Qytay qazaghyna әigili «Tughan jer» qatarly әnder men «Ertis tolghauy» qatarly kýilerding avtory, kórinekti kompozitor Dolda Keneshúly Altay aimaqtyq әn-by ýiirmesinde, Ile qazaq avtonomiyaly oblysy, Altay aimaqtyq Bayyrghy shygharmalar jinau, retteu kensesinde, Ile oblystyq Mәdeniyet, kórkemóner zertteu ornynda úzaq jyldar boyy ershimdi enbek etken. Ol «Qazaq halyq kýilerinin» eki tomdyghyn, «Qazaq halyq әnderinin» eki tomdyghyn, «Qazaq sybyzghy kýilerinin» bir tomdyghyn, «Maqal-mәtelderdin» bir tomdyghyn, «Qazaq ólen-jyrlarynyn» bir tomdyghyn jәne «Qazaqtyng túrmys-salt jyrlarynyn» bir tomdyghyn jinap, ony baspadan shygharghan tanymal muzyka qayratkeri, etnograf, foliklorist.

Kompozitor D.Keneshúly 1947 jyly qazan aiynda QHR Altay aimaghy, Altay audanynyng Balbaghay degen jerinde dýniyege kelgen. Qytay muzykanttar ghoghamnyn, Shynjang muzykanttar qoghamynyn, Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq әdebiyet-kórkemónershiler birlestiginin, Oblystyq muzykanttar qoghamnyn, Shynjang Altay zertteu qoghamynyn, Shynjang «62 qonyr» zertteu qoghamnyng jәne Qazaqstan Kýishiler odaghynyn, Qazaqstan avtorlar qoghamynyng mýshesi. «Tәuelsiz Qazaqstannyng qaharmany» tós belgisi men QR «Memlekettik II dәrejeli dostyq órdenining iyegeri.

2006 jyly D.Keneshúly alghashqylardyng biri bolyp, atamekeni Qazaq eline qonys audarghan. Elge kelgennen keyin qol qusyryp qarap otyrmay, tarihy otanyna degen ystyq yqylaspen qayta qyzu júmysqa kirisedi. Sonyng nәtiyjesinde «Qytay qazaqtarynyng ruhani  mәdeniyet ýlgileri» atty ózi jinap, rettegen jeti tomdyq enbegi «Atamúra» baspasynan jaryq kóredi. Abyz qariyagha jolyghyp әngimelesuding sәti týsken edi, sol ekeuara suhbatymyzdy nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

– Kórgeni men kókeyge týigeni kóp, ruhany әlemi bay abyz aghamyz әngimening tiyegin qayjerden aghytar eken dep otyrmyn...

– Ákem Kenesh (Kenesary) men sheshem Gýlbaghysh (Gýlbahram) 1926 jyldary qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysynyng Jaysang audany, ýlken Qaratal degen jerinen salt atpen Qytay jerine ótipti. Qazirgi Altay aimaghy, Buyrshyn audanynyng Qalutan degen jerinde túratyn Zinkov degen bay orysty panalaydy. Ákem Zinkovtyng jergilikti qazaqtarmen jýrgizetin shiyki zat saudasynyng júmysyna aralasady. Sheshem «sol kezde 16 jasta edim, Zinkovtyng adamgershiligi kýshti boldy. Maghan jas qyz eken dep jany ashyp, qyz-kelinderining ishine qosyp, solarmen birdey kiyindirip, birdey tamaqtandyratyn» dep әngimesin aityp otyratyn. 1927-1928 jyldary Zinkov Altaydyng ortalyghy «Sarsýmbe» qalashyghyna kelip ornalasqanda әke-sheshemdi birge ala ketedi. Qalagha kelgennen keyin  Zinkovting býkil Altay betine әigili, ataqty tory jorgha atyn kýtip, baptaumen bolady. «Qazaq ishinde bolatyn alaman bәige, ýlken jarystarynda Zinkov jorghagha ózi minetin de, men tory jorghanyng shylbyryn taqymyma basyp attyng shauyp ketpeuin tejep, janamalay shauyp otyratynmyn» dep әkem marqúm әngimesin aityp otyratyn.

Bir jyldan song sol kezdegi qoghamdyq, sayasy әleumettik jaghdaydyng tiyimsiz, qúbylmaly bolghandyghyna baylanysty Zinkov әkemdi shaqyryp alyp: «Mening basyma qara búlt ainala bastady, sen óz qazaghynnyng ishine baryp kýnindi kór, janyndy baq», – dep bir minis at, bir byzauly siyr, bir bie men aq sәlde bozdan jasalghan shatyr ýy berip jolgha salady.

Ákem orystyng shiyki zat saudasymen ainalysyp jýrgende Qaziret ata auylynda otyratyn Halel degen noghaymen búryn tanystyghy bolghandyghy sebepti sol kisining qasyna kóship baryp, panalaydy. Halelding Nyghmetolla, Jәkibay degen balalarymen kóterme mәlish saudasymen ainalysyp (iyne-jip, boyau t.b.) jýrip Halelding inisi ispetti bolyp ketedi.

–  Siz osy Halel degen noghaydy kórdiniz be?

– Ol kisini kórgen joqpyn. Men es bilgen kezde Halelding úrpaqtary bizding ýidi «otau» dep ataytyn. Kýni býginge deyin olardyng úrpaqtarymen tuys retinde aralasyp túramyz. Men es bilgen kezde Halelding balalary Qyran ózenining soltýstik jaghyndaghy birneshe auyzdy dómbekten qip jasaghan  aghash ýide otyratyn. Qay jyldary ekenin bilmeymin, Halelding qystauynyng dәl túsynda túratyn Qyran ózenining ontýstik jaghalauynan shappalyq jer alyp, Qazaqstannan bosqyn bolyp kelgen Ospatay, Qúmarqan degen eki jetim jigitti bauyryna basyp, ini qylyp alyp, ýsheui birigip kirpishten asty-ýstin taqtaylap auyz ýi, tór ýy etip, bayraq qylyp alty auyzdy ýy salyp aldy. Ekeuin óz qolymen ýilendirip, aghaly-inili bauyrday bolyp ketedi. Biz keyingi úrpaqtar kýni býginge deyin birge tuysqan agha-inining balalarynday baylanysta ómir sýrip kelemiz. Sol әke-aghalarymyz shetinen ónerli, ústa, aghashshy, etikshi, qoladarynan kelmeytini joq pysyq adamdar bolaghan eken.

– Siz qay jyly, qay ónirde, qay jerde ómirge kelgen ekensiz?

– Men 1947 jyly qazan aiynda Shynjannyng Altay aimaghy, Altay audany, Balbaghay eldimekenindegi Qaziret ata auylynda dýniyege kelgen ekenmin. Ózimnen ýlken 1933 jyly tuylghan agham, 1940 jyly tuylghan әkpem, aralarymyz alshaq-alshaq ýsh bala bolyp, eng kenjesi men edim. 1954 jyly Qaziret ata auylyndaghy №5 bastauysh mektepting tabaldyryghyn alghash attadym. Ol kezde jartynshy synyp oqylatyn, men jartynshy synypty bir ay oqyghannan keyin múghalimder tolyq birinshi synypqa auystyryp jiberdi. Óitkeni men oqugha barmay túrghanda agha-әkpemnen әlippeni oqyp hat tanyp alghan bolatynmyn.

– Soghan qaraghanda әke-shesheniz qara tanityn sauatty adamdar bolghan ghoy.

– Ákem tilge sheshen, auyl arasyndaghy toylarda aitysqa týsip jýretin ólenshi әri azdap dombyra tartatyn, on sausaghynan óner tamghan ismer, ózi óte adal, týzu, әrqanday jaghdayda dúrysyn aitatyn adam bolghandyqtan auyldaghy úsaq-týiek dau-janjaldardy sheship tastaytyn. El arasynda «Qara bi» atanghan bedeldi adam bolypty. Sol 1950 jyldardyng basynda men mektepke barmay túrghanda, qys kezinde at shanagha basqan Qazaqstanda «Jana ómir» baspasynan tóte jazumen basylyp shyqqan әrtýrli mazmúndaghy kitaptardy el ishine әkelip satatyn. Ákemiz sodan kóp kitaptar satyp alatyn. Qys kezinde maldy qoralap bolyp, keshki astan keyin agha-әkpeme kitap oqytatyn. Esimde qaluynsha «Qobylandy batyr» jyry, Abaydyng ólender jinaghy, Sәbit Múqanovtyng «Súlushash» dastany, Isa Bayzaqtyng «Qúralay súlu», «Erkejan men Balaqaz», «Aqbópe», «Qyrmyzy – Janat» jәne «Altay ayasynda» atty dastandar jinaghy, taghy «Qazaq әnderining jinaghy» degen óleng kitap bolyp, onyng ishinde «Baqtybay men Tezek tórening aitysy» qatarly aitystar men Qasym Amanjolov qatarly kóptegen tanymal aqyndardyng ólenderi basylghan kitaptar bar bolatyn. Sol dastandar men ólenderden birtalayyn kýnde tyndap otyryp jattap alatynmyn. Mәselen, «Kelden men Qúralay» dastany bylay bastalatyn:

«Al deseng ayasyna alady Altay,
Kórgende kónilge kýy salady Altay.
Súluday torghyn kiygen búlt jamylyp,
Arqagha әlde neshe qarady Altay.
Altaydyng eng ýstinde aq tau biyik,
Boyyna búlt jete almay tartqan kýiik.
Andary búghy-maral oiyn salyp,
Sekirgen qiyasynda órshil kiyik.
Altaydyng alqabynda ang-qabylan,
Ontýstik dalasynda orghyp qúlan.
Eligi-eshkimmen esebi joq,
Jayylyp sayyn shólde sayrandaghan...» degen joldary әli úmytylghan joq.

– Demek, siz qazaqtyng ghashyqtyq, batyrlyq dastandaryn bala kezinen jattap ósken boldynyz ghoy.

