Qazaq KSR-ynyng enbek sinirgen әrtisi, M. Áuezov atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq teatrynyng әrtisi Zaghy Qúrmanbaevanyng 120 jyldyghyna arnalady...

Qazaq KSR-ynyng enbek sinirgen әrtisi Zaghy Qúrmanbaevanyng ómiri men shygharmashylyghyna qatysty jazylghan maqalalar sany az, sol sebepti biyl teatr jәne kino әrtisining 120 jyldyghyna oraylastyryp arhiv qújattary negizinde jazylghan shaghyn maqalamyzdy bayandaudy jón kórdik. Býkil ómirin óner jolyna arnaghan, kinoda jәne teatr sahnasynda qoyylghan spektaklider de kóptegen rólderin ana, әje bolyp somdaghan aktrisa úzaq jyldar M.Áuezov atyndaghy teatrda qyzmet atqarghan. Z.Qúrmanbaeva keyipkerlerining ómirin, minez-qúlqyn  jangha jaqyn shynayy әserligimen kórermenderine dәlme-dәl jetkize bilgen. Kiynematografiyagha 54 jasynda kelgen. Ol kezde tәjiriybeli aktrisanyng teatrdaghy beynelegen keyipkerining sany 40 juyq bolghan.

Zaghy Qúrmanbaeva 1903 jyly Almaty oblysy, Qaskelen audanynda qarapayym sharua otbasynda dýniyege kelgen. Ol 1930 jyly ózining otbasymen birge Almatygha kóship keledi, 19 jasqa tolghan kezde anasy qaytys bolghan(1922), әkesi Qúrmanbay Qaskelen audanyndaghy kolhozda (1936 jylgha deyin), sonan song Almaty kondiyterlik fabrikasynda aula sypyrushy, kýzetshi bolyp júmystar jasaghan. Z.Qúrmanbaeva joldasymen birge Alip jәne Mariya esimdi qyzdardy dýniyege әkelip tәrbiyelegen. Ómirlik joldasy (esimi jazylmaghan) erte ómirden ozghan(1931). Taghdyryn ónermen baylanystyrghysy kelgen bolashaq aktrisa Almatydaghy 3 ailyq tәrbiyeshiler kursyn(1931-1932) tәmәmdap, Qazaq memlekettik akademiyalyq drama teatryna júmysqa ornalasqan. 1932  jylghy arhiv qújattarynyng arasynan  Z. Qúrmanbaevanyng teatrgha ornalasqandyghy turaly búiryq tabylmady, biraq sol jyly kezekti enbek demalysqa baryp kelgendigi (shildening 20-nan tamyzdyng 20 kýnderi) jәne de 1934 jyly qantardyng 1-i kýni shtatqa túraqty bekitilgendigi turaly búiryqtar saqtalghan.  Qyzmetke qabyldanghany turaly arhivte tabylghan qújatta (jyly belgisiz) bylay degen: «Z.Qúrmanbaeva Qazaq memlekettik akademiyalyq teatrynda 1932 jyldan júmys istep keledi, aldymen kishi rólderden bastaghan ol qazirgi tanda jauapty rólderge kóshti, M.Áuezovtyng «Týngi saryn» atty piesasynda Jantastyng anasy Dildanyng beynesin somdap jýr, Pogodinning piesasynda Sadovskiyding anasyn t.b. qanday bir rólder bolmasyn ýnemi jauapkershilikpen dayyndalyp kelip, shynayy jetkize biledi» degen. [1]

