JAS AZAMAT

Shygharushy: Qoshmúhamet Kemengerúly

Bastyrushy: Alash seriktigi

 

 1 - san

1918 jylghy 30 shilde

Petropavl q.

JAS TILEK

Jastar sezining tilegi oryndaldy: ómir tәjiriybesinin, bilim azdyghynyng kemdigine qaramay, tórt týligi saylanbay, «Jas Azamat» tәuekel kemesine minip, túrmystyng talasatyn, kýresetin maydanyna shyqty.           

Keleshekting qaranghylyghy, sayasy auanyng kýn sayyn qúbyluy, qalyng órttey, keseldi derttey apaty kýshti kýnderding tuuy, dýnie bolu-bolmau sol әlining maydangha qoyyluy, últtyng ómirlik qúqyqtary ayaq astyna taptalyp, zorlyqtyng ýkim sýrui, «Jas Azamattyn» ýstine auyr jýk salyp otyr, qoghamdasyp-qoltyqtasyp kýsh berip, auyr jýkti tiyisti ornyna jetkizu - jastardyng basty mindeti, ýlken boryshy.

JAS AZAMAT

Shygharushy: Qoshmúhamet Kemengerúly

Bastyrushy: Alash seriktigi

 

 1 - san

1918 jylghy 30 shilde

Petropavl q.

JAS TILEK

Jastar sezining tilegi oryndaldy: ómir tәjiriybesinin, bilim azdyghynyng kemdigine qaramay, tórt týligi saylanbay, «Jas Azamat» tәuekel kemesine minip, túrmystyng talasatyn, kýresetin maydanyna shyqty.           

Keleshekting qaranghylyghy, sayasy auanyng kýn sayyn qúbyluy, qalyng órttey, keseldi derttey apaty kýshti kýnderding tuuy, dýnie bolu-bolmau sol әlining maydangha qoyyluy, últtyng ómirlik qúqyqtary ayaq astyna taptalyp, zorlyqtyng ýkim sýrui, «Jas Azamattyn» ýstine auyr jýk salyp otyr, qoghamdasyp-qoltyqtasyp kýsh berip, auyr jýkti tiyisti ornyna jetkizu - jastardyng basty mindeti, ýlken boryshy.

«Jas azamattyn» altyn iydeyaly, әulie maqsaty, negizgi joly – últ bostandyghy, últ tendigi.

     Búl tilekke jetu ýshin «Jas Azamat» Alashtyng altyn tuyn jayqaldyra alatyn, dúshpangha kýiinish, dosqa quanysh salatyn, irgeli er qylatyn birlikti qoldanady. Álsizdi kýsheytetin, auyrdy jenildetetin tabighattyng qojasy bolghan sharua mindetin qoldanady. Ar-imannyn, taza adamshylyqtyng týpki tamyry әdildikti qoldanady.

Osy aitylghan joldarda qarsy kýsh - qalyng jau túrsa da, taudan ýlken túrmystyq kedergiler túrsa da, «Jas Azamattyn» bet alghan saparynan qaytpaytynyna imanymyz berik.

«Jas azamat» qajysa, talsa, qaterden qoryqsa, ot ekpindi últshyl jastardyng ruhynyng sóngeni, últ ýshin «ystyq qan, jas jan qúrban!» degen pikirden qaytqandyghy joq...

Búl mýmkin emes, óitkeni, jýrekterine nyq baylanyp, ystyq qandaryna singen zat - bir buynnan bir buyngha kóship otyratyn qasiyetti múra.

Alty million Alashtyn, jaryq oily jastary arasyndaghy jalghyz «Jas Azamatty» alyp shyghyp, asyray almasa, túghyrgha qondyryp bauly almasa, púlgha múqtaj qylsa, jas ataulynyng sýiegine tarihy úyat tanbasy basylady.

Jastar! Keleshektegi buyndardan alghys, ya qarghys alatyn dәuirge kezdestinder! Últtyng gýldenui kórkengi, «Alash Ordanyn» abyroyy, aibyndy boluy senderden. Kәri buynnan qayyr az. Kәri buyn (birazyn shygharghanda) qajyghan, qayraty qaytqan buyn, erligi sónip, jauynger babalaryn úmytqan buyn, «tórelerge» qúldyq úryp jatyr. Týimege tabynghan buyn, saylau, partiyasymen milaryn shiritip, últ namysyn, júrt júmysyn kýndik tamaghyna aiyrbastaghan buyn.