– IYә, men dastannyng jattap alghan keybir jerler jattap alyp, bireu kelgende kitaptyng betin ashyp qoyyp jattap alghanymdy zuyldatyp oqyghanymda kelgen qonaqtar «ýy mynau qaytyp hat tanyp alghan» dep tandanatyn. Ákemning kenjesi bolghandyqtan erke bolyp erkin óstim.

– Dombyragha bala kezinizde әues boldynyz ba?

– «Qaziret ata» auylynda diny qisalar kóp oqylatyn, sol diny qisalardy әkem әkelip agha-әpkeme oqytatyn, әri qaghazgha kóshirip alatyn. Sonymen qosa alty-jeti jastan bastap dombyragha әuestendim. Ýiimizde ýienkiden shabylghan qalaqsha dombyra bolatyn da ol mening qolymnan týspeytin. «Qaziret ata» auylynyng adamdary shetinen molda bolghandyqtan diny qisalar kóp oqylatyn da dombyra tartatyndar joqtyng qasy edi.

– Siz «Qaziret ata» degen auyldy erekshe auyzgha alyp qaldynyz, «Qaziret ata» degen adamnyng atynda qoyylghan auyldyng aty ma?

– Ol óz aldyna bir ýlken taqyryp. Alayda, qysqasha týsindire keteyin. Abaq kerey Altaygha ornyghyp bolghannan keyin 1827 jyldary Orta Aziyanyng Qoqan qalasynan zaty ózbek Shahimansúr atty diny oqymysty balasy Múhametmúhimindi (1807 jyly Qoqan qalasynda tuyp, 1903 jyly Altayda qaytys bolghan) ertip Altaydaghy Abaq kerey eline kelip eki jylday túrady. Ol balasy Múhametmúhimindi qaldyryp, ózi Qoqangha qaytyp ketedi. Balasy Múhametmúhimin sol kezdegi Ajy gýnnen keyingi tóre túqymynyng biliktisi әri Altay qazaghyna yqpal kórsetip, biylik jýrgizip túrghan Qojamjar (Ójeke tóre dep te aitylady) tórege arqa sýiep, Altay qazaghyna islam dinining yqpalyn keneytedi. Mólsherimen 1835 jyldary kýzde Altay audanynyng Qyran ózeni boyynda «Tóre beyiti» (Ójeke tórening aghasy Jәrekening beyiti qazirgi Balbaghay ónirinde) degen jerde jer ýy salyp, medirese ashyp (shyy tóbeshikten eki metir mólsherinde tereng qazyp, dódegesin shymmen kótergen ýi) bala oqytudy bastaghan. Osy auyldaghy medireseden oqyghan alghashqy toptaghy oqushylar: Boke qajy, Maksәlima, Mәmy Beysi, Núrtaza (Mәksәlima, Mәmi, Núrtazalar Júrtpaydyng úldary). Al Júrtbay Abaq kereydi Jәnibek batyrdyng «Altaygha kóshpender!» degenine qaramay eldi bastap kóshirgen jas batyrlardyng biri, Qotyraq batyrdyng úly. Ómirtay, Imanbay, Jәngir, Sәbiyt, Quanbay qajy qatarly Abaq kereyding әigili adamdary oqyghan eken. Sóitip, ol Abaq kerey ishinde ýlken qúrmetke ie bolady. Abaq kereyding jinap bergen qarjysymen ol birneshe ret qajygha baryp keledi. 1867 jyldary túnghysh ret kishi Balbaghay jerindegi Qyran ózenining ontýstik jaghasyna aghashtan qiyp meshit, medirese saldyrady. Meshitting týsine qaray «Sarymeshit» atanady.

– Sizding myna aitqan tarihy derekterinizge qaraghanda Abaq kerey elinde diny aghartushylyq túnghysh ret Múhametmúhiminning mediresse ashuy arqyly bastalghan siyaqty ma? 

– Sol ónirdegi adamdar ózderin músylman sanap kelgen ghoy, alayda Múhametmúhimiyning kezinde arab jazuyn jazyp, qúran sharighataryn arabsha alghash estigeni osy kezennen baltalghan sekildi. 1898 jyly Qyran ózenining soltýstik jaghalauyndaghy qabaqtyng ýstinen (Sary meshitke túspa-tús) kirpishten «Aqmeshit» saldyrady. Men es bilgen kezde «Sarymeshit» Qyran ózen boyyna órt jýrip órtenip ketipti de tek orny ghana ýiindi topyraq bolyp jatatyn. 1950 jyldar ishinde osy «Aqmeshitke» Múhametmúhiminning nemeresi, yaghny Múhametmúhiminning kenje úly Maqsúm qajynyng kenje úlly Ábilghazy imamdyq etetin de, Ábilghazynyng ýii «Atamýii» dep atalatyn. Sol «Atamýide» Moymúbarәk (búl payghambardyng mýriyti degen maghanany beredi eken) bar bolatyn. Oraza ait pen Qúrban ait kezderi ýlken, orta, kishi sandyqqa qalyng orauyshtargha orap saqtaghan Moymúbarәkti ashatyn. Sol auyldyng adamdary salauat aityp, enkeyip baryp kezekpen mandayyn tiygizetin. Meni bala kezimnen әkem kóterip baryp talay ret mandayymdy tiygizgen bolatyn.

Osy Moymúbarәkting qashan, qalay kelgendigi jayly 2011 jyly Altaygha barghan kezde Ábilghazy imamnyng úly Ády imamnan súraghanymda, ol: «Múhametmúhimin songhy ret qajylyq sapargha barghan joly Týrkiya memleketinen Moymúbarәkti alatyn bolyp kelisip keledi. 1897 jyldary Múhametmúhiminnning kenje úly Maqsúm qajy men Qaliolla imam degen adam ekeui qajylyqqa barghan sapary jolynda Moymúbarәkti Stanbuldan alyp kelgenin aitty.

1964 jyly Maqsúm qajynyng ýlken úly Qytay memlekettik Islam dini qoghamynyng orynbasar tóraghasy, Altay Islam dini qoghamynyng tóraghasy Yamyliqa qajy men Altay audandyq sayasy kenesting orynbasar tóraghasy, Mәmy Beysining nemeresi Ejen Beysi ekeui kelip ýkimet búiryghymen alyp ketken eken. Sodan beri onyng qayda ketkenin bilmeymin. Moymúbarәk salynghan ýlken, orta, kishi, sandyqtar ýiimizde saqtauly bolatyn. Mәdenit tónkerisining úshqary belsendileri alyp ketken. Ortanshy sandyqty alghan bireu sandyqty ýiine aparghanan keyin kóp ótpey boyjetken qyzy qútyryp auyrghandyqtan, qoryqqanynan qaytaryp әkelip berdi degendi aitty.

Maqsúm qajynyng ýlken úly Yamyliqa (diny mәnsaby múfti) 1950 jyldan búryn on eki Abaq kereyding qazysy bolghan (diny soty bolghan) adam. 1956 jlym ýkimet tarapynan qajylyqqa baryp qajy atanghan jәne Qytay memlekettik Islam dini qoghamynyng orynbasar tóraghasy boldy.

IYә, men tuyp ósken «Qaziret ata auylynyn» qysqasha tarihy osylay. Búl auyl diny qaghidalardy berik ústanatyn bolghandyqtan ol auylda úrlyq-qarylyq, ótirik-ósek, balaghat sózderdi aitu jәne úrys-janjal negizinen bolmaytyn. Bala kezimizde auyldan janay ótip bara jatqan atty jolaushyny kórsek artynan qualap otyryp baryp sәlem beretinbiz. Ótirik aitpaytynbyz. Bala kezimizde, tipti bertinge deyin bireu ruymyzdy súrasa «Atang auylynanmyn» deytinbiz. Qazir olardyng úrpaqtarynyng keybiri qazaqpyz, keybiri ózbekbiz dese, keybiri qojamyz deytin kórinedi...

Qaziret ata auylynda tórt jyldyq bastauysh mektep boldy. Kýzde qyrkýiekten keler jyl sәuirge deyin oqitynbyz. Sәuirden bastap Qyran, Ertis boyyn qystaytyn  malshylar jyljy kóship otyryp, sonau jýz shaqyrymnan asasyn Altay jaylauyna baratyn. 1955 jyldan bastap moyyn serik, odan koprasiyalasu bolyp el jartylay eginshilikpen shúghyldana kelip, 1958 jyly kýzde halyq gýnshisi  (kolhoz, savhoz) qúrylyp, Qyran men Ertis ózeni ortasyndaghy «Janymqannyng Aqshiy» degen jerden tam soghyp, ýy salyp, Qyran, Ertis boyyn qystaytyn eldi bir jerge jinap ýsh óndiris әtiretin qúryp týgel otyraqtandyrady. Toghandar qazylyp, tyng jerler ashylyp, auyr enbekpen asharshylyq aralasyp ketti. El qatty kýizeldi. Ákem1957 jyly kýzde auyru sebebinen qaytys bolady. Agham 1955 jyly Altayda ashylghan jarym jyldyq buhgalterlik kursyn oqyghan bolatyn. Aldynda moyynserik, korporsiyanyng buhgalterlik esebin istep jýrip, 1958 jyly ýlken әtiretting buhgalteri boldy. Ápkem Altaydan 7 synypty bitirgennen keyin Altay 3-shi kentting tehnik júmysshylaryn tәrbiyeleytin mektebin oqyp kelip, 1961 jyly 3-shi kentting Buyryltoghay jaylauyndaghy Qústy kenindegi jússhylardyng balalaryn oqytatyn bastauysh mektepke baryp múghalim bolady. Agham da, әpkem de bastanayaq mektepte ozat oqushy bolyp oqyghan eken.

– Siz jana Qaziret ata auylyndaghy besinshi bastauysh mektepting tabaldyryghyn attadym dediniz, odan keyin qayda oqydynyz?