Z.Qúrmanbaevanyng ómirindegi este qalarlyq quanyshty sәtting biri  1940 jyly qarashanyng 13 kýni «Otan ýshin», «Abay» piesalary boyynsha újym bolyp toptyq әdiste әleumettik jarys ótkizgen. Qoyshy-rejisser Nasonov bolghan. 1-shi oryn alghan «Otan ýshin» atty piesada oinaghan újymnyng qúramynda Z.Qúrmanbaeva bolghan. Sonymen qosa Z.Qúrmanbaevagha teatr sahnasynda somdaghan rólderi ýshin de Alghys hattar berilgen. 1956 jyly aqpannyng 11 kýni Qazaq akademiyalyq  drama teatry «Auru tister» atty jana  spektaklidegi Rahilya róline Z.Qúrmanbaeva bekitiledi. Osy jyly jeltoqsannyng 20-kýni A.Kahhardyng «Auru tister» atty spektaklin kórermenderding jyly qabyldaghany ýshin, qoyylymnyng sapaly mazmúny ýshin spektakliding rejissery A.Ibragimovke, basty rólderde oinaghan Z.Qúrmanbaevagha, B.Rimovagha t.b. drama teatrynyng diyrektory V.Portnovtyng búiryghymen alghys jariyalanghan. [2]

Arhiv qújattarynda 1935-1959 jyldary Z. Qúrmanbaevanyng teatr sahnasynda oinaghan rólderi: A.Shaninning «Shahtasynda» Balqiyany, (rejisserlary Sh.Aymanov, J.Shaninder), 1941 jyly Fr. Voliftyng «Professor Mamlukte» medbiykeshti, Á.Ábishevting «Strashnye gostida»(1942) Bekendi,  «Bir semiyasynda»(1948-1949) Rabighany (Aydostyng anasy), Gh.Mústafinning «Millionerinde»(1949) Jaqyptyng әieli Yrysjandy (qoishy rejisseri A.Toqpanov), A.N. Ostrovskiyding «Pravda – horosho, a schastiya luchshe»(1950-1951) Zybkinanyng róli qazaq tilinde, Sh.Bayjanovtyng «Daniyar delegatta»(1951) Últughandy, Á.Tәjibaevtyng «Gýldengen daladasynda»(1952) Toqbiykeni, Á.Ábishevting «Áke ýkiminde»(1954) Jazirany, «Kýnshildikte»(1955-1956) Ayjandy t.b. [3]

Z.Qúrmanbaevanyng óner salasynda qyzmet atqarghandyqtan ýlken qala, oblys, auyldy jerlerge baryp brigadamen óner kórsetkeni jayynda, yaghniy

is-saparalargha qatysty derekterge sýiensek, aktrisa 1932 jyldan bastap óner maytalmandary Á.Ásimjanov, A.Abdullina, S.Qojamqúlov, Sh.Aymanov, B. Rimova t.b. birge Shymkentke (1936), al 1942-1943 jyldary A.Ismailov, J.Jalmúhamedova, A.Hasenov, K.Qarmysov, J.Oghyzbaev (konferansie), Sh.Mardenov, M.Shamova, A.Tapalova t.b. birge 1 aigha eki teatrly-konserttik brigadalar bolyp kóktemgi astyq ónimin jinaugha kómek beru maqsatynda kolhoz-sovhozdargha, Almaty oblysy Kegen audanyna (1942), Frunzege (1950), Jambylgha (1956), Batys Qazaqstan jәne Qostanay oblystarynyng selolyq audandaryndaghy tyng jәne tynayghan jerlerlerdi iygerushi enbekshilerge (1956) sonymen qosa 1958 jyly Mәskeuge Qazaq óneri men әdebiyetining onkýndigine gastróldik saparmen barghan. [4]

Arhiv qorlarynyng qújattary arasynan Z.Qúrmanbaevanyng spektakliderdegi rólderine qatysty qazaq, qyrghyz, orys tilderinde jazylghan birneshe pikirler tabyldy. Mysaly, M.Áuezovting «Qara Qypshaq Qoblandyda» Qoblandynyng anasy bolyp somdaghan róli turaly Nataliya Sastyng aituynsha: «Zapominaetsya y konstruksiya zanavesa, neojidanno obrazuishego v tretiey kartiyne podobie yurty, v kotoryy tak vyraziytelino zvuchat svetlye figury otsa y matery Koblandy s goryashimy svechamy v rukah (art.Z.Kurmanbaeva y Sh.Mardenov)» degen. [5]

M.Áuezovtyng «Abayyndaghy» Zere rólindegi Z.Qúrmanbaevagha qatysty K.Eshmambetovtyng pikiri: «Ayaldardan Abaydyng chong enesy Zere jana óz enesy Ulgan sahnada kóbýrek kórýnet. Bul eky rolidu atkargan – respublikanyn emgek sinirgen artistkalary Z.Kurmanbaeva menen S.Maykanovada enelik ichky sezim kýchtýý» dep bagha bergen. [6].