Mәdeniyeti joghary últtardyng jastary úzaq jyldar ot ómirdi gharyp qylyp, kóz jasyn, jýrek qanyn sel dariya qylyp, oilaghan maqsatyna jetip otyr. Kóz aldymyzdaghy orys studentteri alpys jyldan astam azattyq jolynda eski ýkimetpen kýresip keldi.

Bizding Alash jastary 1905 jyldan ghana bastap, әleumet qozghalysyna kirisip, sayasy kýreske at salysa bastap edi. Endi mineki, az jyldyng ishinde óz mindetin kózdegen nysanagha tiygizip otyr. Alash úranynyng ýkimeti «Alash Orda» qúryldy.

Az beynetpen tabylghan dәuletti salaqsyp, úsaq júmysqa kirisip, qoldan shygharyp jiberu - keshilmeytin kinә.

Jastar! «Alash Ordagha» mәdeny kýsh beretin kýndering tudy! Jer-su, birlik-berekeden aiyrylghan kәri buynnyng osy uaqytqa deyin istegen zor qateleri, jeter!

Biylik tizginin qolgha alatyn kýndering tudy.

El ýshin, jer ýshin: «Alashtap!» Aq tu kóterip nayza salyp, sadaq tartatyn kýndering tudy.

Jastar! Jýrek tolqytqan sherdi, my tolqytqan oidy jaryqqa shygharyp, maydangha salyndar!

Alda jýrgen Alash jolynda ayanbay qyzmet qylghan adal jýrek aghalardan ýlgi, ónege alyndar!

Eldikten, erlikten aiyrylyp, eki jýz jylday ensesi týsken eldi oilandar!

Kýndi - týn, jaqyndy - jat, paydany - ziyan dep jýrgen, tolyq sayasy qúqyqtaryn izdep alugha er jetip, esi kirmegen eldi oilandar!

Týn qaranghy, dauyl qatty. Biraq, últ baqyty jastargha – núrly sәule!!!

Jasasyn, «Alash Orda!»

Jasasyn, Alash kóshbasshylary!

Jasasyn, Alashtyng jaujýrek, últshyl jastary!

 

ALASh AZAMATTARYNA!

180 million Rossiya halqyn 300 jyldan astam bir shybyqpen aidaghan Roman túqymynyng taghy kýirep, is basynan qúlaghanday, jeti aiday zorlyqpen, qanisherlikpen biylik jýrgizip dәuren sýrgen bolishevik ýkimeti de, Sibir jerinde jyghyldy.

«Din ýshin, tughan jer ýshin, patsha ýshin!» dep Nikolay ýkimeti halyqtyng qanyn qanday sorsa, sosializm ýshin, júmysker kristian ýshin, Sovet ýshin!» dep bolishevik ýkimeti de halyqtyng qanyn sonday sordy.

Qoldan mal, bastan erik ketti. Bostandyq, tendik armany aramtamaq, qany búzyqtardyng tepkisine týsti. Halyqty qaranghydan jaryqqa shygharu jolynda anday ýkimetpen alysyp, abaqtyda biyt-býrgege jem bolyp, qyrshyn ómirlerin qorlyqta, tarshylyqta ótkizgen sayasy sabazdar, olardyng beyneti, qany men miynan tabylghan olja da zorlyqshyldardyng ayaghynyng astynda qaldy.

El talandy, shabyldy, ashyqty, er-azamat qangha batty, alystaghy alysqan jau bylay qalyp, ayaq astynan jaulasyp, aghayyn júrt birining etin biri jedi.

Qara halyqtyng ózi saylap qoyghan mekemeleri tas-talqan boldy. Úry-qary, it minezdi azghyndar halyqtyng qasiyetti taghdyryna ie boldy. Halyq qazynasy ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketti.

300 jylday qorlyq kórgen 180 million halyqtyng atan bәige at jarysy, úly dýbir ýlken toyda bas qosatyn qúryltayy (uchrediytelinoe sobraniye) basqan izi qan sasyghan, jýgensiz toptyn, qara kýshting qaharyna úshyrady.

Búratanalardyng biyligining óz qolynda degen arman-ýmiti qapyda aqqan qan boldy.

Qyrym, Kavkaz, Bashqúrtstannyn, Týrkistannyn... qandy oqighalary, bolishevikterding qanqúmarlyqtaryna aiday aiqyn dәlel. Alty million Alash halqy kóz jasyn tógip, qúdaydan tilegen Aq ordasyn tige almady. Alash azamattarynyng qaysysy qaranghy tar abaqtyny kórdi, qaysysy búlt jamylyp, múz tósenip, qashyp jýrdi, qaysysy jasyldanyp janghan otqa, shapqan qylysh, atqan oqqa qarsy jýrdi.

