam qayratsyz, onday adamdardy Abay «daladaghy andarsyn» dep baghalaydy.

Sonymen, demokratiyanyng tiyimdiligi erkindik pen tәrtipting ýilesimdiligi ghana emes, sonymen birge olardyng quatyna da baylanysty. Neghúrlym adam erkindigi tolyq jәne tәrtip qatang bolsa, solghúrlym demokratiyalyq elding damu qarqyny da joghary bolady.

Demokratiya – qoghamnyng qozghaushy kýshi. Órkeniyetting damuy demokratiyanyng quatyna baylanysty әlsiz, ne bolmasa jyldam boluy mýmkin.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz