قازاقستاندا الەۋمەتتىك ماسەلەلەر از ەمەس. تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق، مونوقالالار مەن وڭىرلەردە جۇمىس ورىندارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، جاسوسپىرىمدەر قىلمىسى، ناشاقورلىق ت.ب. الايدا دەپۋتاتتاردىڭ سويلەگەن ءسوزءى مەن تالقىلاعان زاڭنامالىق يدەياسىنا قاراپ ەلدە ۆەيپ، ەلەكترءلى ساموكات نەمەسە قۇمار ويىنشىدان باسقا ماڭىزدى تۇيتكىل جوق سياقتى.

جانۇياداعى جانجالعا قاتىستى كۇنىنە 300 شاعىم

20 قاراشا كۇنى باس پروكۋراتۋرا ءىىم-مەن بىرلەسىپ، جاعا ۇستاتارلىق جايتتى جايىپ سالدى: جانۇياداعى جانجالعا قاتىستى كۇنىنە پوليتسياعا شامامەن 300 شاعىم تۇسەدى. جۋان جۇدىرىقتى وسپادار كۇيەۋدەن بالالار دا ءزابىر كورەدى ەكەن. بۇل بەلگىلىسى عانا، «102»-گە قوڭىراۋ شالماي، جىلى جاۋىپ قوياتىنى قانشاما؟

بيىلعى 10 ايدا 50 مىڭ وتباسىلىق تيران اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا، تاعى 700-دەن استام تۇرعىنعا قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ۇرەيلى ستاتيستيكا. بىراق بۇل سوتقا جەتكەندەرى عانا ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. الەۋمەتتانۋشىلار مۇنىڭ اۋقىمى ءىس جۇزىندە 15-20 ەسە ۇلكەن دەپ سانايدى: كوپ ايەل ءتارتىپ ساقشىلارىنا جۇگىنۋدەن قورقادى نەمەسە ولاردىڭ شاعىمى ەلەنبەيدى. پروكۋراتۋرادا قوستاناي وبلىسىندا ايەل كۇيەۋىنىڭ قولىنان قازا بولماس بۇرىن 49 رەت پوليتسياعا جۇگىنگەنى تۋرالى ايتىلدى. زاڭگەرلەر تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ توركىنىن پوليتسەيلەردىڭ سالعىرتتىعى عانا ەمەس، شۇعىل تۇردە وزگەرتىلۋگە ءتيىس شيكى زاڭداردان كورەدى. مىسالى، بوتەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا ورتاشا جانە اۋىر زيان كەلتىرسەڭ قىلمىستىق باپ بار، ال وتباسى مۇشەسىنە كەلگەندە بۇل سۇمدىق (تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق) نەلىكتەن اكىمشىلىك ىسكە جاتادى؟

بۇل زاڭ شىعارۋشىلارعا جۇكتەلگەن كەزەك كۇتتىرمەس مىندەت. بىراق ءبىزدىڭ ماجىلىسمەندەر مۇلدە باسقا ماسەلەگە باس قاتىرادى. مىسالى، ءبىر ايدان بەرى ەلەكترلى ساموكاتپەن ءجۇرۋ ءۇشىن جۇرگىزۋشى كۋالىگى كەرەك پە، جوق پا دەپ دال بولۋدا. ولاردىڭ جاسىنا شەكتەۋ قويۋى ءتىپتى، كۇلكىلى جايت. كوپشىلىك ەلەكترلى ساموكاتتىڭ ەلەكتر قوزعالتقىشىنان باسقا كادىمگى ۆەلوسيپەدتەن قانداي ايىرماشالىعى بارىن تۇسىنبەي وتىر. جىلدامدىعى دا بىردەي، كولەمى دە ۇقساس. ەندەشە ۆەلوسيپەدشىلەردەن دە جۇرگىزۋشى كۋالىگىن تالاپ ەتەيىك. 18 جاسقا تولماعاندارعا تىيىم سالايىق، ۆەلوسيپەدىن تارتىپ الايىق. پارلامەنتتەگى «دانىشپانداردىڭ» بۇدان باسقا اينالىساتىن ءىسى جوق قوي!

ەسىرتكىگە ەلتىگەن ەسىل عۇمىر

ناشاقورلىق تا كۇن ساناپ قانات جايىپ بارادى. كەز كەلگەن جاسوسپىرىمگە قولجەتىمدى «تۇز» دەپ اتالاتىن سينتەتيكالىق ەسىرتكى وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا كەڭ تارالدى. ەڭ سوراقىسى، بۇعان جاستار عانا اۋەس ەمەس ەكەن. اۋىر ناشاقورلىقپەن اۋىراتىن ءانونيمدى پاتسيەنتتەر قالپىنا كەلتىرۋ تەراپياسى كۋرسىنان وتەتىن ءىرى رەحاب ديرەكتورى سۇحباتىندا ايتقانداي، ونىڭ كليەنتتەرى اراسىندا تابىستى مەنەدجەرلەر، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بار. «سينتەتيكا» العاشقى قابىلداۋدان باستاپ تۇراقتى تاۋەلدىلىكتى تۋدىرادى، ادام ونى بىرنەشە جىل بويى تۇتىنۋى مۇمكىن، بۇل قالىپتى جايت كورىنىپ، ادەتتەگى ءومىر سالتىن ۇستانادى. اينالاسىنداعىلار ونىڭ ناشاقور ەكەنىن بىلمەۋى مۇمكىن. الايدا بۇل جانداردىڭ عۇمىرى تىم قىسقا، ەڭ كوبى 3-5 جىل ءومىر سۇرەدى. ۋاقىت وتە كەلە تاۋەلدىلىك كۇشەيىپ، پسيحيكالىق بۇزىلىسقا اكەلەدى دە بۇل ادەتتە، جۇرەكتىڭ توقتاپ قالۋىمەن اياقتالادى: سينتەتيكالىق پرەپاراتتار تۇراقتى تاحيكارديا مەن اريتميانى تۋدىرادى، بۇعان جاس اعزاعا دا توتەپ بەرە المايدى.

بۇل ماسەلەنى زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ تۇبەگەيلى شەشەتىن ۋاقىت كەلدى-اۋ؟ ماسەلەن، قىتاي، فيليپپين جانە ت.ب. ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن قاراساق، قاتاڭ جازالاۋ ارقىلى ەسىرتكى ساتۋشىلارعا شەك قويا الدى، ال قازاقستاندا سالىستىرمالى تۇردە سولقىلداق زاڭدار مەن قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىندەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەسىرىنەن كەلەڭسىز جايت جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ وتىر.

اجال اپانىنا يتەرمەلەيتىن ەسىرتكىگە قارسى كۇرەسۋدىڭ ورنىنا، مىنبەردەگى ماجىلىسمەندەر ەكىنشى جىل بويى ۆەيپكە شۇيلىگىپ وتىر. جاسوسپىرىمدەردىڭ ەلەكتروندى تەمەكىگە تاۋەلدى ەكەنى تۇرتكى بولىپ، تىيىم سالۋعا كىرىسكەن. ايتسە دە ۆەيپ ءاۋ باستا كامەلەتكە تولماعاندارعا ارنالىپ جاسالماعان. بۇل ەرەسەك تەمەكى شەگۋشىلەرگە زياندى ازايتۋدىڭ بالاما ءونىمى رەتىندە جاسالعان – دارىگەرلەر تەمەكى تۇتىنىندە قاتەرلى ىسىك پەن وزگە دە اۋرۋلاردى قوزدىراتىن زياندى زاتتار بار ەكەنىن دالەلدەدى. نيكوتينسىز تۇتىنگە جول اشقان ەلەكتروندى تەمەكى الەمدە قاۋپى ازىراق ءونىم بولىپ سانالادى. دامىعان ەلدەردە بيلىك مۇنى زيانسىز الماستىرعىش رەتىندە بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتايدى. تىلگە تيەك ەتسەك، ۇلىبريتانيادا مۇنداي ءتاسىلدىڭ ارقاسىندا ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ 10%-عا جۋىعى تەمەكى شەگەدى (ال 2010 جىلى جارتىسىنا جۋىعى تەمەكى شەگەتىن). بۇل رەتتە، قازاقستاندىق زاڭ شىعارۋشىلار ۆەيپكە تولىق تىيىم سالۋدى ۇسىنۋدان باسقا ەشتەڭە ويلاپ تابا الار ەمەس. سوندا ولاردىڭ پىكىرىنشە، ادامداردىڭ كادىمگى تەمەكى شەگىپ، ۋلانا بەرگەنى جاقسى ما؟