Alash ýshin ajaldan tayynbady, basqa júrttyng bolisheviygi bireu bolsa, Alashqa degen ekeu boldy. Ózimshildigin últ paydasyn satqan jaqynnan jat shyqty.

Qashan da bolsa, aqtyq shyndyq ýstige shyqpaq, jauyzdyq joghalmaq – túrmys zany. Bolishevikterding hәm bolshevikshilderding jeti aidyng ishinde istegen zorlyqtary ózderine jendet boldy.

Qar suynday, qazannyng kýiesindey bolishevikter joghaldy.

Bolishevik búlty basqan bostandyq kýni jarqyrap, janadan shyqty, núryn tókti.

Azamattar!

Qúday Alashtyng tilegin berdi. Dúshpan keudesi basyldy, ýni óshti. Qozghalmastay kýige týsti.

«Alash Orda» tigildi, Aq tu kóterildi. Kýni erteng túrmys tonyn pishetin, keleshekke ýlgi jón salatyn Alash qúryltayy bolmaq.

Ayaqtan әuire, qoldan kisen, auyzdan qaqpaq ketken Alash balasy óz qúryltayyndy kórip ólsen, armanyng joq!

Ótken ómirdegi auyr jaghdaygha qalyng qayghy, kóz jasy - bәri de endi úmyt boldy.

Qara shanyraq «Alash Ordanyn» tigilgeni - bir uaqytta qazaqty algha shyghardy.

Aqsaqaldar, aghalar!

Aqyl aityp, jol bastandar! Bayaghy erkin dәurennen sóz qozghap, jastardyng jýrekterine qyzulyq jalynyn salyndar!

Qazaq-qyrghyz bir kezde kemeline kelgen, óz aldyna handyq qúryp biylik jýrgizgen el emes pe edi? Top bastaghan kósemi, sóz bastaghan shesheni, qol bastaghan batyry bar emes pe edi!?

Dәuletti baylar, myrzalar!

Kisilik malda emes, әste býgin bar dýniye, erteng joq. Árkim shamasyna qaray últyna qyzmet qyluy tiyis.

Bolishevik zamanynda júrt aldaghy maldy sadaqa qylyp edi. Kýn jadyraghan song qúdaydy úmytpau kerek. Bolishevik búlty aiyqqanmen, aldymyzda qaterli kýnder kóp. Qara búlttyng onnan bolsa da, soldan bolsa da kóterilip ketui ghajap emes. Alaspyran kýnderde mal ayap qalu aqylgha da, argha da, sharighatqa da teris.

Jastar!

Atqa min! Basqa júrttar kórsin!

Oral, Altay, Ertis, Esil-Núra, Edil-Jayyq boyynda sharq úrghan arystanday aqyrghan Alashtyng ruhynyng sónbegenin kórsin!

Yapyrmay! Keshe ghana emes pe edi, alty million Alash balasynyng basy qúralmay, jer-sudan aiyrylyp, pendege pende bolyp jýrgeni, meyirimsiz tas bauyrlardan rahym tilep jýrgeni. Mine, «Alash Ordagha» jәrdem qylmasandar, úrangha qyzbasandar, sol kónilsiz kýndering aldarynda dayar.

Ardaqty azamattar!

Alash tuy Qaghbamyz bolsyn, bәrimiz soghan qarayyq.

Alash tilegi imanymyz bolsyn, bәrimiz soghan úiyiyq.

 

Inshalla Alash jasaydy!

Jasasyn Alash Avtonomiyasy!!!

Ombydaghy Alash partiyasynyng bas komiyteti.

BÝLINGENNEN BÝLDIRGI ALMA

 

Mineki, bostandyq tughan jetinshi aidyng jýzin kórip túrmyz. Sodan beri beyshara bostandyqtyng basy ara shaqqanday dang boldy, talay talqygha týsti. Kópke birdey Kýndey bostandyq seniki emes, meniki degen pәlege úshyrady.

Shyn halyq qamqorlary shetke qaghylyp, «Ash ishkende payda bolar» bostandyqqa en taghyp, [basqa bireuler] iyelenip aldy.

Ásirese, búl bostandyq dәuirinde tәkapparlyq is – orys halqynyng búqarashyl ziyaly taby (intelliygentnyy klass) men júmysker-qarashepken tabynyng arasyna týsken ýlken jik. Ejelden búqara halyqtan jigi aiyrylghan, synar tizgindi qynyrjaq aqsýiekshil, memleketshil ziyalylar turaly sóz qozghamaymyn.