– Al ózime kelsem, 1959 jyly kýzde Altay audanynyng Shemirshek auyly mekemesi qúrghan Kókshim ortalau mektebinde 5 synyptan bastap oqydym. Kókshim bizding ýy otyrghan әtiretten 60-70 shaqyrym qashyqtyqta edi. Auyldyng remont zauytynda isteytin ústa Seyilqan degen qúdamyzdyng ýiine jatyp oqugha tura keldi. Astyq normamdy 1-shi óndiris әtiretinen alyp túratyn boldym. 1-shi óndiris әtiretining qojalyghyn Mysyr degen qazaqshagha suday monghol azamat eken. Maghan ay sayyn 13 jyng (6,5 kilogram) jýgeri talqanyn berip túratyn boldy.

Seyilqan qúdamyz otyzdyng ishindegi adam edi, aldy birinshi synyp oqityn ýsh balasy bar, әieli auyrushang adam edi. Seyilqan tannan keshkedeyin remont zauytynda isteytin de tamaqty zauyt ashanasynan ishetin. Keshki tamaqtan keyin týn ortasyna deyin «ashylyp sayrau» deytin jiyn bolady eken. Sebebi, 1958 jyly Kóktoghaydan Qalman, Jýkey degender bastaghan bandylar shyghypty dep estiytinbiz. Solargha tilektes, niyettesterdi tauyp shyghu maqsatyndaghy qozghalys eken. Kollektivteskenen bastap astyqty normalap beretin әri enbek isteytin auyl mýshnelerine tolyq norma, al enbekke jaramsyz auyru, syrqau qart adamdargha jartylay norma, balalargha odan da az normalap beretin. Onyng ýstine keyde biteu biday, biteu jýgeri týrinde ýlestiretin. Soghym soyu degen mýlde bolmaytyn.

Jatqan ýiimdegi auyrushang әielmen kishkene balalargha beriletin norma astyq óte az bolghandyqtan qys týse ashygha bastadyq. Seyilqan qúdanyng №32 sentaral ang myltyghy bar bolatyn. Jeke uaqytta ózi ústa, әri mergen bolyp an-qús atyp jýretin adam eken. Al bizding otbasymyzdyng jәne әkemning asyrap alghan inilerining shetinen ónerli ekendigin jogharyda aityp edim ghoy. Sol Ospatay degen aghamyzdyng qorghasyn oqpen auzynan oqtaytyn shiyti myltyghy bar bolatyn. Ol myltyqty ózderimen birge Kenes odaghynan qashyp ótken rulas ataqty ústa Seyitqamyza degen adam jasap bergen eken. Aghamyz óte mergen adam edi. Sol shiyti myltyqpen qysta qoyan, jazda ýirek pen qaz atatyn. Ol kisi angha shyqqanda menimen týidey jasty Qayrolla degen úly ekeuimizdi ertip alatyn da biz onyng atqan qoyandaryn, ýirek-qazdaryn kóterip alyp jýretinmiz. Jeti-segiz jasymyzdan bastap oghan ilesip jýrip, andy qalay atatyndyghyn kórip óskendikten on jastargha kelgende bizge atqyzatyn boldy.

– Ómirding ózi ýlken mektep dep beker aitpaghan ghoy, siz bala kezinizde  anshy, ústa aghanyzdyng janynda jýrip bala anshy atanghan ekensizder ghoy.

– 1958 jyldary Qom-Qanas jaqty mekendeytin bir monghol №20 sentaral myltyghyn aghamnyng shiyti myltyghyna aiyrbastap alyp ketti. Sebebi, shiyti myltyq suyr atugha taptyrmaytyn qúral eken. Suyrdyng óler jerine oq tiymese inine onay kirip ketedi eken. Al, shiyti myltyq óte kýshti bolyp, jaqyndap baryp atsa suyr orynda qalady eken.

Sol sentaral myltyq kelgennen keyin biz on jasymyzdan bastap sentaraldyng oghyn ózimiz jasap alyp, ózimiz angha shyghyp ketip qysta qoyan, jazda ýirek pen qazdy atyp әkeletin kәnigi anshy bolyp alghanbyz.

El ashygha bastaghannan keyin Seyilqan qúdagha jaqyn әtiretterding qyrmandarynda kepter, shyl kóp bolatyndyqtan solardy atyp әkelsem qaytedi dep talap qoydym. Ol kisi de mening myltyqtyng jónin jaqsy biletinimnen habary bar edi. Tórt-bes kóne jezdi alyp shyghyp berdi. Ol kezde dýkende bytyra, dәri, beston erkin satyla beretin. Dýkennen solardy alyp kelip, myltyqty búzyp, qapqa salyp dayyndap qoydym. Biz túrghan jerding bas jaghynda taudan aghyp týsetin ózenshening boyy qalyng tal-terek, býrgendi jer bolatyn da onda qoyan bar bolatyn. Ol kezde eshkimde olardy aulamaytyn. Basqalarda myltyq ta joq edi.

Sabaqta týske deyin ghana oqitynbyz da týsten keyin bos bolatynbyz. Dayyndap qoyghan qabymdy kóterip ózenshening boyyna barsam, qoyannyng izi aiqasyp jatyr eken. Kóne iz, jana iz, kýndiz qoyan qanday jerde jatady onyng mamany edim. Bardymda týsten keyin eki qoyandy atyp alyp, qapqa myltyqpen qosyp salyp alyp qaranghy týse qaytyp keldim. Sóitip, әr kýni shyghyp, bolmaghanda birneshe kópter ne shyl atyp әkelip túrdym. Ol kezde olardy nege attyng dep eshkim quzamaytyn. Ash-aryq adamdardyng shamasy da joq edi. Sóitip túrmysymyz jaqsara bastady. Qystyq kanikulda Ózendegi ýige bardym. Ýige barghannan keyinde aghamnyng №20 sentaral myltyghymen kýnde qoyan atyp әkelip túrdym. Bizding ýy túrghan jer Qyran ózeni men Ertis ózenining ortasyndaghy tónkeli tal, terek, qaraghan, sekseuil, jynghyl, onyng ýstine shy ósetin bolghandyqtan qoyan óte kóp bolatyn.

Oqudan tarap auylgha barghanda aldymyzdan enbek kýtip túratyn. Eki kýnnen song әtiret bastyqtary enbekke bizdi ornalastyratyn. Kýpana salu, kýpana tasu, shóp baylau, odan egin pyssa biday oru, bau baylau, qyrmangha bau tasu t.b. júmystardyng kez kelgenin istey beremiz. Sol kezding ózinde enbekke әbden pysyp, jetilip ketkenbiz.

– Ol kezde «mynau buyny әli qatpaghan bala ghoy» deytin adam bolmaghan ba?

– Olay aitatyn bir adam bolghan joq. Óitkeni ol zamannyng talaby solay boldy. 1959-1960 jyldyq oqudy jaqsy oqyp 5-synypty bespen bitirdim. Kanikul ayaqtap qyrkýiek tayaghanda Alaqaq ortalau mektebinen baryp 6 synyp oqityn úqtyru aldyq. Búryn ortalau synypty aimaq ortalyghyndaghy Sarsýmbedegi Altay audandyq ortalau mektepten oqityn. 1960 jyly audandyq ortalau mektepti ekige bólip, birin Alaqaq auylyna, endi birin Avitan auylyna kóshirip aparghan. Biz Shemirshek auylynyng oqushylary Alaqaq ortalau mektebinen oqityn bolypsyz. 1960 jyly 5-shi, 6-shi synyp oqushylary bolyp, bizding Aqshiyden 10 oqushy kórpe-jastyghymyzdy arqamyzgha kóterip jayau jolgha shyqtyq. Alaqaqpen aralyghymyz 40 shaqyrym shamasynda edi. Biz aragha bir qonyp ertesinde mektepke jetip tizimge aldyryp jataqqa ornalastyq. 6 synyp ekeu (70 ke tarta oqushy), 7 synyp (40 oqushy) boldyq. Oqu bastaldy, túrmys nashar, enbekter kóp, manaydaghy óndiris әtiretterine baryp bidaydyng masaghyn terdiredi. Shemirshekten kelgen oqushylar ashtyqqa, enbeke shydamay tórten, besten bólinip ýilerine qasha bastady. Mektep múghalimderinen  eki-ýsh múghalim qashqan oqushylardy atpen quyp ústay alghandaryn alyp kelip jatady. Al, ústatpay ketkenderi de kóp edi.

Bizding Aqshiyden kelgen oqushylardyng da kóbi qashyp ústatpay ketti. 6 synypty bitirgenge deyin Júrtpay degen oqushy ekeuimiz qaldyq. Al, 7 synypqa men jalghyz baryp týstim. Maqtanghanym emes synyptaghy ozat ýsh-tórt oqushynyng biri men edim. Ashtyqqa da enbekke de shydaugha tura keldi. Maqsatym jogharylap oqu bolatyn. 1962 jyly 7 synyptyng jyldyq emtihanyn bespen bitirdim. Ile-shala audandyq oq bóliminen adamdar kelip, Altay orta mektebine qabyldau ýshin jogharydan arnauly shygharylghan súraqtar arqyly memlekettik emtihan aldy. Ol kezderde Altay aimaqtyq orta mektepke 7 audandaghy ortalau bitirgen balalardan memlekettik emtihannan ótkenderdi ghana qabyldanatyn.

– Osy emtihangha qatysyp eng aldynghy ball alghan oqushylardyng biri siz  bolghan shygharsyz?

– IYә, emtihannan joghary nәtiyjeiyen ótip, Altay aimaqtyq №1 orta mektepke qabyldandyq. Ár jyly mektepting 7 synyp bitirgen oqushylarynan eki oqushy erikti týrde qalyp, kanikul kezinde bastauysh mektepting múghalimderimen birge mektepting óndiristik enbekterine qatynasatyn. Biz alaqaqtyq Múratbek degen sabaqtasymyz ekeuimz aqyldasyp mektepte qalyp, enbekke qatynasudy sheshtik. Oiymyz bәribir ýige qaytsaq ta aldymyzdan enbek kýtip túratyn. Onan da mektepte qalsaq jogharylap oquymyzgha septigi bolama dep oiladyq. Biz bastauysh mektep múghalimderimen birge Ertis ózeni boyynan shóp shabugha bardyq. Múghalimder tartpamen (shalghymen) shóp shabady. Biz kýpәna (shómele) salamyz. Sóitip tamyzdyng 28 kýnderi mólsherinde Altaydan oqushy qabyldaytyn múghalim kelipti. Orta mektepke qabyldanatyn oqushylar tizimdiginde ekeuing de bar ekensinder dereu qaytyndar degen habar keldi. Quanyshymyzda shek joq, dereu mektepke qaytyp keldik. Altay orta mektebinen Masghút degen jas múghalim kelgen eken. Orta mektepke 7 oqushy qabyldaymyz, qyrkýiekting birinen búryn Altay orta mektebine baryp tizimge alynu qajet ekendigin úqtyrdy. Men ýige qaytyp baryp, kórpe-jastyq, kiyim-keshegimdi rettep alugha ýlgire almay sol beti Altaygha tóte tarttym.

