Qazaqstanda әleumettik mәseleler az emes. Túrmystaghy zorlyq-zombylyq, monoqalalar men ónirlerde júmys oryndarynyng jetispeushiligi, jasóspirimder qylmysy, nashaqorlyq t.b. Alayda deputattardyng sóilegen sózi men talqylaghan zannamalyq iydeyasyna qarap elde veyp, elektrli samokat nemese qúmar oiynshydan basqa manyzdy týitkil joq siyaqty.

Janúyadaghy janjalgha qatysty kýnine 300 shaghym

20 qarasha kýni Bas prokuratura IIM-men birlesip, jagha ústatarlyq jaytty jayyp saldy: janúyadaghy janjalgha qatysty kýnine polisiyagha shamamen 300 shaghym týsedi. Juan júdyryqty ospadar kýieuden balalar da zәbir kóredi eken. Búl belgilisi ghana, «102»-ge qonyrau shalmay, jyly jauyp qoyatyny qanshama?

Biylghy 10 aida 50 myng otbasylyq tiran әkimshilik jauapkershilikke tartylsa, taghy 700-den astam túrghyngha qylmystyq is qozghaldy. Ýreyli statistika. Biraq búl sotqa jetkenderi ghana ekenin esten shygharmayyq. Áleumettanushylar múnyng auqymy is jýzinde 15-20 ese ýlken dep sanaydy: kóp әiel tәrtip saqshylaryna jýginuden qorqady nemese olardyng shaghymy elenbeydi. Prokuraturada Qostanay oblysynda әiel kýieuining qolynan qaza bolmas búryn 49 ret polisiyagha jýgingeni turaly aityldy. Zangerler túrmystaghy zorlyq-zombylyqtyng tórkinin poliyseylerding salghyrttyghy ghana emes, shúghyl týrde ózgertiluge tiyis shiyki zandardan kóredi. Mysaly, bóten adamnyng densaulyghyna ortasha jәne auyr ziyan keltirseng qylmystyq bap bar, al otbasy mýshesine kelgende búl súmdyq (túrmystaghy zorlyq-zombylyq) nelikten әkimshilik iske jatady?

Búl zang shygharushylargha jýktelgen kezek kýttirmes mindet. Biraq bizding mәjilismender mýlde basqa mәselege bas qatyrady. Mysaly, bir aidan beri elektrli samokatpen jýru ýshin jýrgizushi kuәligi kerek pe, joq pa dep dal boluda. Olardyng jasyna shekteu qongy tipti, kýlkili jayt. Kópshilik elektrli samokattyng elektr qozghaltqyshynan basqa kәdimgi velosiypedten qanday aiyrmashalyghy baryn týsinbey otyr. Jyldamdyghy da birdey, kólemi de úqsas. Endeshe velosiypedshilerden de jýrgizushi kuәligin talap eteyik. 18 jasqa tolmaghandargha tyiym salayyq, velosiypedin tartyp alayyq. Parlamenttegi «danyshpandardyn» búdan basqa ainalysatyn isi joq qoy!

Esirtkige eltigen esil ghúmyr

Nashaqorlyq ta kýn sanap qanat jayyp barady. Kez kelgen jasóspirimge qoljetimdi «túz» dep atalatyn sintetikalyq esirtki oqushylar men studentter arasynda keng taraldy. Eng soraqysy, búghan jastar ghana әues emes eken. Auyr nashaqorlyqpen auyratyn anonimdi pasiyentter qalpyna keltiru terapiyasy kursynan ótetin iri rehab diyrektory súhbatynda aitqanday, onyng kliyentteri arasynda tabysty menedjerler, qúqyq qorghau organdarynyng ókilderi men memlekettik qyzmetkerler bar. «Sintetika» alghashqy qabyldaudan bastap túraqty tәueldilikti tudyrady, adam ony birneshe jyl boyy tútynuy mýmkin, búl qalypty jayt kórinip, әdettegi ómir saltyn ústanady. Aynalasyndaghylar onyng nashaqor ekenin bilmeui mýmkin. Alayda búl jandardyng ghúmyry tym qysqa, eng kóbi 3-5 jyl ómir sýredi. Uaqyt óte kele tәueldilik kýsheyip, psihikalyq búzylysqa әkeledi de búl әdette, jýrekting toqtap qaluymen ayaqtalady: sintetikalyq preparattar túraqty tahikardiya men aritmiyany tudyrady, búghan jas aghzagha da tótep bere almaydy.

Búl mәseleni zang shygharushy organnyng týbegeyli sheshetin uaqyt keldi-au? Mәselen, Qytay, Filippin jәne t.b. elderding tәjiriybesin qarasaq, qatang jazalau arqyly esirtki satushylargha shek qoya aldy, al Qazaqstanda salystyrmaly týrde solqyldaq zandar men qúqyq qorghau jýiesindegi sybaylas jemqorlyqtyng kesirinen kelensiz jayt janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap otyr.