تەمەكى مەن ىشىمدىك سياقتى ۆەيپ تە ەرەسەكتەرگە ارنالعان ءونىم. ەستەرىڭىزدە بولسا، 10-15 جىل بۇرىن ەلىمىزدە وقۋشىلار قازىرگىدەي ءبىر رەت قولدانىلاتىن قاراپايىم تەمەكى تارتۋعا كوشكەن ەدى، بىراق سوعان بايلانىستى ەشكىم تەمەكىگە تىيىم سالۋدى ويلاعان جوق. يا بولماسا جاسوسپىرىمدەر ىشپەسىن دەپ ىشىمدىككە شەك قويمادى. مۇنداعى ماسەلە ونى ءتيىمدى رەتتەۋدە بولىپ تۇر: جاسوسپىرىمگە ەشبىر جاعدايدا ۆەيپ، تەمەكى نەمەسە ىشىمدىك بەرىلمەۋى ءۇشىن زاڭنامالىق بازا قۇرۋ قاجەت. بۇل زاڭ شىعارۋلاردىڭ ءىسى، ال ونى ورىنداۋ، ساۋدا نۇكتەلەرىن باقىلاۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كاسىبي تۇردە شەشىلۋگە ءتيىس مىندەت. بۇل ماسەلەدە پوپۋليزم قاجەت ەمەس.

جاڭاوزەن، تەمىرتاۋ، شاحتينسك: جۇمىسسىزدىق جانە شاحتاداعى جارىلىس

جاستار ءۇشىن جۇمىسسىزدىق پەن الەۋمەتتىك ءليفتتىڭ بولماۋى، اسىرەسە، اتىشۋلى جاڭاوزەن سياقتى جەكەلەگەن مونوقالادا وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرەدى. بيلىك الەۋمەتتىك شيەلەنىستى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن قانشا شارا قولدانسا دا، ناقتى ناتيجە جوق. ءىرى ونەركاسىپ سالاسىنداعى جۇمىس بەرۋشىلەردى (جاڭاوزەندەگى مۇناي وندىرۋشىلەر نەمەسە شاحتينسك پەن تەمىرتاۋ سياقتى تاۋ-كەن سەكتورى) كوبىرەك جۇمىس ورىندارىن اشۋعا ماجبۇرلەۋ تۋرالى تولعاقتى تۇيتكىلگە ونەركاسىپتىك قاۋىپسىزدىك تۋرالى ماسەلە قوسىلادى. 46 كەنشىنىڭ ءومىرىن قيعان جانە سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ۇكىمەتى مەن ءۇندى ماگناتى ميتتال اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ناشارلاۋىنا اكەپ سوقتىرعان تەمىرتاۋداعى جاقىندا بولعان قايعىلى وقيعا ەڭبەك قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىندە نەعۇرلىم قاتاڭ ءارى جۇيەلى زاڭنامالىق بازانى قالىپتاستىرۋعا ماجبۇرلەيدى. سوندا ميتتال سياقتى ينۆەستورلاردىڭ ادام ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا نەمقۇرايلى قاراۋىنا جول بەرىلمەۋشى ەدى.

مۇنىڭ ءبارى كاسىبي زاڭ شىعارۋشىلارعا ازىق ەمەس پە؟ بولعاندا قانداي! بىراق ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار كورپۋسى ونىڭ ورنىنا كارتا، لوتەرەيا جانە رۋلەتكا سياقتى تاقىرىپتان اسا الماي جاتىر. لۋدومانيا تۋرالى ماجىلىسمەندەر كۇن سايىن دەرلىك سۇحبات بەرەدى، تەلەديداردان تۇسپەيدى، جاڭالىقتارعا جىلتىڭداپ شىعا بەرەدى.

الەۋمەتتىك دەرەكتەر قازاقستاندا دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا قۇمار ويىنشىلاردىڭ سانى از ەكەنىن كورسەتسە دە، قۇمار ويىن ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. كارتا مەن رۋلەتكا مىڭداعان وتباسىنىڭ ويرانىن شىعارعان ۇرداجىق وتاعاسىنان قورلىق كورگەن ايەلدەر مەن بالالاردان نەمەسە 20-25 جاسىندا ەسىرتكىدەن اجال قۇشقان جاۋقازىن جاستاردان يا بولماسا بىرقاتار قالا مەن بۇكىل ايماقتاعى جاپپاي جۇمىسسىزدىققا قاراعاندا ماڭىزدى مە ەدى؟

قازاقستاندىق زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ رۋلەتكا، ساموكات جانە ۆەيپكە ۋاقىت جۇمساعانشا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ شىنىمەن دە تولعاۋى تەرەڭ تۇيتكىلىنە نازار اۋدارۋىنا نە كەدەرگى ەكەن؟ تۇسىنىكسىز...

Abai.kz