Sonymen 1962 jyly qyrkýiekte Altay ortamektebine qabyldandym. Altaydyng 7 audanynan 8 synypqa qabyldanaghan oqushylyr eki synyp boldyq. Men 8A synybynda boldym. Synyp jetekshimiz әigili aqyn, ústaz Sapiolla Bayandyúly edi.

– Jana siz «Ýiimizde ýienkiden shapqan qalaqsha dombyra bolatyn da ol mening qolymnan týspeytin. «Qaziret ata» auylynyng adamdary shetinen molda bolghandyqtan diny qisalar kóp oqylatyn da dombyra tartatyndar joqtyng qasy edi» dep ediniz, túrmys pen oqudyng qiyndyghynan búl ónerinizben qoshtasqan joqsyz ba?

– Jә, jogharyda ónerli otbasynda tuyp, óskendigim jәili qysqasha aitqan edim. Súraghyna oray sony kenirek bayanday keteyin. Birinshiden, ýiimizde Qazaq Kenestik Sosialistik Respulikadan (QazKSR) kirgen jәne erterekte Qazan baspasynan shyqqan diny qisa-dastandar men qoljazba shejireler bar bolatyn. Solardy mektep tabaldyryghyn attamay túryp tyndap óstim. Jattalyp qalghan jerleri әli esimde. Sol sebepten de kitap qúmar bolyp óstim...  Ekinshiden, 6-7 jasymnan bastap dombyragha әuestendim. Ózimiz jasaghan «Qaziret ata» auylynda dombyra tartatyndar joqtyng qasy bolsa da qanattas otyrghan Shaqabay ruy auyldarynda dombyrashylar kóp edi. Biz olarmen qúdandaly bolghandyqtan ary-beri jýrgender ýiimizge kóp keletin. Qonyp, týstenip attanatyndar da bolatyn. Solardyng arasynda dombyrashylar kóp edi. Mening janqa dombyramnyng pernesin týzep, ózderi biletin halyq kýilerin tartatyn. Men olar keter ketkenshe eki kózim, eki qúlaghym solardyng shertken kýilerinde bolyp birer buyny bolsa da esime saqtap alyp, olar kete salysymen solardyng beynesin keltirip sherte beretinmin. Kýni boyy qolymnan dombyra týspeytin. Túyaqtarym mújylyp, oiylyp qalatynda qatty ashyp auyratyn. Soghan qaramay shertetinmin. Dombyragha sonday qúmar boldym.

Sol Shaqabay auylynyng adamy keyinirekte Altaydyng tórt aqyny atalghan aqyndardyng bireui Bozdaq Dýzbenbetúly ózi sol ónirdegi aty әigili dombyrashy bolatyn. Ári bizben jaqyn qúda edi, eki әieli bar adam bolatyn. Qayda barsa ýlken әielin ertip jýretin de bizding ýige kóp keletin. Kelgen sayyn mening janqa dombyramnyng pernesin týzep baylap, kýy shertetin. Mening dombyragha әuestigimdi kórip, bilip jýrgen ol әkeme: «Kenesh qúda, Qúday qalasa myna balanyz dombyrashy bolady eken», –  dep aityp jýretin. Bir ret jazgha salym ýlken әielin ertip keldi. Qolynda kókterekten artyn qús tós qylyp shauyp jasaghan әdemi aq dombyrany «balanyzgha әkeldim», – dep úsyndy. Men bir ýiding kenjesi bolghandyqtan әke-sheshem qatty erkeletip, betimnen qaqpaytyn. Biraq orynsyz sholjang emes edim. Ákem qatty razy bolyp ol kisilerdi kýtip, keterinde bir qoyyn óngertip jiberdi. Sóitsek Bozdaq әri aqyn, әri kýishi, әri asqan ismer aghashshy adam eken. Pernesi dúrys taghylghan, ýni әdemi dombyra tiygenen keyin dombyragha tipti de qúlshyna týstim. Ózimiz túrghan kólemde  dombyrashy bala atandym.

1959-1960 oqu jylynda auyl mekemesi túrghan jer «Kókshym» mektebinen 5 synyp oqydym dedim ghoy. Sol auyldyng odaq úiymy ma, ýgit qyzme bólimi me bilmeymin auyl mýsheleri ishinen әnshi, kýishi, biyshilerdi taldap, jәne mektep oqushylarynan taldap mereke-meyramdargha arynap konsert dayyndaydy. Auyl mýsheleri ishinde jaqsy әnshiler, kýishiler bar bolatyn. Áli esimde Taghan degen jigitting әnine qatty tabynatynmyn. Ol kezde Abay әnderin jәne basqa da lirikalyq әnderdi keremet oryndaytyn. Men basqa da dombyrashylargha qosylyp әnge sýiemel jasaytynmyn. Odan syrt biyshilerding biylerining әuenin oryndaytynbyz.

1960-1962 jyldar aralyghynda Alaqaq ortalau mektebining oiyn-sauyq kúrjeginde Tayyrdyng kýii «Salkýren», Álipbek Mәlikúlynyng «Kóktem shuaghy», «Jәnibekting kók dóneni» qatarly kýilerdi oryndaytynmyn.

Altay orta mektebine kelip týskennen keyin әigili muzykant Kәzim Mәnkeyúly, Mithat Razdanúly qatarly ústazdardyng ýiretip, úiymdastyruynda mereke, meyramdarda 20 da 30 dombyramen kýy oryndap shyghatynbyz. Solardyng ishinde eng myqtysy men edim.

– Siz sheber, ónerli otbasynda dýniyege kelgendikten  әr iske iykemi bar, ismer bala bolyp ósken boldynyz ghoy.

– Onyng ras. Ónerli otbasynda óskendigim sebepti bolu kerek, qolymnan kelmeytini joq edi. Aghashshylyq, temirshilik, suretshilik deysiz be, men ne istesem de qolymnan kelip túratyn. Ortalau oqyp jýrgen kezimde qazaqy aq bәki soghatynmyn. Aghamyz da ústalyq, aghashshylyq, etikshilik saymandarynyng bәri bar bolatyn. Mysaly: kergish aranyng neshe týri, sýrgining neshe týri, qashaudyng neshe týri, balta, shot, atalghy, ynghu, әinek keskish, etik qalyptyng neshe týri (erler etik qalyby, әielder etik qabynyng әrtýrli razmerleri), t.b. qúral-saymannyng bәri bar bolatyn. Ózim keyin etikti ózim tigip kiyetin boldym.

Jazda jaylaudan qayyng qabyghyn syndyryp alyp, keptirip qattap alyp keletinbiz. Ony etikting syr ókshesine jәne tabanyndaghy últannyng ishki jaghyna salsa dym tartpauyna paydaly bolady dep sanalatyn. Tipti kilti joghalghandar shoyyn qara qúlyptyng kilitin jasap alatynmyn. Qúlyptyng qabyrgha jaghyndaghy auyzyn qorghasynmen bekitken jerindegi ishke jalghasatyn әr tesiktegi eki marjandy iyterip túratyn prujinamen qosyp alyp shyghyp, marjandardyng úzyn-qysqalyghyna qaray otyryp kilitting iyrekterin jәne kilitting qúlypqa kiretin jerlerin egep keltirip, kilit týskende ishki bilekting bir syzyq boyyna kelip ainalatyndyghyn zerttep otyryp jasap shyghatynmyn.

Aghamyzda myltyq bolghandyqtan, on jasymnan bastap an-qús atqandyqtan erekshe mergen boldym. Sentaral myltyqtyng jezine oq-dәrini ólshep salyp artyna beston qondyryp ózimiz jasap alatynbyz. 1963 jyly kýzde Altay aimaqtyq №1 orta mektepting 16 jasqa tolghan oqushylarynan qúraldy halyq jasaghyn qúryp, bir ay shamasynda әskery jýris, myltyqty nysanagha qalay kózdeudi ýiretti. Bir aidan song qala syrtyndaghy taudy betke alyp nysana atu jarysy boldy. Men ýsh oqty da 10 gha tiygizip 30 nómirge ie bolyp mektep boyynsha birinshi boldym.

Qazan aiynyng orta sheninde Shi-ani qalasynda memleket boyynsha halyq jasaqtarynyng nysana atu jarysyna qatynasugha dayyndyq ýshin ekenin bildik. Mektep mening osy jarysqa baratynymdy úqtyrdy. Dәl sonyng aldynda, yaghny qyrkýiek ishinde Altay aimaqtyq oiyn-sauyq ýiirmesinen kәsiby mamandar neshe ret kelip әnge, muzykagha, biyge bala taldap, sonynda ózderining sharttary boyynsha emtihan alyp ketken bolatyn. Ol emtihangha dombyra tartyp berip mende qatynasqan edim. Dәl sol mezette qatarlasyp oiyn-sauyq ýiirmesine qabyldanatyn oqushylardyng tizimdigi kele qaldy. Ishinde meninde atym bar eken. «Osy sebepti sen Shi-anigha bara almaytyn boldyn» dep úqtyrdy.

– Sizding Shi-ani qalasynda ótetin halyq jasaqtarynyng nysana atu jarysyna qatynasa almauynyz bylay túrsyn, «jogharylap oqimyn» degen asyl armanynyz selge ketken joq pa?