1952-1959 jyldary Qazaqtyng drama teatry sahnasynda ózbek jazushysy Abdulla Kahhardyng «Jibek Suzane» atty piesasy «Jana jer» degen atpen qoyyldy (rejissery S.Estemesova, qazaqshagha audarghan T.Saghymbaev). 1953 jyly A.Kahhardyng «Jibek Suzane» atty  spektaklindegi Hamrobiby (Hafizanyng sheshesi) ananyng róli jóninde R.Rayymqúlov Z.Qúrmanbaeva men Syzdyqovanyng jasaghan obrazdaryn salystyryp tolyq ashyp jazghan: «Osy bir dramalyq kóriniste basty roliderdegi artisterding oiyndary da kózge týsedi. Eki jastyng búl jerdegi sýisinerlik minezderin jaqsy elestete bilgen Jantórin men Bukeevany aitpaghanda eki ananyng eki týrli oiyny pikir aitudy kerek etedi. Áli de boylarynda eski salt-sananyng qaldyghy bar, kóp nәrseni eski arshynmen ólsheytin Hamrobiby rólin oryndaytyn respublikanyng enbek sinirgen artistkasy Z.Qúrmanbaeva Holniso rólin oryndaytyn artistka Syzdyqovagha qaraghanda edәuir jaqsy oinaydy. Qúrmanbaeva eng aldymen, ózbekting Hamrobiby siyaqty qart әielderining minez-qúlqyn jaqsy týsine bilgen. Áli de din shyrmauyna bir jaghy oralyp jatqan ana «tәnirisin»  auzynan tastamaydy. Allanyng әmirin kýtedi. Óz senimine berik ana Holnisony da, Dihanbaydy da aiyptaydy. Artistka Qúrmanbaeva joldas múny sheber oiynymen teatr kórushilerge jetkize biledi» dep bayandaghan. [7]

Z.Qúrmanbaevanyng ónermen qosa qoghamdyq júmystargha da belsene qatysqandyghy jóninde derekter bar. Mysaly, 1935 jyly «Enbek ozaty» bolghan, bir jyldan keyin teatrdyng 10 jyldyq toyynda Ortalyq Atqarushy Komiytetting gramotasymen marapattalghan(1936), 1937 jyldyng nauryzdyng 1-kýni Merekelik komissiya teatrda ótetin Qazaq memlekettik drama teatrynyng 10 jyldyq merekesine qatysugha Z.Qúrmanbaeva arnayy  qúrmetpen shaqyrylghan, bir aptadan keyin Qazaq memlekettik drama teatryndaghy  kәsipodaqtyng «Ýsh búrysh» komissiyasy jaqsy óndiristik júmystary ýshin 15 kýndik demalys ýiine joldama bergen. Jergilikti atqarushy komiytet alghys hatpen marapattaghan(1938), Almaty qalasyndaghy enbekshiler deputattarynyng Stalin audandyq Kenesine deputat bolyp saylanghan (1939 jylghy 1-shi shaqyru boyynsha) Z.Qúrmanbaevanyng deputattyq  qyzmetine qatysty arhivtik qújatta(jyly belgisiz): «Ol qazirgi tanda ýlken jauapty qyzmet atqaruda, enbekshilerding audandyq kenesining deputaty - ol berilgen tapsyrmalardy әdil әri sapaly oryndap, saylaushylardyng artqan ýlken ýmittin aqtaydy» dep bayandalghan. [8]