Ajal apanyna iytermeleytin esirtkige qarsy kýresuding ornyna, minberdegi mәjilismender ekinshi jyl boyy veypke shýiligip otyr. Jasóspirimderding elektrondy temekige tәueldi ekeni týrtki bolyp, tyiym salugha kirisken. Áytse de veyp әu basta kәmeletke tolmaghandargha arnalyp jasalmaghan. Búl eresek temeki shegushilerge ziyandy azaytudyng balama ónimi retinde jasalghan – dәrigerler temeki týtininde qaterli isik pen ózge de aurulardy qozdyratyn ziyandy zattar bar ekenin dәleldedi. Nikotinsiz týtinge jol ashqan elektrondy temeki әlemde qaupi azyraq ónim bolyp sanalady. Damyghan elderde biylik múny ziyansyz almastyrghysh retinde belsendi týrde nasihattaydy. Tilge tiyek etsek, Úlybritaniyada múnday tәsilding arqasynda eresek túrghyndardyng 10%-gha juyghy temeki shegedi (al 2010 jyly jartysyna juyghy temeki shegetin). Búl rette, qazaqstandyq zang shygharushylar veypke tolyq tyiym saludy úsynudan basqa eshtene oilap taba alar emes. Sonda olardyng pikirinshe, adamdardyng kәdimgi temeki shegip, ulana bergeni jaqsy ma?

Temeki men ishimdik siyaqty veyp te eresekterge arnalghan ónim. Esterinizde bolsa, 10-15 jyl búryn elimizde oqushylar qazirgidey bir ret qoldanylatyn qarapayym temeki tartugha kóshken edi, biraq soghan baylanysty eshkim temekige tyiym saludy oilaghan joq. Ya bolmasa jasóspirimder ishpesin dep ishimdikke shek qoymady. Múndaghy mәsele ony tiyimdi retteude bolyp túr: jasóspirimge eshbir jaghdayda veyp, temeki nemese ishimdik berilmeui ýshin zannamalyq baza qúru qajet. Búl zang shygharulardyng isi, al ony oryndau, sauda nýktelerin baqylau memlekettik dengeyde kәsiby týrde sheshiluge tiyis mindet. Búl mәselede populizm qajet emes.

Janaózen, Temirtau, Shahtinsk: júmyssyzdyq jәne shahtadaghy jarylys

Jastar ýshin júmyssyzdyq pen әleumettik liftting bolmauy, әsirese, atyshuly Janaózen siyaqty jekelegen monoqalada ózekti mәsele bolyp qala beredi. Biylik әleumettik shiyelenisti auyzdyqtau ýshin qansha shara qoldansa da, naqty nәtiyje joq. Iri ónerkәsip salasyndaghy júmys berushilerdi (Janaózendegi múnay óndirushiler nemese Shahtinsk pen Temirtau siyaqty tau-ken sektory) kóbirek júmys oryndaryn ashugha mәjbýrleu turaly tolghaqty týitkilge ónerkәsiptik qauipsizdik turaly mәsele qosylady. 46 kenshining ómirin qighan jәne sonyng nәtiyjesinde Qazaqstan Ýkimeti men ýndi magnaty Mittal arasyndaghy qarym-qatynastyng nasharlauyna әkep soqtyrghan Temirtaudaghy jaqynda bolghan qayghyly oqigha enbek qauipsizdigi mәselesinde neghúrlym qatang әri jýieli zannamalyq bazany qalyptastyrugha mәjbýrleydi. Sonda Mittal siyaqty investorlardyng adam ómiri men densaulyghyna nemqúrayly qarauyna jol berilmeushi edi.

Múnyng bәri kәsiby zang shygharushylargha azyq emes pe? Bolghanda qanday! Biraq bizding deputattar korpusy onyng ornyna karta, lotereya jәne ruletka siyaqty taqyryptan asa almay jatyr. Ludomaniya turaly mәjilismender kýn sayyn derlik súhbat beredi, teledidardan týspeydi, janalyqtargha jyltyndap shygha beredi.

Áleumettik derekter Qazaqstanda damyghan elderge qaraghanda qúmar oiynshylardyng sany az ekenin kórsetse de, qúmar oiyn mәselesi kýn tәrtibinen týspey keledi. Karta men ruletka myndaghan otbasynyng oiranyn shygharghan úrdajyq otaghasynan qorlyq kórgen әielder men balalardan nemese 20-25 jasynda esirtkiden ajal qúshqan jauqazyn jastardan ya bolmasa birqatar qala men býkil aimaqtaghy jappay júmyssyzdyqqa qaraghanda manyzdy me edi?

Qazaqstandyq zang shygharushy organnyng ruletka, samokat jәne veypke uaqyt júmsaghansha qogham men memleketting shynymen de tolghauy tereng týitkiline nazar audaruyna ne kedergi eken? Týsiniksiz...

Abai.kz