– Dúrys aityp otyrsyn. Men dombyrany jaqsy tartatyn bolsam da, әrtis bolyp sahanagha shyghudy jek kóretin edim. Oquda ozat bolghandyghym ýshin jogharylap oqimyn degen maqsatym bar edi. Jәne mening synyp jetekshim Sapiolla múghalim de: «Sen jogharylap oqugha tiyisti balalardyng birisin. Oiyn-sauyqqa barmay-aq qoy» degen pikirin aitty. Sóitip Sapiolla múghalim mektep bastyghy Sәken degen kisige ertip baryp, «Myna oqushy jogharylap oqityn balalardyng biri edi. Ózi de oiyn-sauyqqa barghysy kelmeydi eken», – dep edi. Sәken: «Aymaqtyng ýgit buy bekitip shtatqa kirgizip tastapty. Biz ony búza almaymyz, eger barghysy kelmese oqudan da sheginip ketsin!», – dep bir-aq qayyrdy. Men amalsyz barugha tiyisti boldym.

– Mektep diyrekterining múnday qadamgha baruyna, jogharydan kelgen búiryq sebep bolghan eken ghoy.

– Biz keyin bildik. 1962 jyly Altaygha Lor IYshing genaral kelgen eken. Sol kezdegi qonaq kýtu salty boyynsha by úiymdastyrady jәne Altay aimaqtyq Oiyn-sauyq ýirimesining konsertin kóredi. Ol kezde Altay aimaqtyq oiyn-sauyq ýiirmesnin  shtat sany 40 tay adam bolyp kóbi hanzu әrtister eken de, qoyylghan baghdarlama ssenariyi de týgeldey hanzusha bolypty. Ony kórgen Lor IYshin: «Altay qazaq últy kóp qonystanghan malsharuashylyq aimaq eken, oiyn-sauyq ýiirmesining negizgi qyzmet obektisi qazaq eginshi-malshylary bolugha tiyisti. Senderding hanzusha baghdarlamalaryndy olar qalay týsinedi? Sondyqtan әrtisterding basym kóbi qazaq últynan bolyp, konsertik baghdarlamada qazaq últynyng әn-kýileri boluy kerek?!» – dep qatty syndap ketipti.

Altay aimaghynyng sol kezdegi partiyanyng birinshi hatshysy Huang IYishing óte qatal, prinsipshil basshy edi. Osydan keyin ol dereu «әr kәsipke talantty, shymqay qazaq balalarynan 20 bala qabyldap kórkem óner synyby etip qúryp, aiyrym ýsh jyl oqytasyndar» dep 20 shtatty bir-aq kýnde bekitken eken. Sonyng eng alghashqysy bolyp Altay №1 orta mektebinen 6 oqushy qabyldanypty. Qys týsip ketkendikten qalghanyn jeti audannan keler jyly jaz shygha qabyldaugha sheshim shygharady. Bizdi kele salysymen kәsipke bólip Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq әn-by ýiirmesine baryp ýirene bersin dep qarasha aiynda eki múghalim bastap Qúljagha apardy.

– Sol kezden bastap kәsiby dombyrashy, muzykant bola bastaghan ekensiz ghoy.

– Altaydaghylar mening muzykalyq jaqtaghy talantymdy ózderinshe baghalap kishkene skripka ýirensin dep bekitipti de, Tiyan Minjúng degen skripkashy múghalimning tәrbiyeleuine bólipti, al qalghanyn tútas biyshilikke jiberipti. Bizge kelgennen keyin eki kýn ótken song Tiyan Minjúng degen múghalim meni shaqyryp alyp sausaqtarymdy kórgen bolatyn. Mening eki qolymnynda eng kishkene sausaghymnyng basy tua bitken domalaq qysqa ekendigin onyng eshqanday muzyka ýirenuge jaramaytyndyghyn basshylargha jetkizipti. Birneshe adam komisiya bolyp kelip kórip ne ishekti muzyka aspaptaryn ýirenuge, ne ýrlemeli muzyka aspaptaryn ýirenuge jaramaytyndyghyn aitady. Shtat bekitilip ketken qaytu kerek? Olar boyymnyng súnghaq әri qol-ayaghymnyng týzu ekenin, týr-túlgham da jaman emes ekendigin bayqap, qaytaryp jiberuding ornyna by tobyna bólip jiberipti. Al, qalghan qyz balalardy onysyzda týgel biyshilikke taldap әkelgen eken.

– Búl komisiya sizding kýy shertetininizdi bilmey me?

– Nege bilmeydi, biledi ghoy. Mening sol dombyra shertetin kýishi ekenimdi bilip alyp keldi ghoy. Al mamandar aqyldasa kelip meni biyshiler tobyna qosyp jiberdi. Óitkeni aimaqtyq teatrdyng biyshiler әtiretinde erlerden qazaq biyshiler әtretinde erlerden qazaq biyshi joq eken de jalghyz ghana qazaq biyshi qyz bar eken. (Ol memlekettik I dәrejeli biyshi rejisory Qymbat Aydarqyzy) qalghany úighyr men hanzu eken (Altaydyng úighylary qazaqsha oqyp, qazaqsha sóileytin). Búryn hanzu basshylardyng týsiniginde qazaqtan er biyshi shyqpaydy dep qaraydy eken.

– Sodan by mamandyghyn alu ýshin biyshi qyzdarmen birge Qúljagha barghan ekensiz ghoy.

– Qarashanyng basynda bizdi Qúljagha apardy. Men by kәsibin ýirenetinimdi sondaghana estidim, shalqamnan týse jazdadym. Amal joq, bәrine kónuge tura keldi. Bizdi Ilege jiberu sebebi sonyng aldynda Qúlja qalasynda Ýsh aimaq (Ile, Tarbaghatay, Altay), Ile oblystyq (Ile, Búratala) biyshilerine jarym jyldyq by mashyghy sabaghy ótiletini jóninde jogharydan úqtyru týsken eken. Bizdi bastap kelgen Qymbat Aydarqyzy men Ushuemiying degen biyshi hanzu jigitpen birge sol by mashyghyna qatynasugha jibergen eken. Al, ol by mashyghyna qatnasatyndar birneshe jyl qyzmet istegen kәsiby biyshilerding biliktiligin jogharylatugha arnalghan eken. ShÚAR-dan Beyjing balet mektebin bitirgen Ámina degen asa bilikti, óte әdemi qazaq qyz múghalim klassikalyq by mashyghymen últtyq biyden sabaq ótedi eken. Biz olardyng klassikalyq by mashyghy men últtyq by mashyghyn kórgende auzymyz anqiyp tang qaldyq.

Altaydan kelgen alty oqushy men oblystyq teatrgha qabyldanghan tórt biyshige oblystyq teatrden eki múghalim shyghardy. Biz siyaqty oqushylargha әlippeden bastap ýiretu, aigha namaz ýiretkenmen teng edi. Eng aldymen ayaq-qolymyzdy, belimizdi jatqyzyp qoyyp tezge salghanday iygende janymyz shyghyp kete jazdaytyn. Biz siyaqty 16-17 ge kelip, sinirlerimiz juandap, buyndarymyz qatqan, jasymyzdan enbekpen shynyghyp búlshyq etterimiz qatayyp ketkendikten iykemge keltiru onay emes edi. Mashyqtan shyqqanda jýre almay qalatynbyz. Búl kәsiptin qyry men syryn bilmeytinder әrtis bolu onay dep sanaytyn shyghar. Biz qol-ayaghymyzdy, belimizdi iykemge keltiruge, әdettegi eki ayaqpen shyr ainalyp tonqalang asugha eki de ýsh jyl ketti. Sonyng ózinde tolyq kәsiby dengeyde deuge kelmeytin.

Býgin damyghan kezde әnshi, kýshi, biyshi, suretshi t.b. óner bolsyn 3-4 jastan bastaytyndyqtan, solardyng ishinen taldap alyp, olar arnauly kәsiby orta mektep bitirgen song taghy taldap alyp joghary kәsiby mektepti tórt ne bes jyl oqytatynyn bilemiz.

– Sizder Qúljada tek by ýirenumen boldynyzdar ma?

– Bizge by mashyghynan tys aptasyna eki jarty kýn qarapayym nota (sifrly nota) sabaghyn oblystyq teatrdegi әnshi, kýishi, garmonist Pәtima Qyzdanay degen bilikti qyz múghalim sabaq ótti. Maqtanghanym emes sol on oqushynyng ishinde qarapayym notany tez mengere bastadym. Biz Qúlja qalasyndaghy jarym jyldyq mashyghymyzdy ayaqtatyp Altaygha qaytyp keldik. Jeti audanan qabyldanghan 14 oqushyny taldap alyp kelgen eken. Bizdi aiyrym kórkemóner synyby etip qúryp, synyp jetekshisi, kәsiby múghalimderin, túrmysqa jauapty múghalimderin taghayyndaydy. Biringhay (sary shapan, kók sym) tiktirdi. Jerkom uәly mekemesining kadrlar ashanasynan ishetin boldyq. Túrmys múghalimiz tizip aparyp, tizip alyp keledi. Ay sayyn sabyn, tis pasty t.b. alu ýshin qolymyzgha eki yuani ghana beredi. Solardy alu ýshin rúqsatpen shyghamyz, ýsh jyldyq oqu bitkenshe ýige barugha bolmaydy. Mahabbattasugha bolmaydy, eger sezimge salynushylar bolsa, sezile salumen aidalady degen siyaqty tәrtipter ornatylady. Bylaysha aitqanda әskery tәrtipte boldyq.

Oqushylardy әrtýrli kәsipke baulyp «birge maman bolu, kópke iykemdi bolu» yaghny bólingen kәsipti myqty iygeru, biyge de mashyqtanu siyaqty talaptar qoyyldy.

Ózim túmysymnan, birtogha, tәritipti, adal, tyrysshang bolghandyghymnan muzikagha, әsirese dombyragha qatty qyzyghamyn. Anda-mynda konsert qoyghanda toptyq dombyragha qatynastyrady. Bir jaghanan biyden auytqyp ketedi dep, dombyradan shektenkirep ústaytyn.