Men ziyaly tabynan, búqara ýshin otqa kýiip, sugha týsip jýrgen ziyalylardan júmysker-qarashekpender nege bezip ketti; qol ústasyp, qúshaqtasyp birge júmys qylmady? ne sebepten bolishevikterding qoltyghyna kirip ketti? osynday súraqtargha tómende jauap bermekshimin.

Búqarashyl ziyalylar erte [oyanyp,] jalpy baqyt, mahabbattyng basyna úryndy. Boztorghay qoy ýstine júmyrtqalaytyn zaman bolady, seniki-meniki [degen] bolmaydy dep jýrdi. Júmysker-qarashekpenning jýregine qonatyn: «Nadandyq qaranghylyq jerinde jayly qonys tabasyn, [ózing soghysyp] tartyp al», degen sózderdi iman ornynda aityp jýrdi. «Kýrespen qúqyghyna ie bol, ata-teging baylyqqa jetsin»,- dep jýrdi. Jyly sózdermen semirtti. Júmysker-qarashekpenning ruhyn tәrbiyelemey, malqúmarlyq taghy nәpsisin tәrbiyeledi. Búl bir.

Ekinshi, baqyt, mahabbatty kókseu - orys halqynyng týpki jaratylysynda bar. Osydan basqa júrttar últ namysyn, sharua mindetin úmytqan joq, qayta kýn sayyn sharuany algha bastyryp jatyr. Osy kýnde Kýnbatysty qorqynyshqa týsirip otyrghan Kýnshyghys halyqtarynan Qytay men Japoniya Kýnbatystan ýlgi-órnekti kóp aldy. Biraq, Kýnbatystyng ruhany mәdeniyetin aram astay kórip, ózine almaydy. Onymen Qytay, Japoniya halqynyng minezi búzylyp, Europa ýkimetterinen artyq qan tógip, jetim-jesirdi jylatyp otyrghan jeri joq.

Sosializmning bas úyasy - batys Europa. Sol batys Europada sosializm pikirining taraluy bәsen: ol jaqtyng sosialisteri sharua saltyna, әleumet bolmysyna qarap, sosializmdi noqtalap otyrghanda, bizding orys sosialisteri әkimshilik qolgha tiyse, dýnie júmaghyn ornatamyz, deydi.

     Orystyng búqarashyl ziyalylary 10-15 jyl Búharada oqyp, paydasyz baqyttardy bastaryna toltyryp qaytatyn músylman shәkirtterindey, Kýnbatystyng shirik filosofiyasyn orys jerine tasyp jýrdi. Sol shirik filosofiyamen júmysker- qarashekpendi tamaqtandyrdy.

     Ataqty jazushy Dostoevskiy aitady: «Jalpy dýniyening baqytyn izdeu bizding orystyng enshisine tiydi. Orysqa qashan jalpy baqyt tapqansha tynyshtyq joq» dep.

     Sol aitqany osy kýnde kelip túr. Últ qany orys aqyndarynyng kóbinde joq edi. Tileytinderi jalpy sosializm edi.

     Ózgeris boldy. Júmysker-qarashekpenderding búqarashyl ziyalylarmen eseptesetin kýni tudy.

     «Bayaghydan beri auyzgha qaratyp edinder, endi auyz biriginder!», degen kezde búqarashyl ziyalylar tayqyp shyqty. Elirme tәtti sózderining túrmys jýzinde iske aspaytynyn sezip, sheginshektey berdi. Birte-birte: «tózbeymiz» deuge ainaldy. Múny kórgen son, júmysker-qarashekpen taby búqarashyl ziyalylardan beze bastady.

     Songhylardyng «talap al, tartyp al» degen «zomaqy» sózderin alyp ózderin ---qauymyna qosyp jiberdi.

     Búdan kórinedi: ata zamannan bergi búqarashyl ziyalylardyn, kóz kórip qol ústamaytyn saghymday, týpsiz tereng jel qiyalday, kórgen týstey sosializm sózderi («baylyq ortagha týsedi» degennen basqasy) enbekshilerding miyna qonbaghandyghy, qanyna sinbegendigi, aqyl sezimine әr bere almaghandyghy, kóniline qoyylmaghandyghy.

     Jogharyda kórsetilgen eki sebep: «alugha bolmasa, beruge joq» júmysker-qarashekpen taby túrmys ynghayymen jýru kerek, degen ziyalylardan at-tonyn ala qashyp, enshisin bólip, jigin aiyrdy.