Sonymen qatar 1944 jyly qoghamdyq jәne óndiristik júmystardy óte jaqsy atqarghany ýshin Z.Qúrmanbaevagha ónerkәsiptik zattarmen qosa syiaqy bergen Qalalyq komiytet Z.Qúrmanbaevany Qazaq KSR-nyng Jogharghy Kenesi mәjilis zalynda ótetin Almaty qalasy әdebiyet jәne óner qyzmetkerlerine arnalghan jinalysqa arnayy shaqyrghan (1946 jyly qyrkýiekting 25 kýni), Óner qyzmetkerlerine arnalghan «Klub vyhodnogo dnya» atty klubynyng mýshesi(1948). Z.Qúrmanbaeva TUZ-de MHAT-tyng 50 jyldyghyna arnalghan konferensiyagha Birikken drama teatry atynan delegat retinde qatysqan (1948 jyly qazannyng 18 kýni). [9]

Zaghy Qúrmanbaevanyng memleket tarapynan enbegi baghalanyp Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng Jarlyghymen Qazaq KSR-ynyng enbek sinirgen әrtisi ataghymen (qúrmet gramotasymen birge) (12.11.1945), KSRO Jogharghy Kenes Prezidiumynyn  Jarlyghymen qajyrly enbegi ýshin «1941-1945 Úly Otan soghysy jyldaryndaghy Eren enbegi ýshin» medalimen (26.11.1945), Qazaq KSR-ynyng Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng Tóraghasy A.Qazaqbaevtyng Jarlyghymen Qazaq KSR-nyng 25 jyldyghyna arnalghan Sosialistik qúrylysta belsene qatysqany ýshin gramotamen(1945, qarasha aiy),  «Eren enbegi ýshin» medalimen (01.04.1946) marapattalghan [10]

Sonymen qatar Z.Qúrmanbaevagha «Qúrmet belgisi» ordeni (1949) berilgen.[11]

Mine osynday syi-qúrmetterding Zaghy Qúrmanbaevagha kózi tiri kezinde kórsetilgeni jýrekke jylu úyalatady.

1959 jyly Z. Qúrmanbaeva qúrmetti demalysqa shyghady, búghan dәlel 1958 jyly jeltoqsannyng 23-i kýni júmysta bolghandyghy turaly qújat bar jәne teatrgha kirip shyghugha rúqsat berilgen kuәliginde 1958 jylghy  qarashanyng 23-nen,  jeltoqsannyng 31-ne deyin jaramdy dep kórsetilgen. [12]

Z.Qúrmanbaeva teatrdaghy spektaklimen qatar «Botagóz»(1957), «Teniz dauylynda»(1958) degen kinolargha týsken. 1960 jyldardyng bas kezinde aktrisa ekranda taghy kórinedi, kópshilikting esinde qalghan jarqyn róli Qojanyng әjesi. Zeynetke shyqqannan keyin de kinolargha shaqyrylghandyghyn myna filimderden kóruge bolady: «Mening atym Qoja»(1963), «Aldar kóse»(1964).

Qazaq KSR-ynyng enbek sinirgen әrtisi  Zaghy Qúrmanbaeva 72 jasynda ómirden ozdy.

Býkil ghúmyryn ónerge arnaghan aktrisanyng bolmysyn arhivtegi  qújattar arqyly zerttep jan-jaqty ashugha tyrystyq. «Qart әielderining minez-qúlqyn jaqsy týsine bilgen» Zaghyy Qúrmanbaevanyng óz kórermenderi boldy, eng bastysy kópshilik kórermenderding kózayymyna ainalyp halyq jadynda qaldy.

Akterlerlik rólder turaly Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi      Habiba Qaraqbayqyzy Elebekovanyng aituynsha: «Biraq, akter bitken bas keyipkerdi, tipti qaharmandy oinau qiyn emes. Avtor da, rejisserde oghan kýsh salady. Al, ekinshi, ýshinshi plandaghy keyipkerdi jarqyrata shygharu – qiynnyng qiyny. Ol akterden kóp enbekti, oqu-toqu, izdenisti qajet etedi» degen. [13]

Qoryta kele, baspa betterinde basty rólderde oinaghan akterler men aktrisalar jóninde kóptegen maqalalar jazylyp, estelikter aitylady jәne  olardan súhbattar da alynady. Epizodtyq rólderdi somdaghan әrtister turaly derek az, kóbine jazyla bermeydi, negizinen әrtisterding basym bóligi aldymen epizodtyq rólderde oinau arqyly ósedi emes pe?..