1966 jyly ýsh jyldyq oqushylyq merzimdi ayaqtap, resimy әrtis retinde mәmile jasalady. Muzykanttar muzyka әtiretine, biyshiler by әtiretine qosylghanan keyin meni biyshilerding orynbasar basshysy etip taghayyndady. Jәne basqa da qimyldargha aralastyra bastady, Kloptyng orynbasar mengerushisi, mekeme de qúrylghan halyq jasaghynyng komandiyri qatarly mindetterdi berdi.

Bala jasymnan ýirengen qolónerimning paydasy da tie bastady. Sahana bezendirushilerge komektesip, spektaklide istetiletin jasandy ýilerdi jasau, suretin salu, shyraq, t.b. júmystardyng baryn talaptaghyday oryndap shyghatynmyn. Mekemening qysta qar jaughanda istetetin aghash kýrek, ýlken sypyrghyshtyng barlyghyn kósheden satyp almay men jasap shyghatynmyn. Tek qúral-sayman men qajetti material bolsa bolghany. Sóitip, teatrde «segiz qyrly, bir syrly» jigit atandym.

Ol kezderi aimaq dәrejeli әr kәsip, әr salanyng ozat uәkilderin syilau, madaqtau jiyndary ashylyp túratyn. Sonday jiyndargha teatrden meni saylap jiberetin. Sonymen qosa men kitapty kóp oqitynmyn. Eki el dos kezinde Kenes odaghynan kirgen, keyin oqugha shekteu salynghan qazaq jazushylary audarylghan orys jazushylarynyng kitaptaryn tauyp alyp, tyghyp oqitynmyn. Mening әkemning inisi әigili halyq aqyny Symaghúl Qaliyúly Altay audandyq mәdeniyet ýiinde qyzmet isteytin. Mәdeniyet ýiining kitaphanasyna ertede qoyylghan keyin shektelip, skladqa tyghyp qoyghan kóptegen roman, poester bar bolatyn. Sol kitaptardan agham arqyly jasyryn alyp shyghyp oqitynmyn. Mәsilen, M.i.Lermentovtyng «Bizding zamannyng geroyy», Aleksandr Bekting «Arpalys», Gh.Mýsirepovtyng «Qazaq soldaty», Áljapar Ábishovtyng «Tereng tamyrlar», Lef.Tolstoydyng «Arylyu», «Soghys jәne biybitshilik», «Anna Karenina», M.Sholohovtyng «Kóterilgen tyn», «Tynyq Don»,  t.b. kóptegen kitaptar oqitynmyn.

– Sol kitaptar Qytayda basatalghan aty shuly «Mәdeniyet tónkerisi» kezinde aman qalmaghan shyghar.

– 1966 jyly aty shuly «Mәdeniyet tónkerisi» bastaldy. Odan búryn da solshyl sayasy qozghalystan әbden mezi bolghan adamdargha ol az bolghanday, ýlken bir qaterli boran-shapqynnyng kele jatqan lebi sezildi. Býkil qala aighay-shu kýige týsti. Mekemelerde qyzmet, mektepterde oqu toqtap, bilekterine «qyzyl qorghaushy» degen jendik taqqan oqushylar «tórt kóneni joyaiyq», «Mau Zydúng jasasyn!» degen úranmen «tórt kóne» dep qaralghan nәrselerdi shaghyp, qiratyp, kitaphanalar men mәdeniyet ýilerdegi kóne kitaptardy órtep, muzyka aspaptaryn shaghap jatty. Osylardy óz kózimmen kórdim. Mine mәdeniyet tónkerisining bastapqy kórinisi osylay bastaldy. Qozghalys terendey kele aitsa adam senbeytin uaqighalar bolyp jatty. Bylaysha aitqanda býkil el halqy qútyryq auyruyna shaldyqqanday boldy...

1973 jyly qara boran bәsensip, aqyryn-aqyryn qalypqa týse bastady. Jabylyp qalghan gazet-jurnaldar qayta jaryqqa shygha bastady...

1974 jyly jogharynyng núsqauy kelip, Altay aimaqtyq aqyndar aitysyn Altay audannyng Ábitan auylynda ótkizildi. Jiyndy gazethananyng bastyghy, Ýgit buynyng orynbasary Shabdan degen aghamyz basqaratyn bolyp, maghan ol kisige kómekshi bolu mindetteldi. Aqyndar aitysy degen aty ghana boldy. Búrynghy aqyndardyng kóbi qaghylyp, soghylyp ketken. Árbir audannan birer әn aitatyndar azdap dombyra shertetinder kelipti. Mәdeniyet tónkerisi bastalghanda dombyra da shaghylghan. Osy mezgilde mekememizding júmysy da qalpyna kelip, әrbir bólim qayta qúrylyp, qyzmet bastaldy. Men teatrdyng shygharmashylyq bólimining orynbasary bolyp taghayyndalghanmyn. Shygharmashylyq bólimning mindeti qoyylatyn konsert baghdarlamasyn úiymdastyru bolyp, kompozitorlargha, by jasaytyndargha, ssenariy jazatyndargha, әn mәtinin jazatyndargha sahana bezendiru, shyraq, kim jobalau t.b. úiymdastyru...

– Mening biluimshe, Qytaydaghy qazaqstardyng aqyndar aitysyn jandandyru, qazaq halyq әn-kýileri men auyz әdebiyetin jinau, ony retteu osy kezennen bastau alghan joq pa?

– «Halyqtan alyp, halyqqa beru» degen talaptargha say halyq ishine baryp, halyqtyq әn-kýilerdi, halyqtyq biylerdi jәne shygharmagha arqau bolarlyq ýlgili isterdi jinau talap etiletin kez-túghyn. Aymaqtyq túnghysh aqyndar aitys jiynyna kómekshi etip meni jiberu sebebi de sol edi.

Sodan bastap әr retki audan-aymaq, oblys dәrejeli aqyndar aitysy jinalysyna aimaqtyq Mәdeniyet mekemesinen úiymdastyrylghan qyzmetkerler qatarynda, ýnalghyshymdy kóterip alyp baryp halyq múralaryn jinaudy bastadym, әri jalghastyrdym. Aqyndar aitysynan basqa uaqyttarda shygharmashylyq bólimindegiler halyq ishine baryp aralap material jinau júmystaryn alyp baratynbyz.

1981 jyly ortalyqtyng jarlyghymen Qytaydaghy 56 últtyng halyq әnder toptamasynyng Shynjang tomyn shygharu turaly Ýrimjide jiyny ashyldy. Altaydan Uang familaly mәdeniyet basqarmasynyng orynbasary ekeuimz qatynastyq. Biz soltýstik Shynjang basshylyq tobynyng qúramynda – qazaq, tatar, sibe, daghúr, t.b. qatarly últtar boldy. Sonyng ishinde qazaq tobynan Ile oblystyq Mәdeniyet mekemesining bastyghy Sәbighazy, Kamal Maqayúly jәne men (Dolda Keneshúly) bolyp, naqtyly júmys isteuge, yaghny qazaq halyq әnderin jinap, notagha týsirip, mәtinderin hanzushagha audaryp, sonyng ishinen 200 halyq әnin tandap alyp Shynjang tomyna kirgizu mindeti maghan jýkteldi.

Jiyn ayaqtaghan song biz oblysqa baryp naqtyly mindetter aldyq. Aldymen әrbir aimaq jәne oblys aiyrym adam shygharyp óz aimaqtary ishinen halyq әn-kýilerin jina, jinalghan materialdardy Ile oblystyq Mәdeniyet mekemesi arqyly naqtyly júmys isteytin mening qolyma beretin bolyp sheshim shygharyldy. Merzimdi uaqyttan keyin jinalghan dýniyelerding bir núsqasy mening qolyma tiydi. Biz aimaqtyq Oiyn-sauyq ýiirmesindegi kәsiptestermen birge sol mindetti oryndap shyqtyq. Osy enbegim ýshin 1988 jyly Ortalyq Mәdeniyet ministrligi, Memlekettik Últtyq ister komiyteti, Memlekettik kórkemóner ghylymyn jalpylastyru basshylyq toby jaghynan maqtau qaghazyn aldym.

– Oiyn-sauyq ýiirmesining jasampazdyq bólimine sizding basshy bolyp baruynyz qazaqtyng mәdeny múralarynyng jinaluyna, onyng jaryq kórine múryndyq bolghan ekensiz ghoy.

– Oiyn-sauyq ýiirmesining jasampazdyq bólimining basshylyghyna kelu sebebim. Men 1965 jyldan bastap әn teksterin jazu, sol kezdegi ýgit-nasihat qimyldaryna sәikes әsirese hanzu últynyng sahanalyq qoyylymdaryna eliktep sahanalyq shaghyn aitys siyaqtylardy jaza bastadym, Keybir nómirlerim auyl-qystaqta  jaqsy qarsy alynyp, úzaq uaqyt sahnada qoyylyp jýrdi.

Biz esbilgennen bastap týrli-týsti sayasy qozghalystan kóz ashpadyq. Kóbin keyinirek týsindim. Mәselen, «Ýshke qarsy», «Beske qarsy», «Onshyldargha qarsy, últshyldargha qarsy», «Sosialistik tәrbiye, tap taldau», «Shiujynjushilargha soqqy beru» (týzetimpazdargha) t.b. qozghalystan kóz ashpaghan da, adamdar әbden basylyp, ruhy sónip, ruhy jaqtan janshylyp qalghan kezinde biz qyzmetke qatynastyq. Onyng aldynda bastauysh, ortalau, orta mektepte әbden sosialistik iydeologiyany sinirip bolghanbyz. Al, keri tónkerisshiler sosializmge qarsylar qatty janyshtalyp bolghan edi.

Sol sebepti mektepten jana kelgen biz siyaqty jas qyzmetkerlerdi senimdi dep qaraytyn edi. Biz qatarly jastargha senip mindet beretin bolghan kez boldy.

– Siz «qyzyl qorghaushylardyn» qatarynda boldynyz ba?

– Komsamul boldym, alayda biz tektesterding ishinde әsire solshyl, qyzyl belsendi bolyp, jalaqorlyq isteytinder de boldy. Al óz basym kәsiby qyzmette belsendi istesem de әsire solshyl bolmadym.