     Endi orys jerinde ósip, orys shkolinde oqyp, Kýnbatyspen de, Kýnshyghyspen de orys arqyly tanys bolghan, ózimizding ziyalylargha (keng maghynada) keleyik: Mәdeniyetting qoynauynda bolsa da, orys ziyalylary qazaqqa ústaz boldy, inshalla! Bir kezde orys arasynda shenqúmarlyq kýshti edi. Bizding oqyghandarda da shenqúmarlyq auyruy kýsheydi. Shen, dәreje ýshin әkesin satugha arlanbaghandar boldy.

 Orys ziyalylarynda halyqshyl kóbeyip edi, bizde de kóbeydi. Tumysynda últshyl bolyp, ýzdik shyqqan qazaq ziyalylary sanauly. Kóbi tórelikting dәmin tatqannan keyin, zamannyng eriksiz sýireuimen últshyldyq audanyna qaytyp otyr. Bostandyq tughannan keyin, orys ziyalylary shiytining oghynday bytyrap, týrli sayasy jolgha týsip, aua jayylyp ketti. Bizding qazaq oqyghandarynan da eser de (SR), esdek (SD) te, halyqshyl, respublikashyl, taghy basqalary shyqty. Partiyanyng azghyny bolishevik partiyasyna kirgender de boldy. Kýni keshe últ dep jýrgender, jalpy sosializmge at salysyp, kommunist bolyp ketti. Orys ne kýige týsse, qazaq ta soghan týsti.

Orystyng búqarashyl ziyalylary búl kýnde bir tenge berip jyrlatyp, jýz tenge berip qoydyra almaghan siyaqty sharasynan asyp, jelikkenderdi toqtata almay otyr. Jiyrmanshy ghasyrdyng sosializmi (jalpy dýniyening aqyl-sezimi er jetpegendikten) adamshylyqty, mәdeniyetti, últshyldyqty qúrtatyndyghyn bolishevik tәjiriybesi kórsetip otyr. Adamzattyng jayyn nәpsisi joghalmay, sosializm tany atpaytynyna iman keltiru kerek.

Egerde orystan ýlgi aludy, bizding qazaq oqyghandary toqtatpasa, ótken jylghy orys kiygen taz kepeshti bizding qazaq ta kiyedi.

Týbinde qazaqtan kapitalister shyqqanda, fabrika-zavod kóbeygende, túrmystyng ózin de tap-tapqa bóler, oghan deyin sosializm kýiin kýilemey, túra túrayyq. Búqarashyl orys ziyalylarynyng jeke-dara ústaghan baqyt mahabatyna kótermeshi bolmay, taza Japoniyanyng jolymen jýrip, birlik-berekeden aiyrylmay, últshyldyqty saqtau kerek.

«Býlingennen býldirgi alma!», degen atalarymyzdyng altyn maqalyn esimizden shygharmayyq.

El balasy.

 

QÚTTYQTAU

 

Jas azamat úiqysynan oyandy,

Últ ýshin kýresuge oilandy,

Óner-bilim, jiger-talap kýsh jinap,

Algha ústap, jastar tuyn jar saldy.

Jolbarys, qasqyr, ai, arystangha,

Jaularyn bettetpeytin alysqanda,

Azuy alty qarys aidahargha,

Qandy ólim uyn shashqan qarysqanda,

Jasqanbay Jas azamat úshty qarsy.

Alam dep, emin-erkin shalysqanda,

Tileydi Alashynan aq batany.

Qan maydan úly bәige jarysqanda,

Últyna mәngi baqyt erik tilep,

Qol sozdy, Jas azamat, núr aspangha!

Jýnis

 

* * *

Ystyq jýrekpen «Jas Azamatty» qarsy alamyz! Tartqan baghytyna qayyrly sәt tileymin.

                                                    «Janar» úiymy.

 * * *

 

«Jas Azamattyn» núrly shyraq, jas jalauy bolyp, baqyty órlep, kýshi molayyp, kózdegen maqsatyna jetuine tilektespin.

                                                    Aqmoladan.....qoly.

 * * *

 

     Ár últty órge sýireytin, órnek bolyp tura jolgha bastaytyn basshy dat gazet bolghandyqtan, últ paydasyn oilap, adal niyet aq jýrekten shyghatyn jasóspirim jana talap «Jas Azamat» gazetining bauy berik boluyna tilektespiz.

                                        Múhmedsәlim Kashimov,

Hasen Temirbekov.

 

Gazetting sandaryn  baspagha dayyndaghan, týsinikterin jazghan

M. Qozybaev atyndaghy SQMU professory

Zarqyn Tayshybay.

Abai.kz