Gýlnaz Shamqyzy,

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi, Arhiyv, qújattama jәne kitap isi komiytetining «Ortalyq memlekettik arhiyv» RMM Jeke tektik arhivtermen jәne tarihiy-qújattyq toptamalarmen júmys jasau bólimining joghary dengeydegi arhiviysi

Paydalanghan derekter men әdebiyetter tizimi:

1. Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik arhiyvi (әri qaray-QR OMA). 1148 qor, 1 tiz., 5 is, 12-13 pp.; 1 tiz., 6 is, 1 p.; 1663 qor, 1 tiz., 1 is, 17p.;
2. QR OMA, 1148 q., 3 tiz., 7 is, 355 p.; 1150 qor, 1 tiz., 156 is, 12, 251pp.;
3. QR OMA, 1148 qor, 2 tiz., 7 is, 24 p., q.; 36 is, 30-31,75 pp.; 1148 qor, 3 tiz., 10 is, 76, 145 pp.; 1150 qor, 1 tiz., 11 is, 66, 205 pp.; 53 is, 2 p.; 65 is, 3 p., 84 is, 10-11, 13-13 p.q.; 71 is, 1 p.; 99 is, 7-8 pp.; 148 is, 6, 16 pp.; 107 is, 53, 102 p.; 117 is, 129, 182 pp.; 121 is, 9-11pp.; 129 is, 140p.; 132 is, 12-13 pp.; 156 is, 12, 251 pp.; 31 is, 63 p.; 39 is, 250 p.;  47 is, 286-287, 315-316 pp.; 1663 qor, 1tiz., 1 is, 6-7 pp.; 7 is, 1-34 pp.; 8 is, 1-129 pp.; 9 is, 1-104 pp.; 10 is, 8 p.q.; 10 is, 6-8 p.q.;
4. QR OMA, 1148 qor, 1tiz., 5 is, 10 p.q.; 19 is, 20-21 pp.; 1150 qor, 1 tiz., 11 is, 116, 149 pp.; 13 is, 117 p.; 20 is., 103 p.; 79 is, 109 p.; 156 is, 36, 186 pp.; 202 is, 17-18 pp.; 1663 qor, 1tiz., 1 is, 13, 16 pp.; 5 is, 1-13 pp.;
5. QR OMA, 1663 qor, 1 tiz., 11is, 2 p.;
Sas N. Bolishaya tvorcheskaya udacha. //Kazahstanskaya pravda//. 1946. 18-19 sәuir.
6. QR OMA, 1663 qor, 1 tiz., 11 is, 8 p.;
Eshmambetov K. Abay. //Kyzyl Kyrgyzstan//. 1950-№121. 20-shy mausym.
7. QR OMA, 1150 qor, 1 tiz., 107 is, 53 p.; 117 is, 182 p.; 121 is, 9-11pp.;
1663 qor, 1tiz., 9 is. 1-104 pp.; 11 is, 9 p;
Rayymqúlov R. Jibek suzane. //Sosialistik Qazaqstan//. 1953. 22-shi mamyr.
8. QR OMA, 1663 qor, 1 tiz., 1 is, 1-23 pp.; 2 is, 1 p.; 3 is, 1-2 pp.; 6 is, 1-2pp.;
9. QR OMA, 1150 q., 1 tiz., 25 is, 174 p.; 1663 qor, 1tiz., 1 is, 8-11, 15 pp.; 6 is, 6 p.;
10. QR OMA, 1663 qor, 1 tiz., 2 is, 2 p.; 4 is, 1-10 pp.;
11. QR OMA, 1150 qor, 1tiz., 71 is, 2-3 pp.;
12. QR OMA, 1663 qor, 1tiz., 1 is, 12-13 pp.
13. Á.Bópejanova. Taza óner - taza jýrekten.//Qazaq әdebiyeti//.1996-№8. 20-shy aqpan. 10-11 pp.

Abai.kz