1970 jyly «Shyghys Týrkisten tónkeristik úiymyn talqandau» mazmúndaghy «Birge soqqy berip, ýshke qarsy túru» qozghalysy jýrildi. Basty úiymdastyrushylary dep bir qansha adamdy atty. Ádettegi mýshelerin týgel qolgha alyp bolghannan keyin әrbir mekeme, mektep. zauyt, ken oryndary bolyp ýlken qozghalys jýrildi.

Biraz sheginis jasap aitsam – Altay aimaqtyq oiyn-sauyq ýiirmesi 1950 jyly qúrylghan. Ártisteri shymqay qazaq últynan eken. 1958 jylgha kelgende әrtisterdi týgel onshyl-solshyl retinde is qozghap, ol ýiirmeni taratyp, 1959 jyly qayta qúryp, әrtisterin Altay aimaqtyq №1 qazaq orta mektebi men aimaqtyq №2 hanzu orta mektep oqushylary ishinen taldap alypty. Ishki ólkelerden muzikant, biyshi, dramaturk, sahana jobalushy qatarly mamandardan auystyryp әkelgen eken. Solardyng jeteluinde kәsiby dengeyi jaman emes edi. Ártister ishinen belgili kompozitor Ualiolla Saduaqasúly qatarly kәsiby jaqta jetistikteri bar birnesheuin bir jyl boyy kýreske alyp, aldyn qyzmetten quyp, qalghanyn júmysshylyqqa auystyryp jiberdi. Ualiolla Saduaqasúly orkestrde frima ústaytyn, sonyng ornyna frimany (joghary dauysty dombyra) men ústaugha tiyisti boldym. Kóp qinalmay-aq orkestrde qosylyp kettim. Keyin olardyng barlyghy qaytadan qalpyna keltirildi. Ualiolla Altay qalalyq Oiyn-sauyq ýiirmesine ketip qaldy.

– Siz dombyradan arnauly kәsiby bilimdi kimnen aldynyz?

– IYә, bizde arnauly dombyra mamandyghynan bilim alu orayy bolmaghandyghy týsinikti bolghan shyghar. Alayda dәl sol mezette dombyra tartu dengeyim sol ortada nedәuir jaqsy edi. 1968 jyly búiryqsha әigili kýishi, kompozitor Tayyr Belgibayúlynyng ózimmen birge kórkemóner synybynda oqyp, by kәsibinen jaqsy nәtiyjege jetken qyzy Naghimamen ýilengen edim.

Tayyr Belgibayúly 1962 jyly Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq teatrden jaghylghan jalamen quylyp, atamekeni Altaygha kelip, qoy baghyp jýrgen kezi edi. Qayyn atam Tayyrdyng dombyra oryndau óneri maghan ýlken yqpal etti. Ol kisi 1950 jyly Altay aimaqtyq Oiyn-sauyq ýiirmesinde, 1955 jyldan 1962 jylgha deyin Ile oblystyq teatrde bas dombyrashy bolyp qyzmet istegen mezgilde QazKSR-den elimizge kirgen plastinkagha (patefon tabaqtary) jazylghan Qúrmanghazy, Tәttinbet, Dina qatarly ataqty kýishilerding kýilerin tәtpishtep ýirengen eken. Mәselen, «Saryarqa», «Sarjaylau», «Aday», «Tóre múrat», «Ásem qonyr» jәne basqa kýilerdi joghary dengeyde oryndaytyn. 1956 jyly Shynjang әn-by ýiirmesining qúramynda Orta Aziyadaghy bes odaqtas respublikadaghy konserttik saparynda Múhtar Áuezov, Ahmet Juanov qatarly әigili adamdardyng aiyrym qabyldauyna ie bolghan. Tayyrdyng kýy óneri ol kisilerdi tanghaldyrghan eken...

Men dombyranyng qúdyretin Tayyrdyng oryndauynan bile bastadym. Ári dombyra kýiine qatty ghashyq boldym. Tәkeng oryndaghan kýilerdi barymdy salyp ýirenuge kóshtim. Alayda, Tәkenmen ýnemi birge bolyp ýirenu orayy joq edi. Anda-sanda ýige kelip qalghanda estigenimdi alyp qalugha tyrystym. Ózim jastayymnan  dombyragha әuestegen tabighy dombyra әueskeri bolghandyghymnan tez jattap alatynmyn. Sóitip jýrip Tәkeng oryndaytyn kýilerding kóbin iygerip aldym. Tәkeng jogharyda atalghan kýilerdi plastinkadan ýirengendikten óte dúrys oryndaytyn.

Sonyng nәtiyjesinde 1978-1974 jyldardan bastap sahanada jeke kýy oryndap jýrdim. Perne basatyn kishkene sausaghymnyng kýrdeli kýilerdi oryndauda qysqalyq etetinin sonda sezindim. Ári teatrde jeke kýy oryndaytyn men ghana boldym. Mine osylaysha on jyl shúghyldanghan by kәsibinen qol ýzip muzikant bolyp shygha keldim.

– Demkek, sizding muzykant bolyp shyghuynyzgha ataqty kýishi, kompozitor Tayyr Belgibayúlynyng yqpaly zor bolghan eken ghoy.

– Ol jaghy da bar, alayda ózim shygharmashylyq bólimning basshysy bolghandyqtan muzykalyq tuyndy jasaumen ainalysa bastadym. 1985 jyly Altaydyng sol kedegi uәliy Qadys Jәnabilúlynyng búiryghymen jana qúrylghan Altay aimaqtyq Bayyrghy shygharmalardy jinau, retteu, qayta bastyru kensesining basshysy mindetine auysqangha deyin әn-kýy tuyndylaryn jazdym. Olar radio, teledidarlarda jariyalandy, sahanada qoyyldy. Memlekettik, avtonomiyaly rayondyq, oblystyq dengeydegi jarystargha qatnasyp 1-shi, 2-shi, 3-shi dәrejeli kóptegen syilyqtargha ie boldym.

1985 jyly qyrkýiekte Altay aimaqtyq Bayyrghy shygharmalar kensesine auysyp keldim. 1983 jyly ortalyqtyng úqtyruymen ortalyq, ólke, oblys, aimaq dәrejeli oryndardy qúrudy basshylyq tobyn jәne onyng qol astynda arynauly kәsiby kenes berdi. Qarjy, qatynas qúraldaryn layyqty ornalastyru talap etilgen eken. Aymaqta bashylyq tobynyng bastyghy Qadys uәliyding ózi bolyp, aimaqqa tóte qarasty mekemelerding birinshi qoldary toptyng mýsheleri bolyp taghayyndalypty. Biraz uaqyt layyqty adam izdestirip kórip, mening әr retki aqyndar aitysynda ýntartqyshymdy kóterip, halyq múralaryn jinap jýretinimdi uәliyding kózi shalsa kerek.

Men 1982 jyly tolyq bir jyl uaqytpen Beyjinge baryp kompozitorlyq bilim alyp kelgen edim, taghy da oquymdy jalghastyrmaqshy edim. Sol sebepti a degende barmaytynymdy, astanagha jalghasty oqityndyghymdy bildirsem de ol kisi búiryq shygharyp tastady. Amalsyzdan keluge tura keldi. Ornymyz aimaqtyq Últtyq ister mekemesinde boldy.

– Oiyn-sauyq ýrirmesinde jýrgen kezinizde búl júmysty alghash qolgha alyp, arnayy istegeniniz ýshin qiyn bolmaghan shyghar.

– Maghan búl qyzmetti qalay bastau, qalay isteu alghashynda onay bolghan joq. Búl mekeme Shynjanda alghash 1984 jyly qúrylypty. Men Ýrimjige baryp ShÚAR Bayyrghy shygharmalar kensesinde istep jatqan Qaliolla Núrtaza, Túrsynqan Zәken qatarly kәsiptesterge jolyghyp, júmystyng mәn-jayyn úghysyp, qatysty qújattardy alyp kelip júmys bastaugha tura keldi. Negizinen arab, pars, shaghatay tilderindegi kóne kitaptardy jinau maqsat etilgendigin bildim. Altay ónirinde onday kóne basylym kórgen kitaptar men kóne kalendrlerding óte az kezigetindigin búrynnan bayqaytynmyn...

Aymaqtyq partkom jergilikti shejire kensesining dәl sol mezette Shyghys Týrkistan uaqyttyq ýkimetining 1945 jyldan 1949 jylygha deyingi arhivterin  aqtaryp jatqanynan habar tauyp, Qadys uәliyge aityp, sol arhivterge kiruge rúqsat berine kelisim aldym. Jarym jyl uaqytpen  bir jaghy solargha arhiv kóshiruge kómektesip, birjaghy ózim qajetti degen materialdardy kóshirip aldym.

1986 jyly aimaqtyq Diny ister mekemesi alty audan, bir qaladaghy meshitterdi tekseru, arhiv túrghyzyu, imamdardan emtihan alu, meshit imamdaryn taghayyndau júmysy jýriletindigin estip, taghy da Qadys uәly arqyly birjaghynan olardyng qyzmetine kómektesip, endi bir jaghynan moldalar arqyly ózime qajetti materialdardy jinaugha kiristim. Ol ýshin býkil jinaugha tiyisti múralardyng mazmúnyn tizimdik etip, grafa jasap, әr meshitke mindet retinde tapsyrma berdim. Árbir meshittegi imamdar jogharynyng mindeti retinde qabyldap, bir jaghy ózderining túraqty imam bolyp túruyna septigi tiyeme dep qarap, olar júma namazyna kelgen búqaragha qoldarynda saqtalghan múraghattar bolsa meshitke әkelip tapsyryp beru jóninde ýgit aitu, tapsyrma beru nәtiyjesinde  kóptegen múralardy jinap berdi. Mәselen, kóne basylym kitaptar, qisa-dastandar, anyz-әngimeler, kóne aitystar, sheshendik tolghaular, túrmys-salt jyrlary, maqal-mәtelder, ólen-jyrlar t.b. dýniyederdi bir auyz, eki auyz bolsa da jinap tabystalghan. Sonyng nәtiyjesinde kóp metrialardy jinap aldym. Búnymen qosa múraghattar qolynda bar degen adamdardyng jip úshyn izdey otyryp arnauly baryp otyrdym. Jәne aimaqtyng auyl-qystaq qyzme tobyna ilesip, malsharuashylyq ónirlerin aralap jýrip jinastyrdym. Osy barysta ýntartqyshymdy ala jýrip halyq әn-kýilerin qosyp jinadym. Mekemening shart-jaghdayy jaqsy bolghandyqtan sentrli jerlerdi mashinamen araladym.

Aqyndar aitysy, basqa da mәdeny bas qosulardan qalmay baryp otyrdym. Nәtiyjede 1998 jyl oblystyq Mәdeniyet-kórkemóner zertteu ortasyna auysyp barghangha deyin jiyrmanyng ýstindegi kóne basylym kitap, jýzge tarta qisa-dastan, jýzding ýstindegi kóne aitystar, jýzge tarta anyz-әngimeler neshe on myng shumaqtan asatyn ólen-jyrlar, qara ólender, myngha tarta halyq kýii, myngha tarta halyq әni, ýsh jýzden astam sybyzghy kýileri jinaldy. Halyq әn-kýileri bizding jinau mindetimiz bolghandyqtan olardy, ózim saqtadym.

– Siz kýishi, kompozitor retinde halyqqa qay jyldary tanyla bastadynyz?

– 1970 jyldardyng ortalarynan bastap jazghan әn-kýilerim radioda jariyalana bastady. Yaghny halyq ortasyna kompozitor retinde tanyla bastadym, Án-kýy jinauyma ýlken septigi boldy. Ásirese, әigili kýishi Tayyr Belgibayúlynyng kýieu balasy, әigili halyq aqyny Symaghúl Qaliyúlynyng inisi bolghandyghymnyng da halyqpen aralasyp ketu septigi boldy. Halyq ishinde keyinirekte qolyndaghy materialdarymen biletin әn-kýilerdi onay-ospaq bere salmaytyn bolghan edi.

1995 jyly Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq halyq ýkimeti Altayda bayyrghy shygharmalar qyzmet jinalysyn ashty. Ýsh aimaqtyng jәne oblystyq Bayyrghy shygharmalar qyzmetine jauapty bashylarmen kәsiby qyzmetkerleri qatynasyp, әrbir oryn ózderi istegen júmystarmen jinaghan materialdaryn grafalap kórsetti. ShÚAR-dan da arnayy kelgen jauapty adam qatynasqan, jiyn qortyndysynda Altay aimaqtyq Bayyrghy shygharmalar kensesi ozat oryn, men ozat jeke bolyp madaqtalyp, syilandym.

1994 jyly «Ile halyq baspasynan» «Qazaqtyng túrmys-salt jyrlary» atty jinaqty baspadan shyghardym. 1998 jyly Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq mәdeniyet-kórkemóner zertteu ornyna auysyp kelip 2005 jyly demalysqa shyqqangha deyin sol orynda Auyz әdebiyeti men Muzyka bólimine jauapty bolyp qyzmet istep, jalghasty jinau, zertteu júmysymen ainalystym. Qosymsha «62 qonyrdy» zertteu mamandar toby ishinde júmys jasadym.

– Zeynetkerlikke shyqqannan keyin Qazaqstangha qonys audardynyz ba?

– 2006 jyly atamekenge at basyn búrdym. Ári jighan-teregen halyq múralarynyng bir núsqasyn alyp otyrghan edim. Solardy atamekenge jetkizdim. 2007 jyly sol kezdegi Almaty qalasynyng әkimi Imanghaly Núrghaliyúly Tasmaghanbetovting qoldauymen «Atamúra» baspasynan eki tomdyq «Qazaq halyq kýileri», eki tomdyq «Qazaq halyq әnderi», bir tomdyq «Ólen-jyrlar», bir tomdyq «Sybyzghy kýileri», bir tomdyq «Maqal-mәtelder» jinaghy, bir tomdyq «Túrmys-salt jinaghy» baspadan shyqty. Búl kitaptardy shygharugha sol kezdegi «Júldyz» juranalynyng bas redektory Úlyqbek Esdәuletov jetekshilik etip, Qúrmanghazy atyndaghy Últtyq konservatoriyanyng muzika mamandary Bilәl Sqaqov, Aytqaly Jayymov, Edil Qúsayynov, Bayan IYgilikova, Gýlnar Qozybaqova, Ermek qatarly mamandar júmys jasady.

Kitaptyng túsau keseri 2007 jyly shilde aiynda Astana qalasy Últtyq kitaphanada boldy. Túsau keserge belgili jazushy, qogham qayratkeri Ábish Kekilbaev, Aqseleu Seydimbetov, preziydent mәdeniyet ortalyghynyng tóraghasy Myrzatay Joldasbekov, Túrsyn Júrtbaev, Úlyqpek Esdәuletov, Bilәl Ysqaqov, Aytqaly Jayymov t.b. lar qatynasty. Jiynda Ábish Kekilbaev sóz sóilep, «Myna qandasymyz bir jarym million Qytay qazaghynyng ishinde jýrip, bir uniyversiytet atqaratyn júmysty jalghyz ózi tyndyrghan eken» dep bagha berdi. 2008 jyly 5-shi jeltoqsanda Preziydentting jarlyghymen II dәrejeli dostyq ordenimen marapattaldym (ol kezde men Qazaqstan azamattyghyn alyp ýlgirmegendikten, Qytay azamaty retinde marapattady).

– Sizding Qytaydan alghan ghylymy dәrejeniz, ataghynyz bar ma?

– Joghary tehnikum maghlúmatyna iyemin. 1994 jyly Ýrimji kәsiby uniyversiytetting Altay aimaqtyq kadrlar mektebinen ashylghan tolyq bir jyldyq tez oqytu kursynyng әkimshilik basqaru kәsibin ýzdik dәrejemen bitirdim. Ghylymy ataghym – tete agha zertteushi. Qytay muzykanttar qoghamynyn, Shynjang muzykanttar qoghamynyn, Shynjang әdebiyet-kórkemónershiler birlestigining jәn Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Muzykanttar qoghamynyn, Shynjang Altay zertteu qoghamynyn, Shynjang «62 qonyr» zertteu qoghamynyn; Ile oblystyq mәdeniyet-kórkemónershiler birlestigining mýshesimin jәne túraqty jorasy boldym. Al atamekenge kelgennen keyin Qazaqstan Kýishiler odaghynyng jәne Qazaqstan avtorlar qoghamynyng mýshesimin. «Tәuelsiz Qazaqstannyng qaharmany» tós belgisining iyegeri, Memlekettik II dәrejeli dostyq ordenining iyegeri boldym.

– Qazaqstanda «Ertis tolghauy» degen kitabynyz shyghypty. Búl kitapta qanday shygharmalarynyz kirgen?

– Búl kitapqa ózim әuenin jazghan 20 әn, «Ertis tolghauy», «Mereke», «Atameken» kýileri men partituralardyng (kýiler) notalary jәne janaghy aty atalghan kýilerding shyghu tarihy turaly maqalalar kirgizilgen. Án-kýilerdi halyqarlyq notagha týsirgen Bayan IYgilik. Búl kitap 2023 jyly qantar aiynda baspadan basylyp shyqty.

– Ángimenizding basynda әkeniz Kenesh 1930 jyldary ananyzdy eritip Qytaygha óitkenin aittynyz. Áke-sheshenizding Qazaqstanda qalyp qoyghan tuys-tughandary bar ma eken?

– Mening әkemning әkesi Semizbaydyng 6 úl bolghan eken. Alty úldyng ýsheui erterekte qaytys bolyp, ýsheui tiri qalypty. Ákemning ýlken aghasy Qaly inisining artynan keyin Qytaygha barady. Ol kisi beritinde qaytys boldy, qazir balalary bar, Altayda túrady. Odan keyin Mәuish degen kenje bauyry bolghan eken. Mәuishting shyn aty Nauryzbay bolypty, al mening әkemning shyn aty Kenesary eken, әke-shesheleri Kenesh, Mәuish dep erkeletip aityp jýrip, osylay atalyp ketken sekildi. Soghan qaraghanda atam men әjem eki balasynyng attyn Kenesary han men Nauryzbay batyrdyng qúrmetine qoyghan bolar dep oilaymyn. Kenje inisi Mәuish osy jaqta, Jaysanda qalyp qoyady.

2006 jyly men Qazaq eline kelgennen keyin, әke-sheshemning ósiyet etip aityp ketkenderi boyynsha búl jaqta qalghan tuystarymdy izdep tauyp aldym. Ákemning tughan inisi Mәushiting (Nauryzbay) balalaryn taptym. Mәuishting Múqametqaly degen úly Taldyqorghannyng Qarabúlaq auylynan tabyldy. Búryn ol Jaysanda túryp, taldyqorghandyq Gýlbaqyt degen qyzben ýilengennen keyin, Taldyqorghangha kóship kelipti. Ózi 2022 jyly mausym aiynda 70 jasynda qaytys boldy. Qazir ýilengen bir úl, eki qyzy, әieli bar. Jәne Mәuishting qyzy Aygýlden tughan jiyender Jaysan, Óskemende túrady. Bәrimen kezdesip tanystym.

Naghashy júrtymnan: sheshemning tughan aghasy Ahmetqalidyng balalary Saylaubek, Sabyrbek, Amanbek, Mamyrbek qatarlylar Almaty qalasy, Almaty oblysy, Jaysan, Óskemen qalalarynan tabyldy. Olardyng kózi tirilerimen aralasyp túramyn. Sheshemning nemere aghalarynyng balalarynan: Úlyqbek Esdәuletov, Baghdat Esdәuleltov, Áytken Esdәuletov, Sara Esdәuletova, Rýstem Esdәuletov, Riza Esdәuletova qatarlylar Almaty, Astana qalalarynda túrady. Aralasyp túramyn. Atalas Kәrtenbaev Shayahmet Jaysanda túrady (qaytys bolghan), onyng balalary Jaysang men Almaty qalasynda túrady.

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz